Tíminn - 04.12.1962, Blaðsíða 8

Jóhann Skafiason, sýsSumaður, Húsavík:
sland skal allt vera
II greln
byggt
Um allt má deila og þar á meðal
um það hvort nauðsynlegt sé að
’oyggja allt ísland.
Að mínu áliti er það fyrst og
íremst nauðsynlegt vegna þess, að
dreifbýlið hefir í 1100 ár sannað
það, að það elur upp gott fólk.
Það hefur haldið önd og hönd
barna sinna vakandi og starfandi,
ekkert tækifæri gefið til of mikils
makræðis og engin siðferðisspill-
ing hefur fest þar rætur.
Dreifbýlið hefur byggt mikla og
að mörgu leyti merka höfuðborg,
ssm er fyrst og fremst hold af
þess holdi og blóð af þess blóði,
og það þarf að vera þess megnugt
að halda áfram að gefa henni blóð,
án þess ag hún sjúgi það til þurrð-
ar. Það þarf í framtíðinni að vera
svo öflugt, að það geti sjálft vaxið
og eflzt og alið barn sitt við barm
sinn á n þess að barnið vaxi því yf-
ir höfuð, og landsbyggðin þarf að
vera svo öflug og framtakssöm, að
hún geti jafnan tekið við nokkr-
um hluta af fólksfjölgun þéttbýlis-
ins. Segja má, að þjóðarlíkaminn
sé eins og mannslíkaminn, það er
ekki nóg, að blóðið streymi til
bjartans eða höfuðsins, það verð-
ur að fara hringrás um allan líkam
ann og hreinsast á leiðinni á rétt-
um stöðum og á réttan hátt, til
þess að heilsufarinu verði vel borg
ið.
Er það ekki augljóst, að Reykja
vík sjálfri sé nauðsynlegt að lands
byggðin viðlialdist og að fólki taki
aftur að fjölga sem víðast úti um
landið? Efling landsbyggðarinnar
skapar borginni betri viðskiptaað-
stöðu út á við í framtíðinni, auk
þess sem henni er nauðsynlegur
nokkur innflutningur fólks úr hér-
uðunum, jafnframt sem hún ætti
að gefa meira í staðinn.
Ef gagnkvæm viðskipti eiga að
geta haldizt í framtíðinni, má hvor
ugur aðila eta hinn upp til agna í
nútíðinni. Þetta er einfalt mál.
Bóndinn mjólkar ekki framar kúna
sem hann hefir slátrað og etið.
Vilji hann fá mikla mjólk, verður
hann að eiga kú og ala hana vel,
helzt verður hann að gefa henni
fóðurbæti með töðunni.
Reykjavík hefur lengi mjólkað
allt landið, og hún virðist vilja
hafa viðskiptin við það líkust við-
skiptunum við hafið, þar sem allt-
af var tekið án þess að gefa í stað-
inn.
Eg læt nú þessu líkindamáli
lokis að sinni.
Við vitum það öll, að viðskipt-
in millj lands og borgar geta ekki
haldið áfram á sama hátt sem við-
skiptin við hafið hafa verið rekin.
ViH skulum byggja
a!9t Iandi9
Samkomulag ætti að geta orðið
um það að breyta til og byggja í
framtíðinni allt landið.
Við, sem byggjum dreifbýlið,
verðum tafarlaust að taka f taum-
ana og segja allir sem einn: „Hing-
að og ekki lengra."
Nú krefst landið síns réttar.
Nú má ekki spyrja hvað borg-
ar sig bezt fjárhagslega — og það
strax — heldur hvað tryggir bezt
byggð alls landsins. Hvað er menn
ingarlega hagkvæmast.
Þrennt kemur fyrst og fremst til
greina við eflingu landsbyggðar-
iunar:
1. Dreifing menningarstofnana.
ar sem víðast úti um landið, og
stuðningur við ný atvinnufyrir-
tæki.
2. Dreifing menningarstofnana.
3. Dreifing stofnana ríkisins.
Umbætur á aðstöðu
til atvinnurekstrar
Atvinna og framleiðsla er fyrsta
skilyrði fyrir því að hægt sé að
lifa. Þjóðfélögunum er hagkvæm-
ast, að framleiðslan sé fjölbreytt,
en íslendingar eru vanastir fá-
breyttum atvinnuháttum. Þyrfti
því að auka fjölbreytnina.
Fiskveiðar, landbúnaður og iðn
aður eru þær atvinnugreinar, sem
Jóhann Skaftason
fyrst er um að ræða. Tvær þær
fyrr nefndu eru gamlar og grónar
í landinu, en iðnaðurinn tiltölu-
lega ungur og verður nokkur hluti
hans að byggjast á tveim hinum
íyrri.
Víðast hvar í landinu er lofsverð
viðleitni heima fyrir til að bæta
aðstöðu atvinnuveganna til sjós
og lands, en getan er of lítil og
opinber aðstoð ófullnægjandi.
Bráðnauðsynlegt er að bæta hafn-
ir í flestum fiskverum í kring um
landið.
Ríkið ætti sjálft að Iáta gera
hafnarmannvirkin á smástöðunum
og afhenda þau síðan sveitarfé-
lögunum með viðráðanlegum
greiðsluskilmálum.
Þetta þyrfti að gera sem allra
fyrst og í sérhverju kauptúni, sem
vel liggur við fiskveiðum og er
jafnframt viðskiptamiðstöð allvíð-
lendra sveita.
Jafnframt þarf að tryggja það,
að útgerðin eigi kost á hagkvæm-
um stofnlánum og nægilegum fram
leiðslulánum meg hagkvæmum
vaxtakjörum.
Einn dálkur
og 35 línur
Tímarit, sem heitir Frjáls
verzlun, 3. og 4. hefti 1962, er
tileinkað Akureyri vegna 100
ára afmælisins s.l. sumar. Var
það vel til fundið og verðugt.
Hins vegar hefur svo til tek-
izt, að hefti þetta gefur ekki
rétta mynd af Akureyri, hvorki
sögu kaupstaðarins né heldur
hvernig ástæður eru þar á hin-
um merku tímamótum. Þessu
veldur, að merkasta þættinum
í sögu og atvinnulífi á Akur-
eyri er gerð svo ófullkomin
skil, að lesendur fá ýmist al-
ranga, eða enga hugmynd um
hina raunverulegu Akureyri.
í myndskreyttu afmælishefti
Frjálsrar verzlunar er engin
einasta mynd af húsum og fyrir
tækjum Kaupfélags Eyfirðinga,
engin mynd af verksmiðjum
Sambands íslenzkra samvinnu-
félaga og engin mynd af forystu
mönnum samvinnuhreyfingar-
innar á Akureyri.
Frá Kaupfélagi Eyfirðinga er
sagt í tæpum einum dálki á
einni blaðsíðu. í samtals n.l.
35 einsdálks línum hér og þar
í ritinu er þess getið, að Sam
band íslenzkra samvinnufélaga
reki verksmiðjur á Akureyri
og að Mjólkursamlag KEA sé
til. Með þessum vinnubrögðum
fá lesendur litla hugmynd um
þá raunverulegu Akureyri.
Höfuðstaður Norðurlands hef
ur oft hlotið tignarheitið „sam
vinnubær", og það með réttu.
Af 8957 íbúum Akureyrar eru
2465 í Akureyrardeild Kaupfél.
Eyfirðinga, eða 27,5% af öllum
Akureyringum. Kaupfélagið
hefur 25 Jjúðir víðs vegar um
bæinn, það hefur um 400 fast
ráðna starfsmenn og greiðir yf
ir 40 millj. krónur í vinnulaun
alls til fastra manna og lausa
fólks árið 1961, að langsamlega
mestum hluta til íbúa bæjarins
Það hefur verið brautryðjandi
um bætta þjónustu í verzlun
byggingar þess hafa hjálpað tii
að setja glæsibrag á bæinn. —
Enginn einn aðili hefur átt svo
mikinn þátt' í gengi Akureyr-
ar. Með þessar staðreyndir í
huga má það vera öllum ljóst,
að þætti kaupfélagsins í sögu
Akureyrar verður ekki gerð
skil á einum myndlausum dálki
í annars myndskreyttu afmælis-
hefti tileinkuðu hinum merka
höfuðstað Norðurlands.
Iðnfyrirtæki Sambands ísl.
samvinnufélaga á Akureyri
hafa um langt skeið gert garð-
inn frægan. Við verksmiðjur
Sambandsins á Akureyri vinna
yfir 600 manns og vinnulaun
þeirra skipta tugum milljóna.
Byggingar Gefjunar og Heklu
eru ekki einungis stærstu bygg
ingar kaupstaðarins, heldur eru
verksmiðjurnar einnig mjög
fullkomnar að vélum og öllum
útbúnaði og framleiðsla þeirra
viðurkennd innan lands og ut
an. Saga sútunarinnar og skó
gerðarinnar er efni í langa
grein, svo eitthvað sé nefnt.
Það er mikil óvirðing við
Akureyri, sögu kaupstaðarins
og heildarmynd bæjarins, eins
og hann er í dag, að sleppa að
mestu að gera grein fyrir fyrir
tækjum samvinnumanna í höf-
uðstað Norðurlands. Það er
furðuleg slysni, að það skuli
hafa hent þetta fyrrnefnda.
virðulega tímarit og þarfnast
úrbóta. P.H.J
Sama nauðsyn er á því að veita
eðrum atvinnugreinum hagkvæm
lanakjör
Þetta hvort tveggja er auðvitað
mikið átak fyrir þjóðfélagið, en
takist að skapa þannig hagstæð
vinnuskilyrði, má treysta því, að
vélin gangi sjálfkrafa eftir það þvi
mikill áhugi er fyrir framleiðslu-
störfunum.
Þjóðfélagið hefir glímt við þessi
vandamál að undanförnu, en virð-
ist ekki haía tekizt að leysa þau
á viðunandi hátt.
Iðnaðinn þarf að stórauka, fyrst
og fremst vinnslu afurða sjós og
lands, en jafnframt hafa vakandi
auga með því hvort tækifæri býðst
til iðnrekstrar á öðrum grundvelli,
svo sem stóriðju við hagkvæm
virkjunarskilyrði, eins og mjög er
á dagskrá í sambandi við yfirstand
andi rannsóknir á virkjunarað-
stöðu víðs vegar um land.
Þar kann að bjóðast óvænt tæki
færi til að jafna nokkuð metin í
byggg landsins, ef framsýni og
sanngirni fær að ráða.
Fátækt þjóðarinnar hefur mjög
hindrað framtakssemi einstakling-
anna, sérstaklega í dreifbýlinu,
verður því ekki hjá komizt, að
þjóðfélagið veiti stuðning, á einn
cða annan hátt, ýmiss konar ný-
breytni í atvinnuháttum, sem það
telur æskilegt að nái að ryðja sér
til rúms. Sýnd hefir verið viðleitni
í þessa átt og stundum gefizt vel.
Er hún þess verð að henn; yrði
fram haldið með gætni og hygg-
indum, geti hún þá stutt til þroska
aivinnuhætti, sem síðar væru fær-
ir um að starfa óstuddir þjóðfé-
laginu til gagns.
Qrkuflutningur
Hérug landsins ráða yfir mjög
misjöfnum orkuforða. Sums staðar
er mikið um jarðhita og virkjan-
leg vatnsföll, annars staðar lítið.
Orkuforðinn jafngildir háum
innstæðum cða forðanæringu, fyrir
héruðin, sem hann er í og á, undir
öllum kringumstæðum, að verða
þeim fyrst og fremst að liði, en
lafnframt er oft hægt ag miðla
honum til annarra staða, og er
sjálfsagt að gera það, að því marki
sem hægt er, án þess að afskipta
heimahéruð orkunnar.
Þessa sjónarmiðs hefir ekki ver-
ið gætt hér á landi. Mikil orka hef-
ur verig flutt úr strjálbýli í þétt-
býli, án þess að upprunasveit ork-
unnar hafi notið nokkurs í því sam
bandi.
Eðlilegt væri að leggja lágt sölu
gjald á orku, sem flutt er milli hér-
aða, og að gjaldið rynni í sjóð
heima fyrir, sem varið yrði til hag-
nýtingar orkunnar heima eða til
annarra framfara þar í sveit.
Þetta sjónarmið er eðlilegt og
nauðsynlegt, sérstaklega meðan
héruðunum er svo mismunað um
ríkisframtak sem raun er á.
Virkjanleg orka er einn þeirra
kosta, sem hvert hérað þarfnast
mjög. Sé hún flutt burt bótalaust,
kann héraðig að þykja óbyggilegt.
Þegar orka er virkjuð til iðnað-
ar, ríðui á því fyrir heimahérað-
:ð, að iðjuverig verði þannig í sveit
sett, að héraðsbúar geti notið við-
skipta við það með framleiðsluvör-
ur sínar.
Aðeins óhjákvæmileg nauðsyn á
að geta ráðið því, að iðjuver sé
sfaðsett svo langt frá, að heimahér-
af orkunnar njóti einskis af því,
og undir beim kringumstæðun:
-•aiH í.ðlilegt af, orkugjaldig væri
bærra en ella
Fulltrúar dreifbýlisins hafa ekki
baldið vöku sinni á þessu sviði.
Er nú kominn tími til úr að bæta.
Dreifing menningar-
stofnana
Á okkar miklu skólaöld eru skól
arnir orðnir veigamikill þáttur
bjóðlífsins, allt frá barnaskólum
upp í háskóla.
Lengst af voru í landinu aðeins
tveir skólar Skálholtsskóli og Hóla
skóli.
Norfflendingar fundu strax, að
þeir gætu ekki notið Skálholts til
jafns við Sunnlendinga og efldu
því hliðstætt menningarsetur að
Hólum. Klaustrin voru sérstæð
íræðasetur, reist í öllum landsfjórð
ungum.
Allar þessar trúar- og menningar
stofnanir voru staðsettar meff það
fyrir augum, aff allir landsmenn
nytu þeirra sem jafnast.
Skólarnir voru nokkurs konar
sambland af menntaskóla og há-
skóla að því leyti sem þeir útskrif-
uðu embættismenn, presta, en'
lengstum var prestsembættið —
þar með biskupsembættin — einu
embætti hér á landi, sem kröfðust
rnanna með ákveffnu kunnáttu-
vcttorði. Skólagengnir menn þóttu
að öðru leyti hlutgengari en aðrir
í virðingas*öður þjóðfélagsins.
Er háskólar risu erlendis og ís-
lenzkir menn tóku að nema þar,
voru þeir að jafnaði teknir fram
yfir þá, sem aðeins voru heima
iærðir. Var það ag vonum, þar sem
þessir menn höfðu ekki aðeins
langa skólagöngu fram yfir hina,
lr-ldur höfð'u jaínframt forfram-
azt erlendis. en það hefur jafnan
talizt mikilsvert hér á landi.
Þá voru einnig víðs vegar um
landið lærðir menn, sem kenndu
allan innlendan skólalærdóm
(heimaskólar) og rétt höfðu til að
útskrifa stúdenta. Var því furðu
góð 'affstaða til náms úti um allt
íand.
„Góð brauð“, þ. e. arðvænleg og
því eftirsótt prestaköll voru til í
öllum sýslum landsins. Drógu þau
?ð sér framsækna atorku- og gáfu-
menn.
Allt fræðslukerfi landsins var
því skipulagt upphaflega með jafn-
vægi í byggff landsins fyrir augum
á hinum fornhelga jafnvægisgrund
velli, sem bióðfélagið var reist á.
Röskun á þessum menningarað-
stöðuhlutföllum hófst með aftöku
Jóns biskups Arasonar og sona
hans í Skálholti haustið 1550 og
hélt áfram með niðurrifi klaustr-
anna og þar mefffylgjandi bóka-
brennum og ofsóknum gegn forn-
um fræðum þjóðarinnar, afnámi
skólanna og biskupssetranna að
Kólum og í Skálholti og síðan með
sameiningu brauða og þar af leið-
andi fækkun lærðra manna úti um
landið.
Strax eftir niðurlagningu norð-
lenzka skólans hófst barátta fyrir
endurreisn hans, sem leidd var til
sigurs á fyrsta þriðjungi yfirstand
andi aldar.
í kjölfar þeirrar baráttu kom
siofnun héraðsskólanna, og verð-
ur ekki annað sagt, en að á skóla-
vettvanginum hafi miklir sigrar
unnizt í baráttu landsbyggðarinn-
ar fyrir tilveru sinni.
Sámt eru allar æffstu mennta-
sfofnanir þióðarinnar einungis í
höfuðborginni.
Þótt menntaskólar nútímans veiti
iullkomnari fræðslu en gömlu
'atínuskólarnir. veita þeir ekki
sama rétt til embætta í þjóðfélag-
inu sem atínuskólarnir gerðu.
Þeir veita aðeins aðgang1 að há-
skóla.
Mfii«nfaskélar
Á síðustu árum hefur aðsókn að
rrenntaskólunum vaxið mjög vegna
Framhald á 13 síðu
8
T í M I N N, þriffjudagur 4. desember 1962. —