Tíminn - 27.01.1963, Síða 14

ÞRIDJA RÍKIÐ
WILLIAM L. SHIRER
hann var niðursokkinn í hernaðar
lega mikilvæga hluti, aðferðir og
stjórn í Aðalherstöðvunum, gaf
hann sér oft tíma til þess á kvöld-
in í hópi gamalla flokksfclaga að
rifja upp fyrir sér, hversu heimsk
ir kennarar hans hefðu verið.
Sumar af þessum minningum hins
brjálaða sénís, sem nú var orðjnn
æðsti yfirmaður hersins, og stjórn
aði herjum sínum persónulega
allt frá Volgu að Ermarsundi,!
hafa geymzt.
— Þegar ég minnist mannanna,
sem kenndu mér, verður mér
Ijóst, að flestir þeirra voru að ein-
hverju leyti geðveikir. Menn, sem
hægt var að telja góða kennara,
voru sjaldgæfir. Það er sorglegt
að hugsa til þess, að slíkt fólk hef
ur mátt til þess að standa í vegi
fyrir ungum manni. — 3. marz
1S42.
Minningar mínar um kennarana,
sem kenndu mér, eru hinar óþægi-
legustu. Ytra útlit þeirra bar vott
um sóðaskap. Kragar þeirra voru
subbulegir . . . Þeir voru fram-
leiðsla öreigastéttar, sviptir allri
sjálfstæðri hugsun, einkenndir af
dæmalausri fáfræði og ágætlega
hæfir til þess að verða stoðir kraft
lauss stjórnarkerfis, sem, guði sé
lof, tilheyrir nú fortíðinni. — 12.
apríl 1942.
Kennarar okkar voru algerir
harðstjórar. Þeir höfðu enga sam-
úð með æskunni. Takmark þeirra
yar að troða í okkur og gera okk-
ur að hámenntuðum öpum, eins og
þeir sjálfir voru. Sýndi nokkur
nemandi hið minnsta merki um
frumleika, létu þeir hann ekki í
friði, og allir þeir fyrirmyndar-
nemendur, sem ég hef komizt í
kynni við, hafa orðið einskis nýtir,
þegar út í lífið kom. — 7. septem-
ber 1942.
Það er greinilegt, að allt til
dauðadags fyrirgaf Hitler ekki
kennurum sínum hinar slæmu
einkunnir, sem þeir gáfu honum,
og hann gat heldur ekki gleymt
þeim. En svo gat ha-nr rangfært
hlutina, að þeir u'' . . cgilegir
og af'káralegir.
Dálítið hefur geymzt af því,
hvernig Hitler kom kennurum
sínum fyrir og hvernig þeir minnt
ust hans, eftir að hann var orð-
inn heimsfrægur. Einn af þeim
fáu kennurum, sem Hitler virðist
hafa geðjazt að, var prófessor
Theodor Gissinger, sem gerði sitt
ýtrasta til þess að kenna honum
eðlis- og efnafræði. „Hvað mig
snertir, voru áhrifin, sem Hitler
skildi eftir frá árunum í Linz,
hvorki hagstæð né óhagstæð. Hann
var á engan hátt foringi bekkjar-
ins. Hann var grannur og beinn,
fölur í andliti og mjög grannleit-
ur, næstum því eins og berkla-
sjúklingur, hann var óvenjulega
opineygur og augu hans voru
skær“.
Prófessor Eduar Hiimer, sem
Hitler virðist hafa átt við, þegar
hann kallaði kennara sína „líkasta
fávitum" kom til Miinehen árið
1923 til þess að bera vitni fyrir
hinn fyrrverandi nemanda sinn,
sem þá var fyrir rétti sakaður um
landráð f sambandi við Bjórhallar-
samsærið. Enda þótt hann hrósaði
markmiðum Hitlers og segðist ein
læglega óska þess, að honum tæk-
ist að hrinda hugsjónum sínum
í framkvæmd, gaf hann eftirfar-
andi lýsingu á hinum unga gagn-
fræðaskólanema:
— Hitler var sannarlega hæfi-
leikum gæddur, en þó aðeins í
einstökum fögum, en hann vant-
aði sjálfstjórn, og ekki er of mik-
ið að segja, að hann hafi verið
álitinn þrætugjarn, einræðislegur,
hafi haft mikið sjálfsálit og verið
skapvondur, og hafi átt ómögu-
legt með að semja sig að skóla-
aganum. Hann var heldur ekki ið-
inn, annars hefði honum tekizt að
ná betri árangri, eins góðum hæfi-
leikum og hann var gæddur.
Einn kennari í Linz-gagnfræða-
skólanum hafði, eins og síðar átti
eftir að koma í ljós, örlagarík
áhrif á hinn unga Adolf Hitler.
Þetta var sögukennarinn, dr. Leo-
pold Pötsch, sem upprunninn var
í landamærahéraði við suðurlanda
mærin, þar sem töluð var þýzka,
og þar sem runnu saman byggðir
þýzkumælandi manna og Slava.
Rieynsla hans af kynþáttastríðinu
á þessum slóðum hafði gert hann
að ofstækisfullum þýzkum þjóð-
ernissinna. Áður en hann kom
til Linz, hafði hann kennt I Mar-
burg, sem varð að Maribor, eftir
að þetta svæði var afhent Júgó-
slavíu eftir fyrri heimsstyrjöldina.
Enda þótt dr. Pötsch hafi aðcins
gefið nemanda sínum einkunnina
„Sæmilegt“ í sögu, var hann sá
eini af kennurum Hitlers, sem
fékk góða dóma í Mein Kampf.
Hitler viðurkenndi fúslega, hvað
hann átti þessum manni að þakka.
— Það átti sennilega eftir að
hafa úrslitaþýðingu fyrir allt mitt
líf, að forsjónin hagaði því þann-
ig, að ég hafði sögukennara, sem
skildi, eins og fáir aðrir gerðu,
þessi undirstöðuatriði ... — að
halda eftir hinu mikilvæga, en
sleppa því einskisverða . . . Dr.
Pötsch, kennari minn frá Linz,
fullnægði þessu skilyrði vissulega
á fyrirmyndarhátt. Hann var full-
orðinn maður, vingjarnlegur, en
þó um leið ákveðinn, sem gat ekki
aðeins haldið athygli okkar vak-
andi með glýjandi mælsku, held-
ur einnig hrifið okkur með sér.
Enn þann dag í dag lít ég til baka
með ósvikinni aðdáun, til þessa
gráhærða manns, sem með eldleg
um orðum sínum lét okkur gleyma
stund og stað, sem eins og með
töfrum breytti þurrum sögulegum
staðreyndum í lifandi raunveru-
leika. Þarna sátum við, oft log-
andi af áhuga, stundum jafnvel
með tárin í augunum . . . Hann
var vanur að notfæra sér þjóðern-
isofstæki okkar, sem byrjað var
að gera vart við sig, til þess að
fræða okkur, og höfðaði oft til
þjóðarstolts okkar.
Þessi kennari gerði sögu að
uppáhalds fagi mínu.
Og sannarlega varð það þá, sem
ég varð að ungum uppreisnarsegg,
enda þótt hann ætlaðist vissulega
ekki til slíks.
Árið 1938, 35 árum síðar, þegar
5
Hitler sem kanslari ferðaðist sigri
hrósandi um Austurríki, eftir að
hafa neytt það til þess að sam-
einast Þýzkalandi, kom hann við
í Klagcnfurt til þess að hitta
gamla kennarann sinn, sem þá
hafði látið af störfum. Hann gladd
ist yfir því, að komast að raun
um, að gamli maðurinn hafði ver
ið meðlimur í neðanjarðarhreyf-
ingum nazista SS, sem gerðar
höfðu víirið1 landrækar á meðan
Austurríki var sjálfstætt. Hann
ræddi við hann einslega stundar-
langt og síðar sagði hann í trún-
aði við flokksfélagana: „Þið getið
ekki ímyndað ykkur, hversu mik-
ið ég á þessum gamla manni að
þakka“.
Alois Hitler lézt af blóðspýtingi
3. janúar 1903, þá 65 ára að aldri.
Hann hafði verið á gönguferð
morgun nokkurn, þegar þetta gerð
ist, og dó skömmu siðar í krá í
nágrenninu, í örmum nábúa síns.
Þegar þrettán ára gamalL sonur
hans leit líkið, brast hann í grát.
Móðir hans, þá 42 ára, fluttist
í litla íbúð f Urfahr, eitt af út-
hverfum Linz, og þar reyndi hún
að halda lífinu í sér og börnum
sínum tveimur, sem á lífi voru,
Adolf og Paulu, en til þess hafði
hún einungis smávegis sparifé og
fátækleg eftirlaun. Hennj fannst,
sem henni bæri skylda til þess að
halda áfram menntun sonarins, að
því er Hitler segir í Mein Kampf,
í isamræmi við óskir föðurins „með
öðrum orðum“, eins og hann seg
ir, „að láta mig halda áfram að
læra til þess að vcrða embðettis-
maður“. En þrátt fyrir það, að
ekkjan unga vajri eftirlát við son
sinn, og hann virðist hafa elskað
hana innilega, var hann „ákveðn-
ari en nokkru sinni fyrr að leggja
ekki þessi störf fyrir sig“. Og
þess vegna, þrátt fyr:r viðkvæma
ást móður og sonaj\ kom til
B?
16
var farinn, að Gertrude sagði, að
það væri leiðinlegt, að ungfrú
Abby hefði ekki ráð .á að koma
og heimsækja okkur, svo að hún
gæti sannfærzt um, að mér liði vel.
Og þá fékk ég hugmyndina.
— Mér finnst hún stórkostleg,
sagði ég hlýLega. — Eg er viss
um, að hr. Twindleham hafði orð-
ið mjög glaður, ef þú hefðir sagt
honum frá því. Hann var víst hálf
áhyggj ufullur út af þér.
— Ó — hann! Hann var svo
voðalega hrifinn af afa mínum.
Andartak virtist mér Elisabeth
hreint og beint ellileg. Svo flýtti
hún sér að kveðja.
Eg veit ekki almennilega, hvern-
ig það byrjaði, en skyndilega var
mér ljóst, að ekki var allt sem
skyldi með vini mína og kunningja
í Mbabane. Þeir létu undarleg orð
falla. Eg varð þese einnig vör, að
þegar ég kom inn einhvers staðar,
varð allt í einu dáuðaþögn, og svo
var farið að tala og tala. Þetta
gerðist æ oftar og ég braut heil-
ann um, hvað þeir gætu eiginlega
verið að tala um mig.
Og svo var farið að tala um
Elisabeth. Þau vissu, að við vor-
um góðar vinkonur og þvi voru
þau aldrei beinlínis ósvífin. Að-
eins gefið í skyn — ekkert, sem
hægt var að móðgast af.
Kona ein sagði við mig: — Eg
geri ráð fyrir, að þú skiljir núna,
hvers vegna Elisabeth er ekki
vinsæl meðal okkár.
— Hvað er það, sem ég skil?
spurði ég hraðmælt, en hún skipti
um samtalsefni.
Dag nokkurn var ég stödd í
kokkteilboði, og kom þá til mín
kvenmaður, sem ég rétt kannaðist
við í sjón. Hún lagði höndina á
arm minn og sagði:
— Kæra Frances, við dáumst
virkilega að þér. Það er miklu
betra að taka svona nokkru með
bros á vör, heldur en gera upp-
ANDLIT KONUNNAR
Clare Breton Smith
steit.
Og til að kóróna alít saman,
hvíslaði digur eldri kona eitt sinn
að mér: — Öll okkar samúð er
með þér — við skiljum þetta svo
vel.
Eg starði á hana, svo greip ég
fast um hönd hennar.
— Og hvað skiljið þið?
Hún leit óttaslegin í kringum
sig og vætti varirnar.
— Hvers vegna hafið þið sam-
úð með mér? spurði ég kuldalega.
— Og hvað er það, sem þið skilj-
ið?
— Eg vil vita það, sagði ég á-
kveðin. — Eg krefst þess að fá
að vita það! Ef þér viljið ekki
segja mér það, sný ég mér til lög-
fræðings. Kannski hann geti feng-
ið yður til þess að tala.
Gabb mitt hafði sin áhrif. Hún
leit allt í einu illgirnislega á mig.
— Látið ekki sem þér vitið ekk-
ert, hvæsti hún. — Allir tala um
yður, manninn yðar og Elisabeth.
Eg glápti á eftir henni, þegar
hún hraðaði sér burtu. Auðvitað
var þetta þvættingur. Lygi og róg-
ur. Elisabeth var svo fögur,
að konurnar voru gular af öfund-
sýki og vildu reyna að gera lítið
úr henni. Guy og Elisabeth höfðu
varla sézt. Hvað höfðu þau sézt
oft? Kannski svona fimm — sex
sinrlum?
Eg flýtti mér heim. Bíllinn stóð
í bílskúrnum. Guy hafði farið til
Stegi með öðrum og skilið bílinn
eftir. Eg skrifaði nokkur orð á
miða til hans og sagði honum, að
ég kæmi fljótlega. Svo athugaði
ég, hvort benzín væri nóg á bíln-
um, því að ég vildi ógjarna þurfa
að stanza á miðri leið. Eg hafði
ekki áður ekig ein út á búbarð-
inn, en ég efaðist ekki um, að ég
myndi rata. Það eina, sem ég vildi,
var að tala við Elisabethu.
Mér gekk ágætlega að aka yfir
árnar og naut raunar ökuferðar-
innar. Það hafði ekki rignt í
marga daga, en nú sá ég dökk
skýin hrannast upp á himninum.
Þegar ég kom á leiðarenda, var
allt undarlega kyrrt. Það var
skrýtið, að enginn skyldi koma út
til að bjóða mig velkomna. Eg fór
inn í eldhúsið og hitti þar inn-
fæddan „boy“, og glápti hann
steinhiissa og forvitinn á mig.
— Er Nkosikas inni? spurði ég.
Hann hristi höfuðið og svaraði
einhverju á swazi. Svo benti hann
í áttina að kofa Elisabethar.
Eg gekk þangað, dokaði við og
kallaði: — Það er Frances. —
Kom inn — ó, komdu inn, heyrði
ég ^ Elisabethu svara.
Ég gekk inn. Gluggatjöldin
voru dregin fyrir, en jafnvel
þarna í hálfrökkrinu sá ég, hversu
föl Elisabeth var, þar sem hún lá
í hnipri í rúminu. Það stóð þvotta
skál við rúmið og blautt hand-
klæði á stólbaki.
Eg fann daufa uppsölulykt í
herberginu.
— Ertu veik? spurði ég.
Hún reyndi að brosa.
— Fyrirgefðu þessa móttöku.
Það er bara magakast.
— En hvar eru Sylvester og
Gertrude?
— Þau þurftu að ’fara til Mak-
aiana-. Eg fæ oft þesst köst og
enginn getur hjálpað mér. En
hvað mér þykir vænt um að sjá
þig. Hefurðu borðað hádegisverð?
— Ég er ekki svöng. Ég var
sannarlega hálfkvíðin vegna henn-
ar. Kinnarnar innfallnar og ann-
arlegur gulleitur blær yfir and-
liti hennar.
— Vitleysa, sagði Elisabeth og
reyndi að harka af sér. Svo
hringdi hún lítilli bjöllu.
Eg horfði á hana, meðan hún
gaf stúlkunni, sem kom, fyrirmæli
um ag bera fram hádegisverð. Eg
hafði alveg gleymt ástæðunni fyr-
ir för minni hingað. Eftir að stúlk
anl var farin, spurði ég hana um
þessi magaköst. Eg komst að því,
að hún fékk þau með sex til sjö
vikna millibili og hafði fengið þau
í nokkur ár.
Eg spurði hana, hvað Gertrude
hefði um þetta að segja, og hún
hló að mér.
— Hún segir, að það séu taug-
arnar — að mörgum líði eins og
mér. Það er ekkert hættulegt —'
bara alveg voðalega sárt, meðan
þau standa yfir. Andartak afmynd
aðist andlit hennar af kvölum,
og ég sá, hvernig hún engdist
sundur og saman i rúminu.
— Krampi, hvíslaði hún og
reyndi að brosa. — Hvernig líður
Rudi? Hún fálmaði eftir hand-
klæðinu og strauk svitann af enni I
sér.
— Ágætlega.
— Og Guy?
Eg leit á hana. Hún hafði bortð
spurninguna svo blátt áfram,, án
nokkurs snefils af feimni eða sak-
bitni. Ef eitthvað hefði verið til í
því, sem konan hafði sagt, fannst
mér, að hún mundi hafa forðazt
að minnast á Guy.
Svo fékk hún enn eitt krampa-
kast. Eg vatt vasaklút í fatinu og
þurrkaði gætilega svitann af and-
liti hennar. Eg var reglulega
smeyk. Þetta virtist hreint ekki
venjuleg magakveisa.
Stúlkan Evangeline kom og
sagði, að maturinn væri tilbúinn.
Eg borðaði ein úti á svölunum og
svo flýtti ég mér til Elisabethar
aftur. Hún virtist aðeins hressari,
en mér var enn ekki rótt.
Meðan við drukkum teið, fór
hún að tala aftur eðlilega. Hún
nefndi feimnislaust — sjálfsagt í
þeirri trú, að ég vissi um öll þau
skipti, sem Guy hafði komið þarna
út á búgarðinn. Eg varð undrandi
— og reið — að heyra, hve oft
hann hafði komið. Hvers vegna
hafði hann ekki beðið mig að
koma með' — Guy gezt ekki að
Gertrude, sagði Elisabeth við mig.
— Eg veit ekki, hvers vegna —
skilur þú það?
Ég hristi höfuðið. Elisabeth var
að fá lit í kinnarnar aftur, en hún
var enn mjög tekin og veikluleg.
Á náttborðinu hennar stóð stór
konfektaskja og ég velti fyrir
mér, hvort hún hefði fengið þetta
kast vegna þess að hún hefði borð
TÍMINN, sunnudaginn 27. janúar 1963
14