Tíminn - 25.01.1964, Síða 8

Gísli Guðmundsson, alþingismaður:
ALÞINGI Á ÞING-
• •

VOLLUM VIÐ OXARA
JEg hefffi tekið það, sem merki
til þjóðaranda og þjóðarkjarks,
ef alþýða hefði almennt tekið
sig fram um að beiðast þess,
að Alþingi væri sett á Þingvelli
og ekki horft í kostnað þann og
ómak, sem þar við hefði aukizt“.
(Jón Sigurðsson, forseti í Nýj-
um félagsritum II. árg. bls. 9).
Af hálfu hlutaðeigandi borgar-
yfirvalda hefir verið ákveðið að
byggja „glerhöll" i stíl atómald-
ar mjög nærri þeim stað, þar
sem nú standa dómkirkjan og Al-
þingishúsið. Hér er um að ræða
ráðhús fyrir Reykjavikurborg.
Ekki er það ætlan mín hér að á-
mæla borgarstjórn fyrir þessa á-
kvörðun eða gagnrýna verk þeirra
húsameistara og skipulagsfræð-
inga, sem gert hafa þær tillögur
um ráðhús og umhverfi þess, sem
nú liggja fyrir, og kann þó að
•orka tvímælis. Ráðamenn höfuð
borgarinnar ætla ekki að skera við
nögl þá fjármuni, er þeir telja
til þess þurfa að tákna rausn henn
ar og reisn. Byggingarkostnaður
ráðhússins, sem er rúml. 35 þús.
rúmmetrar að stærð, er nú áætl-
aður 120 milljónir króna. Til þess
að gera þar bæjarhlað við hæfi
er áformað að rífa 15 íbúðar-,
skrifstofu- og samkomuhús, sum
allgóð og úr steinsteypu, og ýmsu
öðru á að breyta.
Daglnn, sem bæjarstjórn Reykja
víkur samþykkti ráðhúsbygging-
una, kom Alþingi saman til fyrsta
fundar eftir áramótin. í tilefni af
fyrirætlun borgarstjórnarinnar
urðu á þessum fundi allmiklar um
ræður um „húsnæðismál“ Alþing-
is. Sumir þingmenn \öldu nú þá
hættu yfirvofandi, að borgin yfir-
Skj'ggði ríkið, sögðu að Alþingis-
húsið mundi ekki lengur setja svip
á umhverfi sitt, er höll sú hin
mikla væri risin, enda óhæfilega
að því þrengt og stækkunarmögu-
leikar að litlu gerðir. Fram kom,
að ríkinu bæri að hindra bygg-
ingu ráðhúss á þessum slóðum, en
einnig að byggja bæri Alþingishús
á öðrum stað í borginni. Eg leyfði
mér þá að vekja máls á því, að til
greina kæmi, að óska álits þjóðar-
innar um að taka upp þá stefnu í
þessu máli, að Alþingi yrði, er tími
þætti til þess kominn, háð á Þing-
völlum við Öxará, enda gæti það
þá, án mjög mikils kostnaðar, auk-
ið núverandi húsnæði sitt til bráða
birgða, til notkunar á næstu ár-
um eða áratugum.
Dagblöð höfuðborgarinnar hafa
nú um sinn, eins og ég bjóst við,
ekki haft áhuga fyrir því að
styðja þetta mál, en hins vegar
skýrt fró málflutnlngi þeirra, sem
fundu hvöt hjá sér til að kveða nið
ur þá hugmynd, er ég leyfði mér
að nefna. Eg á hér raunar ekkert
frumkvæði, heidur aðrir menn,
mér meiri, sem þjóðin telur með-
al sinna beztu sona.
Endurreisn Alþingis á Þingvöll-
um við Öxará var í öndverðu ná-
tengd endurreisn sjálfstæðis is-
lendinga. Frægasta ljóð Jónasar
Hallgrímssonar, „ísland farsælda
frón“ var herhvöt endurreisnarbar
áttunnar. Fjölnismenn fylgdust að
í þeirri baráttu. Það var eigi sízt
fyrir atbeina þessara manna, að
8
Kristján konungur VIII. fól hinni
svonefndu „embættismannanefnd',
árið 1840 að gera tillögur um
stofnun ráðgjafarþings á íslandi.
Um þetta var gefinn út konungsúr-
skurður. Standa þar m. a. þessi
fyrirmæli og að sjálfsögðu af ís-
lenzkum uppruna:
„-------En eiga þeir sér í lagi
að því að hyggja, hvort ekki sé
réttast að nefna fulltrúaþingið Al-
þing, og eiga það á Þingvöllum,
eins og Alþingi hið foma.“
Nafngift þingsins varð að ósk
Fjölnismanná, en staðarvalið ekki.
Embættismannanefndin klofnaði
og meirihlutinn mælti með Reykja
vík. Þjóðskáldið Bjarni Thorar-
ensen amtmaður á Möðruvöllum
og Jón Jónsson á Melum, sýslumað
ur Strandamanna, mæltu með
Þingvöllum. Deilt var, og af
nokkru kappi. Því réðu örlög, að
mestu málafylgjumennirnir í liði
þeirra, er vildu Alþingi á Þing-
völlum, þeir Bjarni Thorarensen
og Tómas Sæmundsson, féllu báð-
ir frá á árinu 1841, áður en stofn
un þings og þingstaðar var ákveð-
SVEINN í FIROI
in. Það telur dr. Páll E. Ölason
einsýnt, eftir ýmsu að dæma, að
meirihluti landsmanna hafi verið
á þeirra máli um þetta efni. En
stjórnarráðið danska fór eftir til-
lögum meirihluta embættismanna-
nefndarinnar árið 1843. Sumir
vildu kenna þetta Jóni Sigurðs-
syni, sem tók afstöðu rneð Reykja-
vík, og taldi þá þau rök þungvæg-
ust, að efla þyrfti höfuðstað á ís-
landi, og til þess væri vænlegt
að hafa þingið þar. Taldi hann, svo
sem reynzt hefir, Reykjavík vel
fallna til höfuðstaðar, þó að hún
hefði þá innan við 1000 íbúa. Svo
sem vænta mátti var J.S. þó engan
veginn ósnortinn af þeirri þjóð-
ernistilfinningu, sem markaði af-
stöðu Þingvallamanna, eins og vel
sést á þeim ummælum hans, sem
tilfærð eru í upphafi þessarar
greinar. Og varla niundi honum
nú þykja Reykjavík þurfa á þing-
inu að halda til þess að verjast
fólksfæð eða örva vöxt sinn.
Þjóðin var ekki spurð og hefir
aldrei verið spurð. En harm
þeirra, sem þarna urðu fyrir von-
brigðum, má vel marka af eftir-
mælum Jónasar um Bjarna látinn:
„Hlægir mig eitt það, að áttu
því uglur ei fagna
ellisár örninn að sæti
og á skyldi horfa
hrafnaþing kolsvart í holti
fyrir haukþing á bergi.
Floginn ertu sæll til sólar,
er sortnar hið neðra."
Þegar Jón Sigurðsaon fór til
þings í fyrsta sinn vorið 1845,
kvaddi Jónas hann vinarkveðju í
ljóði. Enn leynist þar lítill brodd-
ur:
„Þingið fluttu þangað
þeir á kaldá eyri“
En „listaskáldið góða“, Jónas
Hallgrímsson, kvað ekki fleira.
Nokkrum dögum síðar var einnig
hann allur. Þingvallaraddirnar
hljóðnuðu um sinn, enda mörgu
að sinna. Löngu síðar veik Jón
Sigurðsson enn að hinu gamla
deilumáli. „í þessum flokki (þ. e.
Þingvallaflokknum) voru öll skáld
in“, segir hann og „flestir þeir,
er litu helzt á málið eftir tilfinn-
ingum sínum“. Hann vissi það
sjálfsagt vel, þótt hann segði það
ekki þá, að slíkir menn áttu drjúg-
an þátt í því, að ísland varðveitti
tungu sína og þjóðarvitund.
Tómas Sæmundsson sagði m. a.
í ritgerð sinni um þingstaðinn,
sem hann samdi skömmu fyrir
dauða sinn árið 1841:
„Alþingi og Þingvellir ér svo
samgróið í hugum manna, að það
verður varla aðskilið — — Al-
þingisstaðurinn gamli hefir meira
til að vera í lotningu hjá íslend-
ingum en nokkur annar staður,
sem þjóðhelgi hefir haft hjá nokk-
urri annarri þjóð, nokkurn tíma
og nokkurs staðar í veröldinni —
Vér hvetjum alla þá, sem tilfinn-
ingar hafa í brjósti til að bera
um, hvort þessum hugleiðingum
skuli hrundið með mataráðstæð-
um einum“.
80 ár liðu. Laust eftir 1920, er
viðurkennt hafði verið fullveldi
hins íslenzka ríkis, hófust ráða-
gerðir 1 sambandi við 1000 ára af-
mæli Alþingis. Þá var margt rætt
og ritað um „endurreisn Þing-
valla“ eins og nú undanfarið um
„endurreisn Skálholts". Björn
Þórðarson ritaði um þjóðhátíð á
Þingvöllum, Guðmundur Davíðs-
son um þjóðgarð og sr. Eiríkur
Albertsson um lýðháskóla á Þing-
völlum. Þá var það, að Magnús
Jónsson prófessor mælti í tíma-
ritsgrein (Eimreiðin) fyrir tillögu
um að hafa Alþingi á hinum foma
þingstað. Um þessa tillögu fór-
ust honum m. a. orð á þessa leið:
„Sú tillaga nær fram að ganga
fyrr eða síðar. Það er nokkurs
konar prófsteinn á þjóðina, hven-
ær hún er orðin fullvaxin og veit,
hver hún er, að þá flytur hún Al-
þingi á Þingvöll við Öxará. Annars
staðar getur það ekki átt heima."
Magnús Jónsson var þá og lengi
síðan þingmaður Reykvikinga.
Engum kemur til hugar, að til-
gangur hans með því að mæla fyr-
ir endurreisn Alþingis á Þing-
völlum, hafi verið sá að minnka
hlut höfuðstaðarins. Sá mun held-
ur ekki tilgangur þeirra manna, er
á síðari tímum hafa haft sömu af-
stöðu í þessu máli.
Sveinn Sigurðsson segir í Eim-
reiðihni 1924:
„Með engu móti yrði þúsund ára
afmælis þingsins betur minnzt en
ÁSGEIR ÁSGEIRSSON
með því að endurreisa Alþingi á
Þingvöllum við Öxará. Ástæður
þær, sem voru e. t. v. góðar og
gildar um 1840 fyrir því, að þing-
ið yrði að vera í Reykjavík, eru
nú úr sögunni að mestu leyti."
Svona leit þessi kunni Reykvík-
ingur á málið fyrir 40 árum.
Á Alþingi 1926 fluttu þeir
Sveinn Ólafsson, Ásgeir Ásgeirs-
son og Benedikt Sveinsson í néðri
deild svohljóðandi tillögu til þings-
ályktunar um „þjóðaratkvæði um
þinghald á Þingvöllum“:
„Neðri deild Alþingis ályktar áð
skora á ríkisstjórnina að láta fara
fram þjóðaratkvæðagreiðslu á
sumri komanda, jafnhliða lands-
kjörinu, um það, hvort samkomu-
staður Alþingis skuli vera á Þing-
BENEDIKT SVEINSSON
T í M I N N ,
völlum frá 1930. Skal við atkvæða
greiðsluna farið eftir nýjustu kjör
skrám til alþingiskosninga fvrir
sérstök kjördæmi."
„Þingvellir eru í augum ís-
lenzku þjóðarinnar ógleymanlegur
helgidómur. Óskir um að geyma
þar elztu og dýrustu stofnun lands-
ins er ljúfur draumur, sem þjóð-
ina hefir dreymt frá því að bar-
áttan fyrir endurreisn Alþingis
hófst. Þúsund ára hátíðin, sem nú
fer í hönd, hefur gefið þessum
óskum og vonum byr undir báða
vængi. Hefur það bezt í ljós kom-
ið af samþykktum þingmálafunda,
umræðum blaða og tímaritagrein-
um. Má af öllu þessu ráða, að hug
ur fjöldans horfi til Þingvalla.
Rétt virðist því, að þjóðin fái
tækifæri til að láta í ljós vilja
sinn í þessu efni, og vilji hennar á
að ráða gerðum þingsins um
þetta. -------“
Þessi tillaga var felld í neðri
deild með litlum atkvæðamun,
Með henni voru greidd 12 atkv.,
en 14 á móti.
Á Alþingi 1929 fluttu 10 alþing-
ismenn í neðri deild tillögu til
þingsályktunar um þjóðaratkvæða
greiðslu um samkomustað Alþing-
is.
Flutningsmenn tillögunnar vortt
Sveinn Ólafsson, Benedikt Sveins-
son, Magnús Torfason, Þorleifur
Jónsson, Hákon Kristófersson,
Hannes Jónsson, Bjarni Ásgeirs-
son, Bernharð Stefánsson, Halldór
Stefánsson og Jörundur Bfynjólfs-
son.“
í greinargerð tillögunnar segja
þeir m. a.:
„Enginn vafi er á því, að ósk-
in um að eignast aftur Öxarár-
þing á enn þá djúpar rætur í hug
um landsmanha."
Getið er um áskoranir ung-
mennafélaga og í „nokkrum þing-
málafundargerðum." Sagt er, að
afdrif tillögunnar frá 1926, sem
felld var með 14:12 atkv., hafi
vakið „táknræna eftirtekt víða í
sveitum landsins.“ Og að „áhugi
á Þingflutningi" hafi „síðan birzt
almennar en áður, einkum hjá
ungmennafélögum landsins, einn-
ig í blöðum og tímaritum, enda
hefir nálægð þinghátjðarinnar ýtt
undir hreyfinguna." — — „Engin
léttúð eða eigingjarnar hvatir hafa
lagt þessa ósk á tungu þjóðarinn-
ar“, segja þeir fiutningsmenn í
greinargerðinni.
Tillaga þessi varð ekki útrædd,
en á árinu 1929 bárust Alþingi
áskoranir frá 23 ungmennafélög-
um og ungmennasamböndum um
að láta þjóðaratkvæðagreiðslu fara
fram.
Loks fluttu svo 9 þingmenn til-
lögu um Sama efni á Alþingi 1930.
Þegar Sveinn Ólafsson alþm.
mælti fyrir þingsályktunartillög-
unni á Alþingi 1926, fórust hon-
um m. a. orð á þessa leið:
,,— — — Þessi hugmynd um
þingflutning er hvort tveggja í
senn, djúptækt alvörumál og við-
kvæmt tilfinningamál. Það er og
á að vera hafið yfir dægurþras og
smámunalegan sveitadrátt. Það
ætti fremur flestu öðru að vekja
til alvarlegrar umhugsunar ung-
mennin, sem nú eru að hefja fram
tíðina á herðar sér, og það hreyf-
ir þá s.treng; í hugum aldraðra
og ráðsettra manna, sem goluþyt-
ur hversdagsmélanna snertir aldr-
ei. Þetta mál ve~ður ekki végið —
það verður ekki fellt eða stutt,
nema í samræmi við þá skoðun eða
trú, sem fyrir einstaklingnum vak-
ir um örlög niðjanna á ókomnum
tímum. — — —
Engan slíkan stað á nokkur
grannþjóðanna, engan eins þraut
vígðan og vafinn frækilegum minn
ingum, enda á engin þeirra jafn-
gamalt löggjafarþing og Alþingi.
Engin furða þess vegna, að þjóðin
lítur á þennan stað eins og helgi-
dóm. Þar hefir þing verið helg-
að 800—900 sinnum. Þar hafa
24—30 kynslóðir í óslitinni röð
Fremhald á 13. síðu.
laugardaglnn 25. janúar 1964 —