Tíminn - 10.05.1964, Blaðsíða 9

Á FÖLSKU VORI
Undarlegt má það heita
rneð jafnlesfúsa og rithneigða
þjóð og íslendingar hafa jafn-
an verið taldir, hve seint það
komst í verk að rita heildar-
sögu lands og þjóðar sem og
einstakra menningargreina
hennar.
Fyrir fáum áratugum var
fyrst hafizt handa um að byrja
ritun samfelldrar sögu íslend-
inga, og er því verki ekki enn
lokið. Aðeins nokkur ár eru
síðan við eignuðumst íslenzka
bókmenntasögu. Það var ekki
vonum framar, að þetta tvennt
rættist, svo einhver mynd væri
á, svo margir íslenzkir mennta-
menn sem lagt hafa fyrir sig
íslenzka sagnfræði og bók-
menntasögu. Meiri vorkunn
mætti það kalla, að íslenzkar
listir hafi ekki til þessa eignazt
samfellda sögu, svo undarlega
fáir íslendingar, sem sérmennt-
ast se:n listsögufræðingar,
bæði tónlist og þá ekki síður
myndlist, hafa verið óplægðir
akrar af hálfu sagnfræðinga.
En mikilvirkastur sérfræðing-
ur og rithöfundur um íslenzka
myndlist hefur verið Björn Th.
Björönsson, sem áður hefur
gefið út nokkrar bækur um
myndlist okkar, svo sem ís-
lenzku teiknibókina í Árna-
safni, Brotasilfur (listsögu-
í Smára, þar sem hann spyr,
hvort ég vildi taka að mér að
skrifa íslenzka myndlistarsögu
á þessari öld, með aðdraganda
á ^eirri 19. Við höfðum reynd-
ar oft talað saman um þetta
áður, en mér jafnan hrosið
hugur við að ráðast í það. Mér
brá samt nokkuð við að fá
þetta bréf, því að tæki ég boð-
inu, ylli það töf á því aðal-
verki, sem ég hafði með hönd-
um, því að ég ætlaði og ætla
enn að skila miðaldasögunni.
En það er nú svo að vera í list-
fræðj og vera rithöfundur, að
svona góðir kostir bjóðast of
sjaldan. Hitt er tíðara, að
mönnum gangi verr að koma
bókum sínum á prent en jafn-
vel skrifa þær. Því tók ég boð-
inu, og það þótt ég hefði ekki
plægt þetta verk áður, nema
að því er varðaði einstaka
menn og tímabil, svo sem bæk-
urnar um Ásmund og Mugg, og
svo greinar fyrir erlend tíma-
rit, t.d. um Jón Stefánsson, og
nokkuð hafði ég sökkt mér of-
an í Kjarval. Svo tók ég til við
verkið, og síðan er liðið nokk-
uð á þriðja ár.
— Þar sem þetta er nú
brautryðjandaverk hér á þessu
sviði, væri fróðlegt að spyrja,
hvernig þú hafir hagað verki
þínu.
upp úr blöðum, tímaritum og
bókum á Landsbókasafninu
allt, sem skrifað hafði verið
um myndlist alveg frá því að
Skínir hóf göngu sína fyrir
nærri hálfrj annarri öld, og til
ársins 1946, þar sem við tekur
úrkliopusafn mitt, sem á að
vera alltæmandi um þetta efni
síðustu 17—18 árin. Þegar við
vorum búin að skrifa allt þetta
upp orði til orðs, byrjaði ég að
raða þessu saman, þannig að ég
fengi hvern mann fyrir sig,
allt, sem um hann hafði verið
skrifað. Síðan tók við tímafrek-
asti hluti verksins, og það var
að fara í hús og skoða. Ef við
nefnum einstaka listamenn,
segjum t.d. Þórarin B. Þor-
láksson, Finn Jónsson eða
Gunnlaug Blöndal, þá verður
maður að labba sig inn í 30—
40 hús til að fá að skoða cnynd-
ir þeírra eftir að hafa hlerað,
hvar þær eigi heima. Það tekur
tíma, því að alls staðar er boð-
ið upp á kaffi. En þessar hús-
vitjanir urðu mér sumar hverj-
ar opinberun um einstök tíma-
bil sumra listamanna, sem
fengu nýtt gildi í mínum aug-
um við grannskoðun á verkum
þeirra hér og hvar út um borg
og bý.
— Hvernig komstu á sporið
um það, hvar listaverkin voru
Spjallað við Björn Th. Björnsson
þætti á við og dreif), íslenzkt
gullsmíði, og ritgerðirnar um
ævi og list Ásmundar Sveins-
sonar og Guðmundar Thor-
steinssonar. Nú um nokkur ár
hefur hann unnið að því að
semja sögu íslenzkrar mynd-
listar á 19. og 20. öld, sem verð
ur tveggja binda verk, á þriðja
hundrað blaðsíður hvort í stóru
broti. Er hið fyrra fullprentað
og mun koma á markaðinn ein-
hvern næstu daga, verður selt
til ágóða fyrir listasafn Alþýðu-
samband fslands. Þegar ég
hitti höfundinn á götu um dag-
inn, fékk ég leyfi hans til að
heimsækja hann og spjalla vi*'
hann dagstund um starf hans
að þessu mikla riti.
— Hvert var upphafið að
því að þú tókst þér fyrir hend-
ur að semja rit um myndlist á
þessari og síðustu öld. Er langt
síðan þú hófst drög að því?
— Nei, það eru fyrri aldirn-
ar, sem ég hef verið að rann-
saka. Ég hef legið í miðalda
myndlistarsögunni og hef
stefnt að því í fjöldamörg ár
að gera hana úr garði, þ.e.
myndlistarsögu okkar fram að
siðaskiptum. í þeim erindum
hef ég verið úti í Kaupmanna-
höfn, á Árnasafni, ár eftir ár
A f því hafa sprottið margir
fyrirlestrar, greinar og Teikni-
bókin í Árnasafni. En sjálf sag-
an er ekki komin lengra en
það, að ég er ekki enn farinn
að setja hana saman. En svo
skeður það þegar ég var stadd-
ur úti í Höfn og var að semja
bókina á íslendingaslóðism i
Kaupmannahöfn, að mér barst
bréf frá vini mínum Ragnari
— Fyrst var nú að fara í
gegnum öll tiltæk gögn, sem
fyrir hendi voru. Nú er það
svo hér á okkar landi, ólíkt
því sem annars staðar er, að
þegar myndlistarsaga er skráð,
eru venjulega annars til svo-
kallaðar „monografíur“, eða
rit um einstaka menn, þannig
að sagnritarinn þurfi ekki
nema að vissu marki, að leita
í frumheimildir, kanna sögu
listamannsins alveg frá grunni,
hér cru ekki til mónógrafíur,
hvorki um Ásgrím né Kjarval,
að ég ekki tali um Þórarin B.
Þorláksson, sem ekki er einu
sinni til ritgerð um, hvað þá
bók. Hér var sem sé á engu að
standa f þessu efni. Ekki til
ljósmyndasafn af listaverkum
eða heimildasafn um myndlist-
arsögu, og einhverjar helztu
heimildir í þessum efnum, sýn-
ingarskrár. finnast ekki hér
nema að mjög takmörkuðu
leyti, söfnin hafa ekki hirt
um að eignast þær. Þær eru
óljúgfróðar um það, hvaða
myndir eru sýndar á þessum
stað og tíma. Myndir eru ekiri
alltaf áritaðar með ártali. Eftir
á er oftast vafasamt að treysta
minni um það, hvenær þessi
eða hin myndin var máluð. En
við getum trúað sýningarskrá
að því leyti, að mynd, sem í
henni er, hefur þó allténd ver-
ið máluð áður en sýningin var
haldin! Þegar ég hóf þetta
verk, fannst mér ég standa al-
deilis á berangri. Ég varð að
byrja á að draga saman allar
heimiidir. Helgafellsútgáfan
útvegaði mér aðstoðarstúlku,
og við byrjuðum á að skrifa
niður kornin?
— Sá varð mér fyrst helztur
vandi á höndum, en þar var
Sigurður minn Benediktsson
mér ákaflega hjálplegur, því að
hann er með nefið ofan í mynd-
um manna, er ýmist selja fólki
eða kaupa af því eða bjóða upp
myndir fyrir það. Ég hef fengið
upboðsskrár hans frá upphafi
og getað spurt hann hvert þessi
eða hin myndin fór af uppboð-
um hans, hvar hana værj að
finna. Uppboðaskrár Sigurðar
eru mjög merkar heimildir
Betur að fleiri hliðstæðar skrár
væri við að styðjast. Kemur
mér pá í hug, að þegar Kjarval
átti frægt afmæli, samþykkti
Menntamálaráð á jafnfrægum
fundi að heiðra Kjarval með
því að láta ekkj aðeins gera
skrá um öll hans verk, heldur
og litskuggamyndir af málverk-
unum. Mér hló hugur í barmi,
þegar ég las þessa frétt, því
þetta mundi auðvelda mér og
öllum öðrum, leitina að verk-
um hans. En það vill nú verða
svo um opinberar nefndir á
íslandi, að eftir því sem þær
eru opinberari, þeim mun
minna vill verða um efndir lof-
orðanna. Það hefur sem sé
ekki enn verið byrjað á þessu
verki, sem var afmælisgjöfin
til Kjarvals á sínum tíma, ekki
fremur en Kjarvalshúsinu, sem
var líka samþykkt á jafnhátíð
legan hátt á sínum tíma.
— Hefur þér gengið illa að
komast yfir sýningaskrár?
— Já, og er mjög bagalegt.
að söfnin skuli ekkj eiga allar
sýningaskrár íslenzkra lista
manna. Vera má. að sumum
BJÖRN TH. BJÖRNSSON
finnist fullmikið dekrað við ár-
töl í þessari bók minni. En ár-
töl eru nú einu sinni lykill sög-
unnar. Eigi að gera sér grein
fyrir framvindu listamanns og
þróun, er frumskilyrði að vita
í hvaða röð listaverkin voru
gerð, til þess að gera sér grein
fyrir hugarfarsbreytingum
listamannsins, hinum tækni-
legu breytingum og áhrifum,
sem hann verður fyrir. Mynd,
sem máluð hefur verið 1927,
en tlmasett 1933, getur valdið
miklum erfiðleikum í listsögu-
ransóknum. Eitt af því, sem ég
hef komizt á snoðir um við
rannsóknir fyrir þetta rit, er,
að mikið af íslenzkum málverk-
um eru ranglega tímasett, ekki
sízt myndir Ásgríms og Kjar-
vals. Það er lítið að marka árit-
anir á myndir. Þó geta þær
verið réttar, eins og þessi saga
sýnir. Hún er um mynd eftir
Ásgrím, sem ég hef fengið lit-
prentaða í þessari bók minni.
í málverkabók Ásgríms hinni
fyrri, sem Helgafell gaf út, er
þessj mynd sögð máluð 1903.
Þetta er mynd frá Þingvöllum,
eigand i frú Ólöf Nordal. Á
myndinni stendur 1905. í ævi-
minningum Ásgríms, sem Tóm-
as Guðmundsson skráði, segir
Ásgrímur, að myndin sé máluð
1907 Hverju átti ég að trúa?
Þegar Minningabókin var graf-
in út, er Ásgrímur enn í fullu
fjöri, fylgist með hverjum staf,
sem þav stendur. Ég hugsa
með mér, í minningunum mun
þetta vera rétt, að Ásgrímur
hafi áritað myndina miklu
seinna og misminnt ártalið þá
Ég ræddi um þetta við Nor-
dals-hjónin, og þau eru í fyrstu
ekki frá því, að hann hafj
skrifað á myndina miklu
seinna. Því ákvað ég að taka
mark frekar á minningum Ás-
gríms en árituninni. En það er
annars svo um nafn Ásgríms,
að hann er einn af þeim fáu
listamönnum. sem skrifa nafn
sitt nærrj óumbreytanlega; ég
þekki ekki mun á því 1917 og
1937 f uppkasti mínu af bók-
inni set ég myndina 1907 og
er þó mjög undrandi; mér
finnst hún ekki eiga þar
heima, en heldur á hún ekki
heima 1903, gæti hins vegai ®
átt heima 1905. Hún olli mér
miklum erfiðleikum, mér
fannst hún ekki geta verið mál-
uð 1907. Enn einu sinni fer ég
yfir Landsbókasafnsuppskrift-
irnar, og þá sé ég á einum stað
í agnarlítilli frétt, að Ásgrímur
heldur sýningu, ég man ekki
heldui í Vinaminni eða Gúttó,
haustið 1905, og þar er tiltek-
in stærsta myndin einmitt
þessi sama, séð yfir Öxará og
Þingvallabæ í áttina að Hrafna
björgum og sitja tvær rauð- Q
klæddar stúlkur á gjárbarm- j
inum. Eftir alla leitina og fyr-
irspurnirnar var ártalið á
myndinni rétt: ég fór í hring.
En ef ég hefði sætt mig við að
trúa því, að myndin væri mál-
uð 1907 eða 1903, þá hefði út-
koman og túlkun á framvindu
Ásgríms orðið verulega röng.
— Hvað tók heimildasöfnun
þig langan tíma?
— Ætli það hafi ekki farið
svona ár í að draga saman efn-
ið, en urn leið fylgdist ég svo
með efni, sem kemur að gagni
í síðara bindinu, heimildasöfn-
un í það er svo að segja búin,
nema ég er að vona, að ég geti
sníkt út úr listamönunum sýn-
ingaskrár og úrklippur að láni,
því að langflestir listamenn,
sem verða í síðara bindi, eru
enn á lífi.
— Við hvað miðar þú, þegar
þú hefur þessa myndlistar-
sögu?
— Bláinngangurinn í bók-
inni er um það, hvers konar
breyting verður með siðaskipt-
unum. Kaþólska, kirkjulega
listin deyr út og listinni er
þrýst niður á núllpUnkt. Þó er
það máske ofsagt, þegar hafð-
ar eru í huga listiðnirnar,
bændalistirnar, eru ákaflega
merkilegar, silfursmíðin, tré-
skurðurinn, saumurinn og vefn
aðurinn. Síðan er minnzt á,
hvernig einn og einn maður
reynir að hamla við. En það
er varla fyrr en með Sæmundi
Hólm. að íslenzkur maður helg-
ar síg myndlistarnámi. Og það
merkilega gerist, að það eru
þrír íslendingar, og raunar
fjórir, ef Bertel Thorvaldsen
er með talinn, við myndlistar-
nám ! Kaupmannahöfn í lok 18.
aldar. Það er Sæmundur Hólm,
Bertel Gottskálksson Thorvald-
sen (sem ég tel ekki íslenzkan
listamann í þessari bók, því
hann er það ekki sem listamað-
ur, á engan bakgrunn hér), þá
er Óiafur Ólafsson frá Frosta-
stöðum, og loks Rafn Þorgríms-
son Svarfdalín; voru þeir allir
samtímis við myndlistarnám í
Höfön Þarna er upplýsingar-
stefnan að verki, þarna er hið
falska vor, þar sem blíðan kem-
ur á ótrúlegum árstíma og
menn geta átt von á hretum 4
eftir Og hretin létu heldur
ekki a sér standa þá. Því svo
líður hálfur mannsaldur þang-
að til næsti maður fer á stúf-
ana, Þorsteinn Guðmundsson
frá Hlíð í Hreppum, sem er
fyrsti maðurinn, sem fer heim-
an með þeim ásetningi að gera
myndlistina að ævistarfi sínu,
og er það ákaflega merkileg
saga. Hinir voru með þetta
meira eða minna utan hjá
öðru. Sæmundur Hólm var guð
fræðistúdent. Ólafur Ólafsson
fór t byggingalist og gerðist
prófessor á Kóngsbergi í Nor
egi, Rafn Svarfdalín varð
postulínsmálari við konung-
legu postulínsverksmiðjurnar
Framhaló á 15 síðu
GUNNAR BERGMANN
T í M I N N , sunnudaginn 10. mai 1964
9