Tíminn - 23.08.1964, Blaðsíða 8

SSB*W*!!

I
AUSTAN RANGA
OG VESTAN

Íslenzkír torfbæir eru það
sjaldgæfir, að þeir reisuleg-
legustu, sem eftir standa hafa
hlotið sérstaka vernd. Svo er
um Glaumbæ og Grenjaðar-
stað, en þar eru byggðasöfn.
Gamli bærinn á Keldum er
friðlýstur af þjóðminjaverði,
og Metúsalem á Bustar-
felli hefur ákveðið að skilja
við húsin sem byggðasafn.
Bustarfell er eini staðurinn
af fjórum upptöldum, þar sem
lifandi fólk býr í hinum gömlu
húsakynnum.
Nok'krir fleiri gamlir torf-
bæir munu enn við lýði. Á
Suðurlandi má nefna bæinn að
Húsum í Ásahreppi, og mikill
fjöldí íslendinga, sem nokkuð
eru komnir til aldurs mun
einhvers staðar hafa séð gamla
baðstofu. En hvað skyldu þeir
vera margir, sem þekkja fjós
með helluflór og hlöðubás í
gaflaði? Mér segir hugur um,
að kunnugleiki af slíkum fjós-
um tilheyri eldri kynslóðinni
að mestu. Fjós úr torfi og
grjótí hafa verið í notkun til
skamms tíma, en helluflórinn
hvarf um leið og steinsteypan
kom til sögunnar, víðast hvar.
Sízt af öllu bauð mér í grun,
að slíkt fjós væri í notkun á
Suðurlandi og varð því næsta
undrandi, þegar ég kom í
það. Þetta er tvístætt fjós með
básrými fyrir fjórar kýr og
hlöðubás í gafli, og þar er fjós-
glugginn. Flórinn var hreinn
og vandlega skafið af hellun-
um. Tvær kýr stóðu á básum,
og liðið að mjaltatíma. Hinum
megin var tarfur á grind og
lét sítla niður. Það var dimmt
í fjósinu og sérkennilegur ilm-
ur af mold og grjóti og skepn-
um.
Þetta fjós er að Þingskálum
á Rangárvöllum, en þar er
fleira merkilegt en fjósið eitt.
Sunnan og vestan við húsin
eru búðatóftir, menjar um
þinghaldið forna. Brynjúlfur
frá Minna-Núpi kom að Þing-
skálum sumarið 1893, og „taldi
þar yfir fjörutíu búðatóftir,
sem flestar liggja eins og í
belti yfir þvert túníð og niður
með því að vestan,“ segir
Brynjúlfur í Árbók Fornleifa-
félagsins 1894. „Sumar eru þó
ofar eða neðar. Gil hefur brot-
ið sumar burt að mestu, og
traðirnar liggja gegnum sum-
ar. Búðir Njáls og Gunnars eru
sýndar fyrir neðan bæinn, og
búð Marðar Gígju á að hafa
verið þar, sem bærinn er. Dóm
hringurinn á að hafa verið, þar
sem bærinn Kaldbak er, og þar
í túninu eru fáeinar búðatóft-
ir. „Blótsteinn" er sýndur í
bæjarvegg á Þingskálum. Hann
er úr „breccie" og því án efa
aðfluttur," segir Brynjúlfur frá
Minna-Núpi. Haiih getur þess,
að Sigurðitr Vigfúáson hafi
rannsakað Þingskálaþíngstað
1883.
Jón Guðmundsson minnist^ á
höggstein á Þingskálum í Ár-
bók Fornleifafélagsins, en það
mun vera steinninn, sem
Brynjúlfur ræðir um. Jón seg-
ir, að steinninn vegi um 500
pund og sé úr annarri berg-
tegund en þeím, sem finnast
nálægt, likast til úr Bjólfelli.
Þetta er nú hestasteinn, og
til þess hefur verið borað gegn
um hann. Ofan við gatið er
laut eða skarð í steininum, og
sagt er, að þeir, sem voru
höggnir á honum, hafi lagt hök
una í skarðið. Undirritaður
kom að Þingskálum með Stein
þóri Runólfssyni og Guðjóni
Þorsteinssyni á Hellu, og þá
bundum við hesta okkar við
steininn, þar sem hann gegnir
friðsamlegu hlutverki í hlað-
varpanum.
Við gengum niður traðirnar,
sem Brynjúlfur mínnist á. Þær
liggja niður brekkuna suðvest-
ur frá húsunum, uppgrónar og
meir en mannhæðardjúpar
neðst í túnfætinum. Þetta er
bæjarprýði. Njálsbúð er vest-
an við traðirnar og búð Gunn-
ars þar hjá, en heiman við
Njálsbúð er vatnsbólið og göm
úl brunnvinda með keðju.
Bóndi og synir hans voru að
galta vestur á túninu, en orf
þeirra lágu í teígnum. Þjóð-
minjavörður hefur friðlýst
búðasvæðið, en það er stór
hluti af túninu, sem verður að
slá með orfum. Við fengum að
ghíþa í órf, ög bóndi sagði ökk-
1 úr, að við mættum slá sem allra
mest. Hann horfði á aðfarirn-
ar meðan við slóum eina brýnu
eða tvær, brosti góðlátlega, en
lét ekkí á neinu bera. Þá leyst-
um við hestana frá höggstein-
inum og riðum frá Þingskál-
um, þar sem búið er við tvær
kýr og þrír feðgar standa við
orfaslátt. — Var einhver að
hugsa um „framleiðni“ eða
spyrja sem svo, af hverju Þing
Þingskálar. — Þar réðu menn ráðum sínum í fyrri daga, og þar voru sakamenn rétt-
aðir. Sumir voru hengdir í gili fyrir austan bæinn og öðrum drekkt í þar til kjörn-
um pytti. Heima við bæinn er blótsteinn eða höggsteinn. I honum er skarð sem mælt
er að þeir sem höggnir voru hafi Iagt hökna í. Þetta er nú hestasteinn. Myndin er
tekin í tröðunum, en þær eru meir en mannhæðardjúpar neðst í túnfætinum.
Brynjúlfur frá Minna-Núpi taldi yfir fjörutíu búðatóft-
ir á Þingskálum sumarið 1893. Djúpar traðir, sjá mynd
hér að neðan, liggja gegnum sumar þeirra. Búðir Njáls
og Gunnars eru sýndar fyrir vestan traðirnar, fram und-
an bænum, en búð Marðar Gígju á að hafa verið þar
sem bærinn stendur. Myndin er af Njálsbúð. Steinþór
Runólfsson situr á búðarveggnum.
skálabóndi hefði ekki byggt
fjós með rimlaflór og mjaltá-
kerfi fyrir þrjátíu kýr? Því
einu er til að svara, að ég
veit það ekki. Einhvern tíma
var sagt, að vel mætti una við
„sal taugreftan og höðnur
tvær,“ og meðan ekki er sann-
að, að hamingjan sé fólgin í
ákveðnum tekjustofni, dettur
mér ekki í hug að rengja það.
Leiðin frá Þingskálum upp
með Rangá liggur skammt frá
Aftökugili, en þar er talið, að
sakamenn hafi verið hengdir
á gálga milli hamra. Annar af-
tökustaður, Drekkingarpyttur,
er skammt frá Þingskálum, en
þar mun kvenfólk hafa verið
réttað eins og tíðkaðist til
forna. Bærinn Kaldbak klúkir
vinalegur á eystri bakka árinn-
ar, en vestan hennar standa
Hrólfstaðahellir og Húsagarð-
ur. Við áðum hjá rústunum í
Bolholti, en sá bær er nýlega
farinn í eyði. Hestarnir tóku
niður í varpanum og bitu kring
um vellagaðan stein, sem kvað
hafa verið notaður til að berja
harðfisk á.
Austurbakki Rangár frá Bol-
holti hálfa leið upp undir Rétta
nes er einhver yndislegasti
reiðvegur, sem hugsast getur,
slétt vallendi með víðiflákum,
þar sem hestarnir rekja sig á
milli hólmanna. Við fórum
hægt yfir og nutum þess að
láta hestana tölta á slíkum
vegi. Steinþór reið jörpum
harðskeyttum fjörhesti og
hafði leirljósan fimm vetra
skrautgrip tíl skiptanna, en
þriðji snillingurinn, sem hann
var með er brúnn þrettán
vetra, frekviljugur og ferðmik-
ill töltari. Við Guðjón vorum
einnig vel ríðandi og þruftum
ekki að kvarta. Síðasta spölinn
Brunvindan á Þingskáium.
— Gamli tíminn heldur
velli.
upp undir Réttanes er farið á
grófum sandi og sveigt niður
að ánni skammt fyrii neðan
Svínhaga, beint móti Landrétt-
um. Rangá var ekki þykkju-
þung, eins og segir í vísunni:
Rangá var mér þykkjuþung,
þröng mér sýndust dauðans
göng.
Lygn og tær streymir áín
fyrir nesið, og þar er farið yf-
ir hana á góðu vaði. Við sprett
um af hjá réttunum og Guðjón
8
T Í MIN N, sunnudaginn 23. ágúst 1964 —