Tíminn - 22.10.1964, Blaðsíða 17

FIMMTUDAGUR 22. október 1964
TIMINN
Finnur Guðmundsson hefur
einn manna á íslandi hlotið þá
nafnbót að heita fuglafræðing-
ur. Það hlýtur að vera áknflega
skemmtilegt að læra fugla-
fræði, sérstaklega ef það skyldi
ná til þess að vita eitthvað um
vitið þeirra. Hætt er við að
þar bresti fuglafræðinginn
þekkinguna eigi síður en hina,
sem aðeins yrkja um fugla.
Einstaka maður hefur þó orðið
vitni að dásamlegu viti þessara
samfélaga hinna viturra manna
í tilverunni. og haft af því
margvíslegt gagn. Mest hefur
nefndur fuglafræðingur talað
um rjúpuna, sem hefur látið
svo lítið, að lifa á íslandi ár-
þúsundum saman, og er nú að
þreyta fuglafræðinga með allra
handa getgátum um líferni
sitt. Ekki hef ég heyrt fugla-
fræðinginn tala um það, að svo
vitur er rjúpan, að ef hún rop
ar á kvöldi, þótt í blrndbyl sé,
er öruggt að komið er gott veð-
ui að morgni. En ef hún ropar
í upphafi á morgnana, þegar
maður er að labba á beitarhús
in, er alveg víst að veðri hefur
b ugðið fyrir kvöldið. Slík
fuglafræði tilheyrir auðvitað
ekki nema bændum, /m það er
gott að kunna hana á Jökuldal,
og líklega er þetta sú eina
fræði, sem þarf að vita um
rj'ipima. Kenningar fuglafræð-
ingsins eru þær um rjúpuna,
að um eitt skeið fækki henni
gífurlega, annað skeið fjölgi
henni einhver ósköp. Náttúru-
lögmálið fyrir þessu hef ég
ekki getað skilið, en fækkunin
á að stafa af árstíðabundnu
falli þessa fjöltalda stofns fugla
í landinu.
Þetta þykir okkur nýst/.rlegt
að heyra, sem höfum ár eftir ár
gengið um víðlendar rjúpna-
slóðir og aldrei fundið hné af
sjálfdauðri rjúpu. En við höf
um séð rjúpur verða uppnumd-
ar, og þessar uppnumdu rjúpur
setjast á Grænlandi, þegar þær
koma niður úr loftinu. Um það
er ekkert að villast, að rjúpan
flýgur milli íslands og Græn
lands hvað sem allir fuglafræð-
ingar segja, en því virðast þeir
neita, en vita þó ekki annað
sannara.
En til þess að vita eitthvað
um þa staðreynd ,að tala
rjúpna á íslandi er ákeflega
mismunandi frá ári til árs, og
stundum nálega rjúpnalaust,
þá hafa fuglafræðingarnir ekki
haft öhnur ráð, en segja að
rjúpan steindrepist í landini)
annað slagið. Þetta er á allan
hátt röklaust bull, og staðfest
ist ekki af einu einasta rjúpu-
hræi í landinu. Þegar árferði
er vanalegt, og þó engin rjúpa.
eins og sagt er.
Nýlega sagði fuglafræðingur
inn, að ef rjúpur legðu út á
hafið, færu þær í hafið, þ.e.,
að þæi kæmust ekki milli
landanna er þær legðu til.
Rjúpan á að vera svo ónýtur
flugfugl, að hún kemst ekki til
frekar nálægs lands, sem Græn-
land er. Það vitum við þó, að
rjúpan er ólíkt þróttmeirl fugl
til flugs, en t.d. gæsin, sem
fer óhikað til Englands, snöggt
um lengri leið. Kemur það ekki
máli við, þótt vitaskuld sé það,
að rjúpa getur farizt á íslandi
í afbrigðilegu tíðarfari.
Sennilega vita allir fugla-
fræðingar það, að fuglamir
fljúga í háloftunum þegar þeir
fara milli landa. Er flugið þar
bæði léttara og hraðara, svo
jafnvel þeir þungfæru og sein-
fleygu fuglar, álftir og gæsir,
fara hikandi yfir úthöf. Enginn
hefur séð fugla fljúga yfir haf-
ið í nánd við yfirborð þess.
Hví skyldi þá ekki rjúpan, létt-
fær fugl, komast til Grænlands.
Ég ætla að segja dæmi um
þetta, sem ég horfði sjálfur á,
I Hofteigi ólst upp mikill
fjöldi af maríuerlum, sumar
hvert, og er engin skepna
skemmtilegri og ekki er að
spyrja að vitinu þeirra. Ég
hugsa að heima við bæ hafi
þær orðið fast i hundrað. Ég
taldi einu sinni rúmar 60, sem
sátu á símavírunum, þegar ég
opnaði bæ, og voru með þessu
að segja mér, að það yrði
þurrkur um daginn. Smyrlar
ólust upp í Svelgsárgilinu og
þeir uppgötvuðu að þarna var
veiðistöð mikil. Nú var það
einn morgun, snemma í sept-
ember, að ég var að slá há á
túni, fast við bæ. Allt í einu
tek ég eftir því, að fuglamir
þyrlast í kringum mig, og voru
komnir tveir Tyrkir úr Svelgs-
árgilinu. Ég undraðist að sjá
hvað fuglarnir töldu rétt, að
dreifa sér upp í loftið, í stað-
in fyrir að leita skjóls við
veggi En þetta stóð ekki lengi.
Allt í einu fljúga fuglarnir
saman í breiðu, hátt í lofti.
Þeir skrúfa sig upp í loftið með
stefnu milli suðurs og suð-
austurs, og hverfa þar sjónum
mínum, en Tyrkir skömmuðust
sín. Þeir voru farnir, hver ein
asti einn. Hver gaf skipun um
þetta og hvernig? Sjálfsagt
vita fuglafræðingar það. Síð-
an hef ég vitað að fugl-
arnir fljúga í háloftunum yfir
hafið, og verður ekki mikið
fyrir því, að komast leiðar sinn-
ar. Eflaust eru leyndardómar
við ferðalög fuglanna yfir haf-
ið I stórflokkum, sem vonandi
eiga eftir að upplýsast, en það
er hætt við því, að þá þurfi að
snúa ■ sér að „sálfræðinni"
þeirra. Við skulum hætta að
hlusta á alla rjúpnastofns-
sveiflufræði, sem náttúrulög-
mál stofnsins, slíkt stenzt ekki.
Um og yfir 1930 hvarf rjúp-
an mjög af sínum stöðum á
fslandi, og fálkinn virtist fylgja
henni eftir. Hann hvarf líka að
mestu. Um það leyti fer að
hlýna í tíðarfari, og hefur það
náð til Grænlands, sem raun
gaf vitni, að þar jókst fiski-
gegnd. Síðan hefur rjúpan
haldið sig á Grænlandi jöfn-
um höndum og á íslandi, og
það eru aðeins sveiflurnar í
tíðarfarinu, sem valda því, að
fjöldi hennar ,,er misjafn á ís-
landi, frá ári til árs. Hef ég,
og margir fleiri, sem verið hafa
í rjúpnalöndunum, reynslu fyr-
ir því, að mikið getur verið um
rjúpu um réttaleyti, en hún er
gjörsamlega farin í byrjun nóv-
ember. Eitt haust, litlu eftir
1930, var dálítið af rjúpu, en
hún fór svo gjörsamlega, að
næsta sumar var ekki hægt að
segja að sæist rjúpa norðan
fram í Jökuldal. Upp úr alda-
mótum vissi ég um heimili,
bæði í Vopnafirði og Skriðdal,
þar sem árviss veiði var um
1000 stk.
Þá virðist ekki mikið um
þessar frægu sveiflur að ræða.
Benedikt Gíslason frá Hofteigi.
A FÖRNUM VEGI
■ ..
HARALDUR BJÖRNSSON, leik
ari, liefur undanfarið talið sig
vera að gera úttekt á viðfangs-
efnum Þjóðleikhússins. f tvo
snnnudaga hefur hann skrifað
greinar í Suimudagsblað Morgun
blaðsins í þættinum „Bókmennt-
ir og listir“, en þar sem þessar
greinar hafa að öllu leyti verið
hugarórar um þjóðleikhússtjóra,
verður ekki séð hvað bókmennt-
imar og listirnar hafa með þetta
mál að gera, nema annað tveggja
— að Haraldur álíti að greinar
hans séu í sjálfu sér bókmennta-
afrek, eða þá að ritstjórar Morg-
unblaðsins telji að þjóðleikhús-
stjóri persónulega sé á slíku súp-
perplani, að delluskrif um hann
verði aðeins birt í þætti um hin-
ar göfugustu menntir fslendinga.
Að öðru leyti flokkast þessi skrif
um þjóðleikhússtjóra með yfir-
lýsingunni frægu, sem Ágúst
nokkur Sigurðsson gaf hér á dög-
unum í Morgunblaðinu. Kemur
það engum á óvart, þótt Morg-
unblaðið haldi áfram á þeirri
braut, sem það markaði með birt
ingu þeirrar yfirlýsingar, enda
er það löngu vitað, að við heilög
um kúm verður ekki stuggað,
þótt þær sinni þörfum sínum á
almannafæri.
ÞAÐ SÉST á skrifum Haraldar,
að honum þykir tvennt mest mið
ur við starfsemi Þjóðieikhússins,
og þá þjóðleikhússtióra um leið.
Annað er að hann er kominn á
þann aldur að honum var sjálf-
gcrt að hætta hjá opinberri stofn
un eftir langt og mikið starf, og
hitt, að hann fær ekki lengur
frímiða á sýningar Þjóðleikhúss
ins, sem fulltrúi leikara í Þjóð-
leikhúsráði, einfaldlega vegna
þess að hann er ekki lengur full
trúi leikara í ráðinu. Það er því
að fara aftan að hlutunum, að
tala um þjóðleikhússtjóra út af
þessum sorgum. f fyrsta lagi er
Jdn Arnason
bóndí á Hóli
að leita, orsakanna fyrir aldri
hans norður í Gönguskörð, en
ekki til þjóðleikhússtjóra, og í
öðru Iagi verður ekki séð hvers
vegna honum ber frekar að fá
frímiða á sýningar en öðrum,
sem ekkert eru við sýningar
riðnir. Það er að vÍ9u opinbert
leyndarmál, að valdameiri menn
en hinn ágæti leikari, hafa sótt
fast að komast frítt á frumsýn-
ingar í Þjóðleikhúsinu, en þeim
hefur verið synjað, einfaldlega
vegna þess að heimild hefur
skort til að gefa miða. Þessir að-
ilar hafa ekki gert ársúttektir á
þjóðleikhússtjóra, þótt þeir kann
ski harmi ekki að bókmenntir
og listir skuli vera eins rúmt hug
tak í Morgunhlaðinu og raun
ber vitni um.
RAUNAR eru þessar greinar
sorglegur kapítuli í ævi mikil-
hæfs leikara. Haraldur fór með
glæsibrag út af sviði Þjóðleik-
Hann var fæddur í Stradhöfn
í Vopnafirði 11. maí 1894. Foreldr
ar hans voru hjónin Árni Árna-
son og Ólöf Magnúsdóttir. Munu
þau hafa búið á ýmsum stöðum 1
Vopnafirði, m.a. á Lýtingsstöðum
og Hróaldsstöðum í Selárdal, efna
lítil með stóran barnahóp. Munu
börn þeirra hafa verið 13, en sum
dóu í bernsku, og er nú aðeins
eitt á lífi: Guðríður gift Kristjáni
Höskuldssyni í Vopnafjarðarkaup-
túni. Árni faðir Jóns var sonur
Árna bónda á Leifsstöðum í Öx-
arfirði, Jónssonar bónda Tst.,Brynj
ólfssonar í Hólseli, Árnasonar á
Gr,ímsstöðum á Fjöllum. En móð
ir Árna á Hróaldsstöðum var Krist
ín Sveinsdóttir frá Sandfellshaga
af vopnfirzkri ætt. Ólöf móðir
Jóns var dóttir Magnúsar bónda
á Hróaldsstöðum, Árnasonar bónda
á Hrappsstöðum Magnússonar, er
ættaður var af Fljótdalshéraði.
En móðir Magnúsar á Hróaldsstöð-
um var Sigríður Sveinsdóttir á
Hrappsstöðum, sem var dóttur-
dóttir Jóns á Vakursstöðum Sig-
urðssonar er margir Vopnfirðing-
ar eru sagðir rekja ætt til, en hann
mun hafa verið afkomandi Ólafs
sálmaskálds á Sauðanesi Guð-
mundssonar, er uppi var á 16. öld.
Það mun hafa verið árið 1912,
að Jón Ámason kom úr Vopna-
firði norður á Strönd og réðist
í vistir þar en síðar í símavinnu.
Hann var þá innan við tvítugsald-
urs. Fréttum við hingað að Hóli,
að hann væri trúlofaður móður-
systur miTini. Ingibjörgu, sem þá
átti heima á Skeggjastöðum á
Strönd.Komu hans, og þeirra
beggja, var því beðið með nokk-
urri eftirvæntingu. Svo kom hann
og varð okkur öllum hér heima
nákominn og tryggur vinur unz
dauðinn skildi leiðir.
Eftir að símavinnunni lauk réð
Jón sig í vinnu hjá bændum hér
á Langanesi. Var hann þá öðru
hverju og stundum langdvölum
hér á Hóli m.a. harða vorið 1916
og að hálfu þá um sumarið. Um
þetta leyti tók hann að sér í á-
kvæðisvinnu að slá 10 dagsláttur í
túni hjá Daníel Jónsyni bónda á
Eiði. Fór þá orð af honum sem
góðum sláttumanni. Eg var oft
með honum við heyskapinn heima,
þá drengur á 13 ári og lítils megn
ugur. Fannst mér mikið til um
afl hans, en einnig þótti mér hann
léttur í máli og viðræðugóður.
Hann var þá búinn að fá áhuga
hússins í hlutverki í Pétri Gaut,
þar sem hann lék fjandann
klæddan prestshempu. Sfðan
kom reglugerðin um starfsaldur
og dró tjaldið fyrir sviðið. Sum
ir mestu leikarar heimsins hafa
átt bágt með að lifa sig út úr
hlutverki, fyrr en þeir voru farn
ir að æfa nýtt hlutverk. Og
kannski hefði verið betra að
Haraldur hefði farið með kristi
legra hlutverk áður en hann
hætti. En samkvæmt orsaka og
afleiðingarkenningum þeim, sem
• koma fram í Sunnudagsblöðun-
um síðustu, ber náttúrlega að
sakast um það við Ibsen. Kann-
ski er það einmitt þetta sem
veldur því, að hinn merki leik-
ari virðist ekki hafa lagzt á
Iárviðarlaufin að loknu stórfelldu
starfi í þágu íslenzkrar leiklist-
ar, heldur hinn furðulegasta sam
setning af kaktusum og þyrnum. i
D. Q. I
eigi all lítÍTin á stjórnmálum,
fylgdi þversum mönnum, sem svo
voru nefndir og var áskrifandi að
nýstofnuðu blaði þeirra Landinu.
Lögrétta var þá hér fyrir á heim-
ilinu og spjölluðum við oft um
efni þeirra blaða. Eg man ems og
það hefði skeð í gær, að Jón hafði
skroppið í kaupstað og við heim
komuna kallaði hann til mín langa
leið: Lögrétta og nýtt Land!“‘
Það höfðu þá verið komin blöð að
sunnan á póstafgreiðsluna og þóttu
það tíðindi á þeim árum. Lands-
kjör fór fram í fyrsta sinni 1. ágúst
1916, og var kjörfundur á Sauða
nesi, en kosningarétt hafði enginn
yngri en 35 ára. Við Jón rökuð-
um slægju þennan dag og höfð-
um til skemmtunar að gizka á
verjir hefðu sótt kjörfund og
hvaða lista þeir hefðu kosið. Stjórn
málaáhugi hans hélzt aila ævi, þó
að gömlu flokkarnir hyrfu úr sög
unni og aðrir kæmu í staðinn.
Þau Jón Árnason og Ingibjörg
Gísladóttir gengu í hjónaband í
Sauðaneskirkju vorið 1917. Þau
voru þá sezt að hjá Daníel á Eiði,
og gerðist Jón þar vinnumaður, en
kona hans var þar í húsmennsku
sem kallað var. Jón var vinnumað
ur hjá Daníel í 8 ár eða fram
yfir þrítugsaldur. Búskap byrjuðu
þau hjónin árið 1925, voru fyrstu
8 búskaparárin liér á Hóli og
byggðu sér hér baðstofu, en síð-
an í 2—3 ár í Sauðaneskoti, sem
er gömul staðarhjáleiga, nú í
eyði. Haustið 1935 fluttust þau
aftur að Hóli, keyptu jörðina og
bjuggu hér siðan þangað til á sl.
ári (1963), eða í 28 ár. Þá flutt
ust þau til Reykjavíkur, til dótt-
ur sinna. Steinþóru, bæði hnigin
að aldri, og hann, sem var nokkr-
um árum yngri, farinn að heilsu
og átti við banvænan sjúkdóen að
stríða. Hann lézt í Landspítalan-
um 16. apríl sl. og var þá búinn
að vera rúmfastur mikinn hluta
vetrar.
Börn þeirra Jóns og Ingibjarg-
ar eru: Steinþór, ve’ gefinn dreng
ur og efnilegur, sem lézt á barns
aldri Ólöf gift kona á Selfossi og
Steinþóra Hildur gift kona í
Reykjavík. Tvö fósturbörn ólu
þau upp á Hóli, Júlíus Gíslason,
sem fluttist með þeim til Reykja-
víkur, og Söru Hólm, sem nú er
gift kona í Reykjavík.
Jón á Hóli varð ekki efnamað-
ur, en dagsverk hans var mikið
einkum framan af ævi, og sleit
hann snemma kröftum sínum við
Framhald á 22. síðu.