Alþýðublaðið - 10.05.1957, Blaðsíða 7

Föstudagur l#. maí 1957
AI þ ý g u b I a g i g
' i.
„HVAÐ ERTU að gera
núna?“ Þessi eru síðustu orð,
er ég minnist, að vinur minn
Jón Jóhannesson segði við mig.
Svipuð orð hafði hann oft haft
yið mig áðúr, enaldreihafðimér
áður skilizt, að spurningin var
runnin beint frá hjartarótum
hans, sprottin af ríkri hneigð í
fari hans. Vinnusemin var hon-
um í brjóst lögð. Hún var á-
stríða hans, og vinnan var hon-
um na’utn. Það var honum mikil
gœfa að þurfa ekki að lifa án
vinnu. Slíkt hefði verið honum
óbærilegt.
Engán mann hefi ég þekkt
vinnugefnari en Jón Jóhannes-
son. Og þessi þáttur í eðli hans
kom fljótt í ljós. Á skólaárum
sínum las Jón námsgreinir all-
ar af kappi, þótt áhugi hans
imeigðist þá þegar í tiltekna
átt. En honum nægði ekki náms
Tbókalestur einn. Þegar aðrir
brugðu á leik eftir dagsins önn,
lá leið hans niður Menntaveg-
ínn í Amtsbókasafnið til þess
aðrgrúska í. Fornbréfasafni.
Og Jón hélt áfram „Mennta-
veginn“ í „Fornbréfasafnið" til
ihinztu stundar.
II.
Vinnusemi er að vísu condi-
.tio sine qua non vísindamanni
á borð við Jón Jóhannesson, en
lirekkur ein skammt. Enginn
verður jafnglöggskyggn og
grandvar vísindamaður sem
ihann, nema hann hafi heila af
sérstakri og mjög óvenjulegri
gerð. En það vildi nú svo til,
að Jón var í heiminn borinn
mneð slíkan heila. Hann var ó-
venjunæmur og óvenjurökvís
og óvenjuhugkvæmur um rök-
leg efni, og minnið var óvenju-
mikið og trútt. Skýrleika hans
í hugsun og framsetningu var
við brugðið. Hann gat greitt
liinar erfiðustu rökflækjur,
svo að allt varð ljóst, virtist
liggja í augum uppi. Jón var
gagnrýninn mjög, næmur á gild
rök og rökvillur. Og hann gat
einbeitt sér svo skarplega að
hverju viðfangsefni, er hann
glímdi við, að fáir munu eftir
leika.
Hæfileikar Jóns Jóhannes-
sonar voru svo miklir og fjöl-
þættir, að hann hefði getaðunn-
ið flest störf vel og mörg af-
feurðavel. En áhugamál hans
foeindust snemma inn á tiltekn-
ar brautir, svo að honum reynd-
ist auðvelt að hasla sér völl í
fræðunum. Ef haft er hop af
hvoru tveggja, hæfileikum og
áhugaefnum, hygg ég, að Jón
hefði ekkert starf betur unnið
en það, sem varð ævistarf hans:
að vera prófessor í sögu Islands.
Ég hefi ekki hugsað mér að
rekja hér vísindastörf Jóns
Jóhannessonar. Það verður ekki
gert í stuttu máli. En ég leyfi
mér þó að vekja athygli á því,
að Jón var sagnfræðingur í stíl
Ara fróða. í afstöðunni til við-
fangsefna sinna og vali eru þeir
ábærilega líkir. Þeir voru báð-
ír um fram allt vísindaleg'ir
sagnfræðingar, sem skildu vel
gildi heimildakönnunar. Ég efa,
að aðrir íslendingar hafi verið
þeim fremri í heimildagagnrýni
né gætt betur hógværðar í
dómum.
III.
Kynni okkar Jóns Jóhannes-
sonar hófust vorið 1928, er hann
tók próf utan skóla upp úr 2.
feekk Menntaskólans á Akur-
eyri (er þá hét raunar Gagn-
fræðaskólinn á Akureyri). Við
uirðum sambekking'ar og lukum
feáðir stúdentsprófi á Akureyri
vorið 1932. Við hófum báðir
nám í íslenzkum fræðum í
heimspekideild Háskóla íslands
liaustið 1933. Við vorum sam-
Minningarorð
m
kennarar við Menntaskólann á
Akureyri einn vetur (1942—’43)
og viðHáskólann frá 1951. Leið-
ir okkar hafa þannig legið mjög
saman.
Tvö síðustu menntaskólaárin
bjuggum við Jón hlið við hlið
á háaloftinu á suðurvistum í
Menntaskólanum á Akureyri.
Sambýlismaður Jóns var Rafn
Jónsson tannlæknir, en minn
Páll Ólafsson (og um tíma Ár-
mann bróðir minn). Minnist ég
þess ekki, að upp kæmi nokkru
sinni nábúakrytur í þessu ná-
býli. Þunnur skilveggur greindi
að vistaiverur okkar, og oft
var ræðzt við herbergja á mill-
um. Flugu þá oft spaugileg orð,
og átti Jón ekki minnstan þátt
í því. Enginn skyldi ætla, að
Jón Jóhannesson hafi verið
þurr fræðagrúskari, sem enga
samleið hafi átt með venjulegu
fólki. Hann var að vísu ekki
allra. En í hópi vina var hann
manna fjörugastur og gaman-
samur. Gamansemi Jóns var
rammíslenzk eins og allt hans
eðli. Spaugsyrði hans voru ekki
sögð út í hött. Hann hitti ávallt
í mark, var hnyttinn og smell-
inn. Hann gat verið meinyrtur,
ef svo vildi verkast. En hann
brá því ekki oft fyrir sig, því
að hann var góðviljaður maður,
þótt hann léti ekki góðvild
rugla dómgreind sína.
Jón Jóhannesson iðkaði lítt
íþróttir. Má vera, að því hafi
valdið, að hann var ei heill öðr-
um fæti. Einn leik stunduðum
við þó á háaloftinu, og var Jón
fremstur allra í honum. Var
enginn sá, er þann leik þreytti
við Jón, að efra skjöld bæri.
Jón var að vísu sterkur maður
og viðbragðsfljótur, en ég hygg,
að þessir hæfileikar hafi ekki
riðið baggamuninn. Hér komu
einkum til greina andlegir eig-
inleikar, fundvísi á veilur and-
stæðings, kunnusta í að grípa
rétt tækifæri. Sömu hæfileik-
ar komu fram, er Jón átti í
orðasennu. Hann var erfiður
andstæðingur.
Á yngri árum að minnsta
kosti iðkaði Jón nokkuð bridge
og tafl. Við spiluðum um tíma
saman bridge. Rökvísi hans og
skörp hugsun kom þá mjög
skýrt í ljós. Taflmaður var Jón
góður í skóla, en mér er ókunn-
ugt um, hvort hann hefir iðkað
þá list hin síðari ár. Ég fullyrði,
að Jón hefði orðið í allra
fremstu röð bridgemanna og
taflmanna, ef hann hefði tímt
að fórna tíma sínum til slíkra
iðkana.
Eftir að við urðum samkenn-
arar við heimspekideildina, átt-
um við Jón vitanlega marghátt-
uð samskipti, þó einkum fræði-
leg. Jón var, eins og vænta
mátti, mjög fróður um mál-
fræðileg efni og gerði sér vel
ljóst, hve málf-ræðin er mikil-
væg hjálpargrein þeim, er við
sagnfræði fást.
IV.
Það er merkilegt að vera vís-
indamaður, en mikilsverðara er
þó að vera maöur. En ég held,
að allir verulega miklir vísinda-
menn séu jafnframt miklir
menn. Þeir kunna að hafa mikla
persónulega galla, þeir kunna
að hneyksla ýmsa meðalmenn,
þeir eru oft og' einatt ekki við
alþýðuskap. En það býr eitt-
hvað mikið í þeim. Jón Jóhann-
esson var einmitt einn af þess-
um miklu vísindamönnum, sem
létu lít^ð yfir sér, en búa yfir
miklu. Ég veit ekki, hvað Jón
Jóhannesson hefir metið mest.
1 Hann var ekki hneigður fyrir
heimspekilegar vangaveltur, og
við ræddum aldrei saman um
lífsins vanda. En ef álykta skal
af ritum Jóns og öllu ævistarfi,
virðist mér einsýnt,* að sann-

Jón Jóhannesson prófessor.
leikurinn hefir verið hans
■guð. Sannleikurinn, allur sann-
leikurinn og ekkert nema sann-
leikurinn var stefna hans.
Jón Jóhannesson hafði geysi-
mikla tengigáfu („kombinati-
ons-hæfileika“). Það er gott vís-
indamanni, en jafnframt hættu-
legt. Mörgum hefir orðið hált
á því að tengja saman staðreynd
ir einvörðungu af því, að allt
virðist falla í ljúfa löð, ef gert
er. Jón féll aldrei í þá gryfju.
Hánn var vel á verði, lét dóm-
greindina meta þá möguleika,
sem tengigáfan benti honum á.
Mér er það persónulega sár
harmur, að vinurminn,bekkjar-
bróðir og samstarfsmaður skuli
hafa fallið í valinn um aldur
fram. Persónulegir harmar
skipta að vísu ávallt máli. En
hér er um miklu meira að ræða.
Fremsti merkisberi íslenzkrar
menningar á sínu sviði er fall-
inn frá. Það er óbætanlegur
hnekkir Háskóla íslands að
missa mesta sérfræðing sinn í
sögu íslands frá upphafi til
siðaskipta. íslenzka- þjóðin á á
bak að sjá einhverjum fremsta
vísindamanni sínum, sem hefði
áreiðanlega ekki legið á liði
sínu, heldur haldið áfram að
rannsaka sögu þjóðarinnar og
skrifa um hana á sinn ljósa og
skipulega hátt. Mikið skarð
stendur opið og ófullt í mennta-
gárði þjóðarinnar.
Konu Jóns, frúGuðrúnuHelga
dóttur, og syni hans ungum,
Helga Jónssyni, votta ég samúð
mína. Ég veit, að þau geyma í
hug sér minningu um afburða-
mann. En það gera jafnframt
allir, sem kunnir eru ævistarfi
Jóns Jóhannessonar.
V.
Jón Jóhannesson er fæddur í
KVENNAÞATTUR
NYR TIZKULITUR.
„Sari-Peach:‘ eða appelsínu-
bleikur litur er um þessar mund-
ir að verða einn vinsælasti tízku
liturinn í hinurn enskumælandi
heimi.
Eins og nafnið bendir til er
uppruni hans í hinurn indverska
sarikvenklæðnaði, sem af flest-
um er til þekkja er álitinn einn
glæsilegasti og ,,klassískasti“
kvenklæðnaður er til er. Sagt
hefur verið um hann, að ekki sé
til sú kona er hann klæði ekki.
Litir þessa klæðnaðar hafa verið
margir og mismunandi, en ný-
lega mun hafa farið að bera svo
mikið á þessum appelsínubleika
lit, að þegar Evrópukonur taka
hann upp í klæðnaði sína, þá
kenna þær, eða kannski öllu
heldur tízkufrömuðurnir hann
við hinn indverska púning.
Fræg tízkufirmu hafa þegar
hafið framleiðslu hverskonar
skartgripa í þessum lit, auk
þess sem vitanlega er hægt að
fá hverskonar fegrunarmeðul s.
s. varalit naglalakk og púður í
þessum lit.
Litur þessi hefir það þó eink-
um til síns ágætis hve vel hann
gengur með öllum mögulegum
öðrum litum.
Hann fer ákaflega vel með
hvers konar gulum og grænum
litum. Með hvítu er hann mjög
fallegur. Til að ná ríkulegri fyll-
ingu í litasamsetningunni er
gott að nota hann með bláu. Með
svörtu virkar hann „dramatísk-
ur“. Grátt og drapplitað er einn-
ig sérlega vel fallið til notkun-
ar með honum, en þá sem auka-
litir.
Sé um fölleitar konur að ræða,
skal þeim að vísu ráðið frá að
nota hann mikið. Hinsvegar er
tilvalið fyrir ljóshærðar stúlkur
að nota hann í hvers konar snyrti
varningi og sama máli gegnir um
rauðhærðar og brúnhærðar stúlk
ur.
Á myndinni, sem hér fylgir
með, er um að ræða kjól í þess-
um lit með skóm í sama lit.
annig er liturinn ákaflega vel
heppnaður sem aðallitur í fatn-
aði án nokkurra aukalita, en
jafnframt má gjarnan nota hann
á skóm, hatti, hönzkum og tösk-
um þá með einhverjum áður-
nefndra aðallita. T. d. verður
ein aðalvordragtin í Englandi,
grá flannelsdrakt, með öllu til-
heyrandi í þessum lit.
Hrísakoti í Vatnsnesi 6. júní
1909. Foreldrar hans voru þau
hjónin Jóhannes Pétur Jónsson
(1868—1938). og Guðríður Guð-
rún Gísladóttir (1882—1951).
Jón ólst upp með foreldrum sín-
um í Hrísakoti. Þess varð fljótt
vart, að hann var hneigður til
náms. Hann las utan skóla fram-
an af og tók próf upp í 3. bekk
Menntaskólans (GagnfræðaskóJ-
ans) á Akureyri vorið 1928. Síð-
an stundaði hann þar nám til
stúdentsprófs. Hann lauk stúd-
entsprófi vorið 1932 með mjög
hárri I. einkunn. Hann stund-
aði nám við heimspekideild Há-
skóla íslands 1933—1937, lauk
þar kennaraprófi í íslenzkum
fræðum snemma árs 1937 með
fyrstu einkunn. Aðalgrein hans
var saga íslands. Hann Iauk
doktorsprófi við Háskóla íslands
1942. Doktorrit hans var Gerðir
Landnámabókar. Hann stundaði
sögunám í Öxnafurðu á vegurn
British Council 1950—1951.
Jón var stundakennari við
Verzlunarskóla íslands 1938—
39, Menntaskólann í Reykjavik
1939—’41, Menntaskölann á Ak-
ureyri 1942—’43. Hann var setí-
ur prófessor í íslandssögu við Há
skólann 1943—’44, settur dósent
í sömu grein frá 1. janúar 1945,
skipaður frá 1. maí sama ár.
Hann kenndi þó einnig haust-
misserið 1944. Hann var skipað-
ur prófessor frá 1. janúar 1951.
Jón hefir nokkrum sinnum veríð
deildarforseti og ótt sæti i há-
skólaráði.
Jón átti sæti í stjórn Sögo-
félags frá 1945 (varastj. 1941—■
’45), í stjórn Hins ísl. fornleifa-
félags frá 1947 (varastj. 1941—
’47). Hann var kjörinn félagi í
Vísindafélagi íslendinga 1944 og
ritari þess 1946—’47.
Auk kennslustarfa hefir Jon
stundað mjög ritstörf. Verður
ekki allt talið hér, en hið helzia
er þetta:
Björn at Haugi (í Afmælisriii
helguðu Einari Arnórssyni,
1940). Gerðir Landnámabókar
(doktorsrit, 1941), Reisubók
Bjarnar Jórsalafara (í Skírni
1945) , Hirð Hákonar gamla á
íslandi (í Samtíð og sögu IV.,
1948), Tímatal Gerlands í is-
lenzkur ritum frá þjóðveldisöid
(í Skírni 1952), Gissur galli (4
Svipum og sögnum II'í., 1953)j
Um verzlun á þjóðveldisöld (i
Nýjum tíðindum 1. apr. 1955),
Formáli fyrir Islendingabók,
ljósprentaðri 1956, íslendinga
saga I., 1956, Aldur Grænlend-
inga sögu (í Nordælu 1956), Ói-
afur konungur Goðröðarson (i
Skírni 1956), Réttindabarátta. ís-
lendinga í upphafi 14. aldar (i
Safni til sögu íslands, 2. fl. h,
B, 1956).
Þá hefir Jón skrifað ýmsa rii-
dóma og greinir í blöð, og ber
helzt að nefna þetta af því tagi:
Eftirlitsferð Ludvigs Harboes
1741—45 (í Tímanum 2. og 9.
febr. 1945), Afmælisgrein um
Sig. Nordal (í Tímanum 14. seg)t.
1946) , Afmælisgrein um Árna
Pálsson (í Tímanum 14. sept.
1948), Eftirmæli um Sigurð Guð
mundsson skólameistara (í Tím-
anum 13. nóv. 1949), Sögufélag-
ið 50 ára (í Sögu I, 1951), Minn-
ingargrein um Árna Pálsson (í
Tímanum 14. nóv. 1952 og Ár-
bók Háskóla íslands 1952—’53),
Heimflutningur handritanna fiá
Höfn (í Stúdentablaðinu 1. des.
1952), Minningargrein um Ár-
mann Halldórsson (í Morgun-
blaðinu 7. maí 1954), Afmælir-
grein um Þorkel Jóhannesson {i
Tímanum 6. des. 1955), Afiriæl-
isgrein um Sigurð Nordal (i
Morgunblaðinu 14. sept. 1956).
Af öðrum ritstöríum Jóns ber
hæst útgáfur hans. Verða hinar
helztu þeirra taldar hér:
Útfararráðstöfun Jóns prests
Þorvarðssonar (í Blöndu VI.,
1937), Annálar 1400—1800 (frá
upphafi IV. bindis 1940), Brands
staðaannáll 1941), Árbækur
Reykjavíkur eftir Jón Helgason.
biskup (2. útg.), 1942, Sturlunga
saga I.-II. (ásamt Magnúsi Fin:a-
bogasyni og Kristjáni Eldjárn),
1946. Austfirðinga sögur (á ísU
- 1 Framhald á 8. síðu.