Vísir - 24.12.1932, Blaðsíða 6

VÍSIR
Jóiavenjur í Reykjavík
fyrir 50 árum.
GLEÐILEG JÓL!
Versl. Þór. B. Þorldkssonar,
Tnlí
GLEÐILEG JÓL! ,
Verslunin FELL.

GLEÐILEG JÓL!
Verslunin Grettir. Qg

GLEÐILEG JÓL!
Hjörtur Hjartarson.
GLEÐILEG JÓL!
Tóbaksverslun tslands h.f.
Óskum öllum okkar viðskiftavinum
GLEÐILEGIiA J Ó L A!
Hf. Efnagerð Reykjavíkur.
GLEÐILEG JÓL!
Einar 0. Málmberg.
I.
Áður en eg byrja á að lýsa
jólavenjum hér fyrir 50 ár-
um, verð eg ögn að minnast á
veðráttu um þær mundir, og
ennfremur drepa á liag al-
mennings, eins og liann var liér
þá, svo að hinir nú uppvax-
andi Reykvikingar fái séð, að
ömmur, afar, mæður og feður
þeirra urðu þá alment að búa
við þrengri lifskjör en nú eiga
sér stað, þó að kjör sumra séu
síst enn þá góð.
Um þessar mundir var hagur
þorra manna hér svo hághor-
inn, að vart mátti hann lakari
vera, enda flýðu þá margir
landið. — „Fóru i álfu fagra og
nýja, sem friður beið og auð-
sæld nóg.“ Og vist var það, að
margir þeirra manna, sem þá
flýðu til Ameriku, komust þar
ólíkt hetur af en þeir höfðu gert
hér.
Árin 1879—1890 voru hér á
landi, að heita mátti án undan-
tekninga, óslitin hai-ðinda-ár;
þó mun veturinn 1880—1881
hafa verið frostamestur, og ísa-
lög á landi og hafis við strend-
ur landsins það mikill, að slíku
mundu elstu menn þá ekki eftir.
— Þá voru kjör kotunganna
hér bágborin, engu síður en
fátæklinganna i sveitunum.
Á þessum árum var það eng-
in nýlunda, að hér væri at-
vinnuleysi að vetrinum, því það
mátti teljast hér föst venja, að
frá haustvertíðar lokum til
vetrarvertiðarkomu væri aldrei
um útistörf að ræða, nema
þegar aðal-göturnar hér urðu
ófærar vegna snjóþyngsla, eða
þá, að svo mikill krapi settist
í lækinn, sem þá rann hér
opinn úr Tjörninni, gegnum
miðjan bæinn, að hann stiflað-
ist. 1 þesskonar vinnu komust
hér fáeinir menn dag og dag,
en þá var kaupgjald lágt: 16—
18 aurar um klukkustund, en
þessa vinnu fengu oft færri en
vildu.
Á þessu má sjá, að réttir og
sléttir daglaunamenn gátu þá
ekki hampað þungum pyngjum
fyrir jólin, enda fóru jólainn-
kaup þeirra eftir því. En þó var
það svo, að flestir búandi menn
hér streittust við að gera sér og
sinum dagamun um jólin;
gættu þess, að sem fæstir
heimilsmenn þeirra færu í
„jólaköttinn“ — þá voru full-
orðnir og börn ánægð með lítið.
1
l
n.
Til jólaundirbúnings verð eg
að telja, að um þessar mundir
var það venja helstu bátafor-
manna hér og í grendinni, að
fara nokkuru fyrir jól suður i
Garð og Leiru til að sækja í
soðið, eins og það þá var kallað;
þá þótti ekki ómaksins vert að
reyna fyrir fisk á miðunum
hér. — Miðin hér talin fiskilaus.
Oft voru þessar suðurferðir
slarksamar, og oft fiskaðist lít-
ið, en út í þessar ferðir Iögðu
ekki aðrir en valdir formenn á
góðum ckimirn, með órvals lið.
Ekki voru þessar ferðir farnar
í ábataskyni, heldur var það
gert meira af gömlum vana og
af því, að það þótti óviðkunn-
anlegt, að bragða ekki nýja
soðningu um jólaleytið, enda
höfðu mörg heimilin þörf fyrir
það.
Það var því oft mannmargt í
„vörunum“ þegar skipin komu
að sunnan, þvi margir vildu ná
sér i soðið. Það var altitt að for-
mennirnir fengu ekki tíma til
að súpa kafíisopann, sem þeim
var færður, áður en þeir fóru
að „skifta“, svo var eftirsóknin
eftir fiskinum mikil; um leið
vil eg geta þess, að bæði for-
menn og hásetar gáfu oft meira
af þessum fiski en þeir seldu,
og það sem þeir seldu, var selt
við svo vægu verði, að fisksal-
arnir, sem hér eru nú, mundu
ekki trúa mér, þó eg segði þeim
verðið.
Aðal undirbúningur jólanna
lcom þá niður á húsmæðrunum,
eins og nú, þó nú sé sá undir-
húningur með alt öðrum hætti,
þar sem nú þurfa margar þeirra
ekki annað en hringja i simann,
og þá koma sendisveinarnir
með alt heim á lieimilin, jafn-
vel steiktar gæsir.
Á efnaheimilum fyrir 50 ár-
um var jóla-undirbúningur all
umstangsmikill, og eins og eg
hefi áður sagt, kom hann mest
niður á húsmæðrunum.
Snemma á jólaföstu byrjuðu
þær á að sauma, prjóna og
helda, stórar og smáar jóla-
gjafir handa lieimilisfólkinu,
sem viða var þá margt, þvi eng-
inn mátti fara í „jólaköttinn“,
en oft höfðu húsmæðurnar
góða aðstoð i vel vinnandi
vinnukonum, sem þá voru oft
2—3 á stórum heimilum.
Á stærri heimilum var hyrjað
á jólabakstri og kertasteypingu
i kringum viku fyrir jól, enda
tók það langan tíma, þvi mikið
þurfti af kaffibrauði fram yfir
nýár, i heimilismenn og gesti,
og svo var það alsiða þá, að bet-
ur megandi konur stungu í bök-
unarofninn eða undir pottinn
„jólakökusnúð“, sem þær á að-
fangadagskveld réttu að ein-
hverjum fátæklingnum, ásamt
saltkjötsbitum, floti eða tólgar-
stykki og vanalegast munu þær
einnig hafa látið þessu fylgja
nokkur kerti, þvi þau þóttu
ómissandi fyrir börnin, enda
glöddu þá einnig fullorðna, því
i þá daga voru hibýli fátæklinga
lélega upplýst.
Seinni hluta jólavikunnar
komu bændur úr nærliggjandi
sveitum með rjóma, nýtt smjör
og hangikjöt til að selja hér,
ennfremur komu þeir þá ineð
liinar svo kölluðu „jólarollur“,
sem þeir seldu til efnamanna
hér. Þessum rollum var slátrað
daginn fyrir Þorláksmessu, þá
var hér ekki um annað nýtt
kjöt að ræða, þar til að Jóhann-
es Nordal kom til sögunnar
1894 með frysta kjötið.
Þvi ætla eg að trúa ykkur
fyrir, að það var betra fyrir þá,
sem „jólarollurnar“ fengu, að
eiga til góðan eldivið, og fyrir
þá, sem kjötið borðuðu, að liafa
sterkar tennur, ef alt átti vel að
fara.
Jæja, þá þykist eg hafa sagt
frá því helsta, sem á lierðum
húsmæðranna lá við undirbún-
ing jólanna, og verð eg því hér
á eftir að segja nokkuð frá
skyldum húsbændanna um jól-
in, því þeir urðu einnig að hafa
jólaundirbúning, hver eftir
sinni getu.
Það helsta, sem þeir drógu
að sér var spil, vindlar og flest-
ir fengu sér öl og á flöskuna,
því þá var hér lítið um bind-
indi, enda þóttu bá jólaboð
dauf, væri ekki hægt að gefa
„tár“ í kaffið og glas af púnsi,
þegar á vökuna leið. Þó má eng-
inn skilja orð min svo, að þessi
vinföng væru misnotuð, því
það var sjaldgæft þá, að sjá
drukkinn mann inni í húsi eða
úti á götum; — það þótti þá
ósvinna að sjást drukkinn um
jólin. Aftur á móti var minna
tekið til þess þótt drukkinn
maður sæist á gamlárslcveld og
á þrettándanum.
III.
Eins og nú, byrjaði jólafagn-
aðurinn með kveldsöng, á að-
fangadagskveld kl. 6, var þá
kirkjan hér _ ætið troðfull af
áheyrendum. Oft kom það þá
fyrir, að guðfræðikandidatar
prédikuðu, og einnig bar það
við, að óvígður mikill raddmað-
ur, við þau tækifæri, tónaði í
kórdyrum, og þótti það nokkur
tilbreytni, og tónaði þó sira
Hallgrimur Sveinsson, sem þá
var hér prestur (siðar biskup)
ágætlega, en nýungagirnin var
þá, sem nú, ofarlega í fólkinu.
Á flestum heimilum hér mun
húslestur hafa verið lesinn á að-
fangadagskveld og það jafnvel
á þeim lieimilum, sem ekki
höfðu það fyrir sið, að hafa
daglega húslestra um liönd.
Á fám heimilum var lengi
vakað á aðfangadagskveldið, og
mjög lítið var um spilamensku
það kveld. Þá var jólagjöfum
útbýlt og skemtu fullorðnir og
börn sér við, að skoða gjafirn-
ar. Þar sem jólatré voru var þá
eins og nú, dansað og sungið i
kringum þau.
Alment þektust þá liér ekki
útlend jólatré, nema lijá dönsk-
um lcaupmannafjölskyldum,
eða hátt settum embættismönn-
um. Þau jólatré, sem þá voru
hér notuð, voru smíðuð hér úr
tré, vafin, annaðhvort með
mislitum pappír, eini eða sortu-
lyngi. Þessi tré voru oft hag-
lega gerð og litu vel út alsett
kertaljósum. Ekki voru þó
þessi jólatré þá almenn hér, að
eins lijá þeim fjölskylduin, sem
best máttu sín efnalega. Eins
og eg þegar hefi tekið fram, var
skamma stund vakað á að-
fangadagskveld, og aðal gleð-
skapurinn liófst ekki fyr en á
jólakveldið; þá byrjuðu heim-
boðin og þá nótt og annars-
dagsnótt var víða hér vakað
„framúr“.
Hjá æðri sem lægri var mik-
ið spilað um jólin. Hjá almenn-
ingi var púkk uppáhalds spilið,
þvi að þvi spili komust margir,
og því fylgdi ælið glaumur og
gleði, lijá ungum sem gömlum,
en liávaðasamt spil var púkkið
og ekki laust við, að unga fólkið
hefði stundum rangt við i því,
en eldra fólkið jafnaði vanalega
allar deilur, sem upp komu.
Hjá meiri liáttar embættis-
mönnum, og dönskum eða
dansksinnuðum kaupmönnuin,
mun púkk ekki hafa þótt „fínt“,
og spiluðu þeir því alla jafnan
lombre, um peninga. Vhist var
einnig uppáhalds spil, og var
mikið spilað af æðri sem lægri.
Þá var og gosi rnikið spilaður,
þó lielst af ungum mönnum, og
þá oft um peninga.
Þar sem margt ungt fólk var
saman komið var oft er leið á
nóttina, og menn orðnir leiðir á
spilamenskunni, slegið upp í
ýmiskonar jólaleiki; var þá
óspart „fallið í brunninn“,
„taldar stjörnur“, og urðu þær
oft margar, sem karlmennirnir
sáu, væru þeir svo hepnir, að
snotrar stúlkur væru með þeim
að skoða og telja stjörnurnar.
Þar sem húsrúm leyfði var
oft dansað, og geri eg ráð fyrir
að sú skemtun hafi best þótt.
Milli jóla og nýárs, og alt
fram yfir þrettánda, var að
miklu leyti óslitinn jóla-gleð-
skapur, að því leyti, að á þeim
tíma héldu lieimboðin áfram og
allar sömu jólaskemtanir iðk-
aðar af iniklu fjöri.
Á þrettándadagskvöld var oft
haldinn álfadans og blysför,
annað livort af skólapiltum eða
þá af ungum mönnum, sem
tóku sig saman um það. Báðar
þessar skemtanir hleyplu fjöri
i fólkið hér, og við þau tækifæri
var ekki laust við, að þá sæjust
fleiri og færri við skál i kring-
um brennuna.
Upp úr nýári og kringum
þrettánda hófust dansleikir. —
Verslunarmenn héldu þá liina
svo kölluðu jóladansleiki. Þang-
að komust færri meyjar en
vildu, þvi á þau þólti þeim slæg-
ur að komast. Enn fremur héldu
þá „Broddarnir“ dansleik, en
þangað komst ekki hversdags-
inaðurinn, frekar en úlfaldinn
í gegnum nálarauga. Þá dans-
leiki sóttu lærðir menn pg
nokkrir danskir kaupsýslu-
menn, að ógleymdum skólapilt-
um, ef þeir voru til húsa hjá
„broddafjölskyldunum“.- Þetta
var tiðarandinn þá og fáum datt
í hug, að taka til þess, þvi þá
var stéttaskifting þannig hér.
Eg tel upp á, að fleiri venjur
mætti til tína, en eg gjöri ráð
fyrir, að lesendum þyki þetta
orðið full-langt og læt eg því
skrafið um þær niður falla.
Dan. Daníelsson.