Morgunblaðið - 30.06.1944, Blaðsíða 5

Föstudagur 30. júní 1944
MORGUNBLAÐIÐ
5
ÍSLENSKUR IÐNAÐUR
Fyrir nokkru birtist gréinar-
korn í blaði þessu (Akureyrar-
brjef) um norðlensku fjelag-
ana þrjá, er byrjað hafa kol-
sýru- og kalkvinslu. Þetta
greinarkorn hefir örfað mig til
þess að skrifa nokkru nánar um
málið. Jeg hefi átt kost á að
fylgjast með því frá upphafi.
Og jeg veit, að margan mun
fýsa að fræðast um það betur
— auk þess sem það hvetur til
að fara fáeinum orðum um ís-
lenskan iðnað yfirleitt.
Saga málsins er markverð.
Hún hefst veturinn 1940—1941.
Þrír stúdentar frá Mentaskól-
anum á Akureyri, Baldur Lín-
dal, Egill Sigurðsson og Þor-
steinn Gunnarsson, eiga' við-
ræður um hugðarmál sín ýms.
Talið berst að íslenska skelja-
sandinum, og kemur fram trú
þeirra fjelaga, að hann megi
reynast notadrjúgur til efna-
vinslu.
Erlendis er kolsýra fram-
leidd á þrennan hátt aðallega:
úr magnesit, úr koksi og úr
lofti. Fyrsta aðferðin er ófær
hjer, með því að magnesit er
ekki til, en hráolía, sem nota
verður, dýr vara. Tvær hinar
seinni aðferðir koma naumast
til greina, því að þær krefjast
mjög dýrs og flókins útbúnað-
ar.
Nú er kunnugt, að við alla
kalkbrenslu fæst mikil kolsýra.
En venjan er að brenna kalkið
með kolum, þannig að kolunum
er blandað saman við hið kol-
súra kalk. Til þess að kolin
geti brunnið, þarf súrefni, svo
að hafa verður sífeldan loft-
straum gegnum kalkofninn. Við
það verður kolsýran, sem fæst
svo blönduð öðrum lofttegund-
um, að hún er einskis nýt.
Hugmynd þeirra fjelaga er
sú, hvort ekki muni unt að
brenna kalk þannig, að kolsýr-
an náist hrein, með því að nota
vestfirska skeljasandinn og raf
magn í stað kola. Myndi þá kalk
brensla og kolsýruvinsla sam-
einaðar, þannig að kostnaður
við framleiðslu beggja yrði
sami eða litlu meira en ella við
framleiðslu hvors um sig.
Fyrsta tilraunin í þessa átt
er gerð í húsi einu við Njáls-
götu hjer í bænum. Hún hepn-
ast og markmiðið er sett þá
þegar: Verksmiðja, er framleiði
kalk og kolsýru fyrir allan ís-
lenskan markaðinn.
Þegar vorið 1941 er hafist
handa um framkvæmdir. Hluta
fjelag er stofnað, Sindri h. f.,
með nokkrum sjóði, að mestu
lánsfje stúdentanna. Heimili
fjelagsins er Akureyri. Mun
tvent hafa ráðið því einkum:
í fyrra lagi betri kjör um leigu
rafmagns en annarsstaðar var
kostur. í síðara lagi skoðun
þeirra fjelaga, að ekki megi um
of draga atvinnutækin saman
um höfuðborg landsins. Það er
hneigð fyrir slika þróun í öll-
um löndum, en við henni verður
að gjalda varhuga.
Þá eru sóttar nokkrar smá-
%
lestir skeljasands til Vestfjarða,
og í steinskúr á Oddeyrartanga
er byrjað starfið. Það yrði of
langt mál að rekja í stuttri
grein alla þá örðugleika, fjár-
Jragslegal og tæknislega, sem
þessir fjelagar þrír urðu að
stríða við.
Vinsla kalks og kolsýru með
þessum hætti var alger nýung,
og engin fyrirmyndin, sem styðj
ast mátti við. Þetta var verk
brautryðjandans, og treysta
varð á eigið hugvit. Utbúnað
allan urðu þeir að smíða eftir
fræðilegum forsendum, en á því
voru að sjálfsögðu mikil vand-
kvæði. Margt var það, sem ekki
stóðst prófraunina, og þá varð
að byrja á nýjan leik. Þess utan
rejmdust miklir erfiðleikar,
vegna stríðsins, að fá frá öðrum
löndum ýms nauðsynleg tæki.
Er skemst frá að segja, að eftir
nær tuttugu mánaða þrotlausa
leit, vanst sigurinn. I febrúar
1943 geta þeir boðið íslenskum
neytendum, hraðfrystihúsum,
gosdrykkjagerðum o. fl., full-
unna kolsýru frá verksmiðju
sinni.
Við verðum að minnast þess,
að á sama tima, sem þessir norð
lensku fjelagar vinna við þröng
kjör, að tilraunum sínum, held
ur gullkálfurinn innreið sína
um íslenskt bygðarlag. Landið
fær hervernd framandi þjóða,
og þúsundir þiggja af þeim
vinnu og fje. Þær freistingar
unnu ekki bug á hugsjón þre-
menninganna.
Nú, er þessum fjelögum hefir
tekist að sanna alþjóð, að unt
er að vinna kalk og kolsýru úr
innlendum hráefnum, þannig
að samkepnisfær verði erlendri
vöru bæði um gæði og verð,
hafa fleiri orðið fúsir að leggja
málefninu lið. Ákveðið hefir
verið að auka hlutafje fjelags-
ins upp í 250.000,00 krónur, og
munu hlutabrjef fyrir þá fjár-
hæð vera að mestu seld. Hús-
rúm var síækkað á s.l. sumri og
vjelar bættar, þannig að öll skil
yrði væru fyrir hendi til vinslu
í stórum stíl. Rekstur verk-
smiðjunnar er nú í fullum
gangi, og daglega streymir fram
leiðslan á markaðinn.
Ekki verður. komist hjá því
að lofa þessa norðlensku fje-
laga. Afrek þeirra er glæsilegt
og þrautseigjan aðdáunarverð.
En starf þeirra getur verið lær-
dómsríkt um marga hluti.
Uppfinning þeirra að nota
rafmagnið á þann hátt, sem að
ofan greinir, er ekki aðeins
snjöll hugkvæmni. Hún er ný
bending um möguleika rafork-
unnar. Það er mála sannast, að
fossaafl landsins skapar okkur
mikla getu sem iðnaðarþjóð, og
hefir því atriði naumast verið
gefinn nægur gaumur.
Islenskur iðnaður er ungur,
en ekki að sama skapi vel bygð-
ur eða skipulagður. Á undan-
förnum árum hefir verið hald-
ið uppi kerfisbundnum áróðri
fyrir allri innl. framleiðslu.
I sjálf tollalögin, sem annars
virðast næsta stefnulítil, hefir
verið smeygt ákvæðum, er
styðja hana: Nær hálfu lægri
aðflutningsgjöld (tollar) eru
víða á óunnum vörum en full-
unnum vörum. Örlagaríkust
í þessu efni, er þó án efa
stjórnarstefna síðustu ára í
gjaldeyrismálum. í skjóli hinna
alræmdu innflutningshafta, sem
beitt hefir verið með mikilli
Iharðýðgi, hefir risið upp ó-
grynni nýrra iðnfyrirtækja.
Sameiginlegt einkenni flestra
þeira er það, að þau framleiða
úr erlendum hráefnum vörur,
sem ekki standast samkepni.
Markmið innflutningshaft-
anna mun hafa verið að spara
útlendan gjaldeyrir okkar og
ná verslunarjöfnuði við önnur
lönd. Um það er naumast ágrein
ingur, að nauðsyn sje á erfið-
leikatímum að stöðva innflutn-
ing á óþörfúm varpingi, sem
þjóðin getur verið án. En sú
stefna að láta fullunnar vör-
ur víkja fyrir óunnum vörum,
er greinilega til orðin fyrir
vanhugsun eða villuhugsun.
Það er auðsætt, að sparnaður
gjaldeyris nemur aðeins.vinn-
unni við að fullgera vöruna.
en hún er tíðum erlendis ein-
ungis lítill hluti af verði henn-
ar. Það, að vinnan færist inn
í landið, krefst á hinn bóginn
þess, að inn sjeu fluttar vjel-
ar, tæki, byggingarefni og ann-
ar útbúnaður, sem nauðsyn-
legur er verksmiðjurekstrin-
um. Við kaup alls þessa, svo
og viðhald, tapast aftur gjald-
eyrir, og mun þá lítill eftir
vinningurinn. En augljóst verð-
ur, hve gagnv.erkandi þessi
haftastefna er í því efni að
spara gjaldeyrir, þegar á hitt
er litið, að nefndur iðnaður
bindur mikinn vinnukraft, sem
ella hefði mátt nota við sköp-
un arðbærrar útflutningsvöru,
t. d. sjávarafurða, er veroa
myndi gjaldeyrislind.
Langar og kostnaðarsamar að
flutningsleiðir hráefnanna á
annan veginn, dýrar vjelar og
tæki framleiðslunnar samfara
þröngum markaði á hinn veg-
inn valda því, að varan verðúr
dýr og missir, samkepnismátt
sinn. Fyrir þá sök skapar hafta
stefnan aukna og varanlega
dýrtíð, sem síðan vefður baggi
á útflutningsframleiðslunni og
gerir okkur á öllum tímum
erfiðara að kepþa vjð erlendar
þjóðir á heimsmarkaðinum.
Það er regla, nær úndantekn-
ingarlaus, að innfluttar vcrur
eru mun ódýrari en sömu vor-
ur unnar úr erlendum hráefn-
um hjer, þrátt fyrir það, að
hinar síðarnefndu njóti meiri
eða minni tollverndar. Því er
ljóst, að auk þess sem hafta-
stefnan táknar gjaldevristöp
og aukna dýrtíð, sviftir hin
ríkissjóð miklum tolltekjum.
Er hjer nokkur skýring á skatta
farganinu, sem nú hvílir eins
og mara yfir þjóðinni, lamar
framtak og sligar atvinnurekst
ur.
Mjer er minnisstætt frá þeim
tíma, er jeg dvaldi meoal
Frakka laust fyrir byrjun þessa
stríðs, að hagfræðiprófessorar
þeirra túlkuðu eindregið frjálsa
verslun, þannig að hver bjóð
beindi megin orku sinni í fram
leiðslu þeirrar vöru, er hún
hefði sjerstöðu til. Sama skoð-
un virðist ríkja nú meðal Breta
og Bandarikjamanna, og hafa
leiðtogar þeirra skorinort lýst
yfir því, að frjáls verslun sje
eitt af styrjaldarmarkmiðum
þeirrá.
Því mun vera kominn tími
til að við íslendingar tökum að
rumska og hyggja á breytta
háttu. Það liggur í augum uppif
að fiskveiðar og fiskiðnaður
héfir öll hin bestu skilyrði hjer
og að þangað ber okkur að
beina kröftunum. Jafnvel síld-
ariðjan ein, sem enn er á byrj-
unarskeiði, myndi geta sjeð
farborða tugþúsundum lands-
manna. í fyrri hluta þessarar
greinar er og rætt um tegund
iðnaðar, sein ávalt mun eiga
rjett á sjer: ódýr og hagkvæm
framleiðsla úr innlendum hrá-
efnum. I iðrum fósturjarðarinn
ar eru hulin ógrynni verðmæta,
sem reynast mun ágæt hjálp-
arhella fyrir hagkerfi landsins.
Þess skal getið. að vinsla kalks
og kolsýru, sem þeir fjelagar
þrír hafa byrjað, er aðeins upp
haf og undirstaða margþættrar,
stórfeldrar iðju, er þeir ætla
að takast á hendur. Þykir mjer
trúlegt, að í þessum steinskúr
á Oddeyrartanga, sem jeg hefi
drepið á, sje vísir að umfangs-
miklum breytingum í sögu ís-
lensks iðnaðar.
Magni Guðmundsson.
Enn á geðveikrahæli
HIN fyiTverandi kvikmvnda-
dís, Frances Farmer er nú í
annað sinn á tveim árum kom
in í geðveikrahæli. S;:gði
móðir hennar að hún væri
gjörsamlega óviðráðanleg
heima. Myndin hjer að ofan
var tekin af leikkomumi íyri
ári síðan, er hún var fang-
elsuð fyrir brot á áfengis-
Iögimmn ög bifreiðalögunum.
MAUGANG TEKIN.
London í gærkvéldi: — Kín-
verskar og breskar hersveitir í
Norður-Burma hafa nú tekið
borgina Maugang, serri er mik-
ilvæg samgöngumiðstöð. Voru
bardagarnir um hana mjög
harðir. — Þá hafa nú banda-
menn gjörsamlega umkringt
Myitkyina, en bardagar eru þar
stöðugt jafnmiklir. — Reuter.
Dánarfregn
EKKJAN Guðlaug Egilsdotí-
ir Zoega andaðist að heimili
sínu í Silver Bay, Man., 2. mais
Guðlaug var fædd að bænura
Minnivogum í Gullbrigusýslu
árið 1849 og hefði því orðið 95
ára í maí n. k. ef henni hefði
enst aldur til vorsins. Hún var
dóttir hjónanna Egils Hallgrims,
sonar prests og Þuríðar Klem-
ensdóttur frá Stapakoti í Njaið
víkum. Hún ólst upp með for-
eldrum sínum í Minnivogum,
uns hún giftist árið 1897, Þór'ði
Jóhannessyni Zoega, af hinnx
aljcunnu Zoega ætt.
Þau áttu. fyrst heima í Reykja
vík en fluttu til Kanada árið
1900. Heimili þeirra var fyrst í
Brandon, ’Man., en árið 1905
gerðust þau ein af fyrstu land-
nemunum í Silver Bay nýlend-
unni og bjuggu þar ávalt síðan.
Þórður ljest fyrir tveimur ár-
um síðan og hafði þá veiið
blindur í nokkur ár. 'ÍHún sjálf
var rúmliggjandi hin síðusiu
árin en tók því böli með þemx
rólynda hetjudug, sem oítást
einkennir hinn norræna ætt-
stofn.
Nágrannarnir höfðu enda orð
á því, að það hefði verið hress-
andi að sitja við rúmið hennar
og hlusta á orðræður him ar
glaðlyndu skírleikskonu. —
Enskumælandi nábiiakona
hafði orð á því við mig eítir
jarðarförina, en enginn gæti
fremur verðskuldað himnavist
en þessi ágæta sómakona. Við
Islendingar erum að rjeitu
rómaðir fyrir gestrisnina en sú
gestrisni er þýðingarmest og
affærasælust, er viðmótið gerir
menn hu.grakkari í lífsstríðinu
og bjartsýnni á lífsgæðin. Þau
áhrif verða hvergi sterkari eix
þegar gamalmennið brosir s.inu
sigurbrosi frá> banasænginni.
Tvö börn hennar, Egill .Zo-
ega og Mrs. Johnson, önnuð-
ust hana með hinni mestu urn-
hyggju til hins síðasta. — Auk
þeirra átti hún fimm barnaböm
og fjögur barnabarnabörn á lifi.
Þótt hún væri lasburða ' og
ellihrum, verður hennar samt
sárt saknað af ættingjum og
nágrönnum. Sá söknuður tuik-
ar best manngildi hennar og
móðurást. Hún hvarf samt af
starfsviði jarðlífsins, til að
hreppa t.rúrra þegna sigur-
laun, þegar hvíldin var he: ni
hentust.
Blessuð sje minning hennar.
Hún var jarðsungin frá 5s-
lensku kirkjunni í Silver Bay
þ. 9. mars af undirrituðum.
H. E. Johnson.

Takið þessa bók með
í sumarfríið.