Morgunblaðið - 04.11.1944, Blaðsíða 9

Laugardagur 4. nóv. 1944
MORGUNBLAÐIÐ
9
ÞingræHisstJérri eftir tveggja ára þóf
ÞAU STÓRMERKU tíð-
indi hafa gerst síðan blöðin
komu út síðast, að mynduð
hefir verið sterk þingræðis-
stjórn í landinu. Það er Sjálf
stæðisflokkurinn sem hefir
unnið þetta þrekvirki, og þá
fyrst og fremst formaður
flokksins, Ólafur Thors, nú-
verandi forsætisráðherra.
Tilraunir til þesá að koma
á þingræðisstjórn í landinu
hafa staðið í nærri tvö ár.
Þykir rjett að segja hjer í
stórum dráttum sögu þess
máls og verður í því efni
stuðst við ræðu þá, er for-
maður Sjálfstæðisfl. flutti
á Varðarfundi kvöldið áður
en stjórnin var mynduð.
Sjálfstæðisflokkurinn
síóð einn.
ÞEGAR Sjálfstæðisflokkur-
inn vorið 1942 var neyddur lil
þess að taka við stjórnartaum-
um hjer á landi vegna þess að
allir aðrir skoruðust undan
því, þá sat flokkurinn við völd
eingöngu meðan hann var að
binda endi á þau xnál, sem fyr-
ir lágu og nauður rak lil að
koma áleiðis — kjördæmamál-
ið, — sem flokkurinn leiddi til
farsælla lykta, og sjálfstæðis-
málið, sem flokkurinn kom á-
leiðis um mjög merkan áfanga,
raunar miklu merkari áfanga
en flestir íslendingar enn gera
sjer ljósan. En að þessu loknu
tók Sjálfstæðisflokkurinn eðli-
legri afleiðingu af því að hann
rjeð ekki við vaxandi dýrtíð í
landinu, sem þá heldur ekki
var að vænta, þegar andstæð-
ingar hans tóku höndum sam-
an um að berjast gegn föstu
verðlagi. En Sjálfstæðisflokk-
urinn rjeð þá aðeins yfir 16 þing
mönnum (sá 17. var farinn af
landi burt) — af 49.
Tilraunirnar 1942 og 1943.
EFTIR að stjórn Sjálfstæðis-
fl. baðst lausnar, gerði flokk-
urinn þá tillögu við þáverandi
ríkisstjóra íslands, að reynd
yrði myndun fjögurra flokka
stjórnar í landinu, í því skyni
að koma á allsherjar samstarfi
með allri þjóðinni. Þessi tilraun
stóð lengi, sem kunnugt er. •—
Sjálfstæðisflokkurinn fór þá á
fremsta hlunn um tilboð í átt-
ina til óska hinna, vegna þess
hversu honum var ljóst mikil-
vægi samstarfs einmitt til úr-
lausnar þeim verkefnum, sern
þá lágu framundan, og þá fyrst
og fremst lokasporið í sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar. Þess
ar tilraunir mistókust sem sagt,
þvi miður.
Þá tóku við tilraunir undir
forustu Framsóknarflokksins
við hina tvo þingflokkana, Al-
þýðufl. og Sósíalistafl., til sam-
starfs milli þessara þriggja
flokka. Þær tilraunir stóðu yf-
ir í fimm mánuði, lauk hvat-
skeytislega með kveðjusend-
ingum, sem stóðu yfir í aðra
fimm mánuði og hnigu að því
að reita æruna hver af öðrum,
— þeir, sem áður ætluðu að
ganga lil samstarfs!
Sjálfstæðisflokkurinn
fer á stúfana á ný.
FRÁ ÞVÍ að þessu lauk var
Sjálfstæðisflokkurinn ekki þess
megnugur að taka upp barátt-
una með von um aðstöðu fyrir
Ólafur Thors skýrir frá stjómarmynduninni á Varðarfundi
20. október. — Ljósm.: Vigfús Sigurgeirsson.
samstarfi allra flokka á þingi,
þar til svo langt var dregið að
stofnun lýðveldisins, að öllu
Alþingi var orðið ljóst, að það
var höfuðsmán, að láta þjóð,
sem í nafni þingræðis og lýð-
ræðis var að endurheimta frelsi
sitt og endurreisa lýðveldi sitt,
reynast óbæra um það að inna
af hendi helgustu skyldu slíkr-
ar smáþjóðar — að mynda þing
ræðisstjórn í landinu. Á grund
velli þessa skilnings, sem þann
ig var vakinn í hugum allra —
eða allflestra — þingmanna,
vogaði Sjálfstæðisfl. sjer að
reyna að tengja saman þessi
sundurleitu öfl til stjórnar-
myndunar, sem átti að verða
með þeim hætti, að stjórn yrði
komið á í landinu annað hvort
fyrsta júnímánaðar eða þá ekki
fyrr en eftir 20. júní, en þó
þannig, að hægt væri að gefa
þjóðinni það í morgungjöf lýð-
veldisins, að Alþingi hefði haft
sig undan ámælinu og komið
sjer saman um stofnun alls-
herjar stjórnar. Þessi tilraun
mistókst, því miður, eins og
menn vita.
Sjálfstæðisflokkurinn ljet þá
kyrt liggja, þar til seint í júlí-
mánuði. En þá var hafist handa
á ný til þess að reyna að bræða
saman fjögurra flokka stjórn.
Voru kjörnir þrír menn frá
hverjum flokki til viðræðna um
þessi mál, alls 12 menn. Gekk
nefnd þessi jafnan undir nafn-
inu Tólfmanna nefndin. Af
hálfu Sjálfstæðisfl. störfuðu í
nefnd þessari Ólafur Thors,
Bjarni Benediktsson og Jakob
Möller.
Frá byrjun ágústmánaðar og
fram í byrjun októbermánaðar
voru fundir haldnir stundum
daglega, stundum annan hvern
dag, milli fulltrúa allra fjög-
urra flokka þingsins. Þar voru
málin þrautrædd fram og aft-
ur — og aftur og fram líka.
Sjálfstæðisflokknrinn
tekur af skarið.
ÞANNIG stóð þar til Sjálf-
slæðij flokkurinn þ. 14. sept.
tók af skarið og skrifaði hin-
um ílokkunum brjef, þar sem
hann dró upp mynd af ásland-
inu og þjóðfjelagshorfunum
fram undan og lagði til, að
flokkarnir gengju til stjórnar-
myndunar á grundvelþ mál-
efnasamnings, sem flokkurinn
dró upp í þessu sama brjefi.
Var málefnasamningur sá í
meginatriðum hinn sami og
lagður var síðar til grundvall-
ar stjórnarmyndun þriggja
flokkanna.
Framsókn skerst úr leik.
ÞESSU brjefi Sjátfstæðis-
flokksins var vel tekið af öll-
um ftokkum, og fljótlega fjekk
hann svör, en ekki niðurstöð-
ur. Því að eftir að þessi svör
höfðu borist, hjelt þófið áfram
þar til 2. okt., að formaður þing
flokks Framsóknarmanna, Ey-
steinn Jónsson, lýsti yfir á
fundi í 12 manna nefndinni, að
hann liti svo á, að þessum um-
ræðum bæri að ljúka þarmeð,
og kvað Framsóknarfl- ekki
reiðubúinn til að taka frekari
þátt í þessum umræðum að ó-
breyttum kringumstæðum.
Eftir að fyrverandi ríkis-
stjórn fekk lausn (16. sept.)
hafði forseti íslands kvatt íor-
menn flokkanna á sinn fund og
tekið af þeim skýrslu um horf-
ur til sljórnarmyndunar. For-
seta var eins og öðrum kunn-
ugl, ao samningatilraunir stóðu
yfir milli allra þingflokka. Á
þeim fundi tók ólafur Thors
að sjer, samkvæmt oeiðni for-
setans, að láta hann vita hversu
stæði um horfur í þessum samn
ingaumleitunum.
Þegar nú formaður Fram-
sóknarfl. gaf fyrgreinda vfir-
lýsingu, tilkynli Ólafur Thors
forseta þetía og óskaði þess, að
forsetinn kallaði formenn flokk
anna á sinn fund, til þess þar
að fá staðfesting á þessu. For-
setinn gerði þetta, og formenn
flokkanna komu á fund hans
3. okt. kl. 11 f. h. Á þessum
fundi endurtók Ólafur skýrslu-
gjöf sína til forseta pg var hún
svo staðfest, fyrst af formanni
Framsfl. og síðan af formönn-
um hinna flokkanna. Þar með
var formlega lokið tilraunum
til myndunar fjögurra flokka
stjórnar, því eins og allir skilja,
er ekki hægt að mynda fjög-
urra ílokka stjórn með þremur
flokkum. Einn hafði skýrt tekið
fram, að hann teldi þessum um
ræðum lokið.
Formanni Sjálfstæðisflokksins
falið að reyna stjórnar-
myndun.
FORSETI ÍSLANDS bað nú
formann Sjáifstæðisflokksins,
Ólaf Thors, að gera tilraun til
stjórnarmyndunar. Ólafur svar
aði því til, að hann myndi bera
þessa ósk forsetans undir þing-
flokk Sjálfstæðismanna og
gera annað tveggja, að gera til
raunina sjálfur eða benda for-
setanum á mann til þess.
Á fundi Sjálfstfl. þennan
sama dag kl. 5 s. d. var svo
samþ. að fela Ólafi Thors að
gera þessa tilraun.
Flokksfundi Sjálfstæðis-
manna var lokið kl. 6 síðdegis
þenfna þriðjudag. (3. okt.). Strax
að loknum þeim fundi óskaði
samninganefnd Sjálfstfl. (Ólaf
ur Thors, Bjarni Benediktsson
og Jakob Möller), eftir samtali
við Framsóknarflokkinn. Samn
inganefnd Framsóknar varð
þegar við þeim tilmælum og
komu til viðræðna þeir Her-
mann Jónasson, Eysteinn Jóns
son og Sveinbjörn Högnason.
En við þá Hermann, Eystein og
Steingrím búnaðarmálastjóra
sem sæti átti í samninga-
nefndinni til þessa, höfðu
Sjálfstæðismenn áður átt við-
ræður og stungið upp á, að
Sjálfstfl. og Framsfl. tækju sig
saman og mynduðu stjórn ein-
ir, ef alt annað reyndist ómögu
legt, fremur en að una við það
ástánd, sem verið hafði und-
anfarin tvö ár. Á þessum fundi
voru fulltrúar Framsóknarfl.
spurðir hvort þeir Vildu ganga
til stjórnarmyndunar undir for
ustu Sjálfstæðisfl., sem nú
heíði verið falið að mynda
stjórn.
Samninganefnd Framsóknar-
fl. svaraði þessu skýrt og ákveð
ið neitandi. Gerði hinsvegar
enn á ný þá tillögu, að endur-
reist yrði stjórn Björns Þórð-
arsonar með því að gera hann
að forsætisráðherra. Skvldu
svo Framsóknarmenn og Sjálf-
stæöismenn leggja hvor tvo
menn í þá sljórn. En þessari
sömu tillögu hafði þingflokkur
Sjálfstæðisfl. áður hafnað ein-
róma. Framsóknarfl. ljet skína
í það, þó að hann gerði það
aldrei að skriflegu eða opin-
beru skilyrði, að annað ráð-
herraembæfti þess flokks yrði
| skipað þáverandi utanríkisráð-
herra, Vilhjálmi Þór, Þannig
að tveir ráðherrar úr stjórn
Björns Þórðarsonar yrðu
áfram. ,
Sjálfstæðisfl. var enn sömu
skoðunar og hafnaði tillög-
unni.
Leitað til Alþýðuflokksins
og Sósíalistaflokksins.
ÞAR SEM tilraunirnar til
stjórnarmyndunár með Fram-
sóknarfl. einum báru ekki ár-
angur, sneri Ólafur Thors sjer
næsta dag (4. okt.) til Alþýðu-
flokksins og Sósíalistaflokksins
og lagði fyrir báða flokkana
drög að máíefnasamningi, ■ sem
var í meginatriðum hinn sami
og lagður var til grundvallar
í tilraununum við myndun
fjögurra flokka stjórnar.
Þessar samningatilraunir við
verkalýðsflokkana stóðu um all
langt skeið. En loks tókst að
koma á málefnasamningi við
baða flokkana laugardaginn 14.
okt. Síðan var farið að ræða um
verkaskiftingu innan ráðuneyt
isins og laugardaginn 21. okt.
var ríkisstjórnin mynduð.
Þáttur Framsóknar-
flokksins
VEGNA ÞESS. að Framsókn-
armenn hafa að undanförnu
verið að dreifa því út um lands-
bygðina, að þeir hafi verið
reiðubúnir að mynda stjórn
með Sjálfstæðisflokknum ein-
um, en Sjálfstæðismenn hafi
þar skorist úr leik, þykir rjett
að rekja þátt Framsóknarflokks
ins nokkuð nánar en gert er
hjer að framan.
Frumkvæðið hjá Sjálf-
stæðisflokknum.
SJÁLFSTÆÐISFLOKKUR-
INN kaus fyrst og fremst sam-
starf allra flokka. Hann átti
þess vegna frumkvæðið að
og hafði alla forystu í tilraun-
um þeim, sem gerðar voru til
þess að koma á fjögurra flokka
stjórn. Sýndi flokkurinn þar
mikla þrautsegju og þolinmæði,
og þá fyrst og fremst formaður
flokksins, Ólafur Thors. Hann
gafst aldrei upp. Altaf taldi
hann einhverja von. Það var
ekki fyr en formaður Fram-
sóknarflokksins tilkynti á
fundi 12 manna nefndarinnar
(2. okt.), að Framsókn væri
hætt þessum viðræðum, að
Ólafur Thors gaf upp alla von.
Eftir að Framsókn hafði
þannig skorist úr leik og for-
seti íslands hafði falið Ólafi
Thors að gera tilraun til stjórn-
armyndunar, sýndist eðlilegast
j að Ólafur hefði þá strax snúið
| sjer til hinna flokkanna
I tveggja, sem ekki höfðu skorist
úr leik.
En þetta gerði Ólafur ekki,
heldyir sneri hann sjer fyrst
til Framsóknarflokksins. Þetta
gerðist strax að kvöldi 3. okt.,
-sama daginn og Ólafi var falið
að reyna að mynda stjórn.
Áður hafði samninganefnd
Sjálfstæðisfl. reynt að fá Fram
sókn til einhliða samstarfs, ef
ékki tækist að koma á allsherj-
ar samstarfi, en því var strax
tekið mjög þunglega af samn-
inganefnd Framsóknar. Það
var fyrst miðvikudaginn 27.
sept., að Sjálfstæðismenn urðu
varir samstarfsvilja hjá Fram-
sóknarmönnum. Þá ljetu þeir
Eysteinn og Hermann á sjer
skiljast að eðlilegast væri, eftir
afstöðu þá sem Búnaðarþingið
tók tij dýrtíðarmálannáj að víð
tækara samstarf tækist milli
þessara tveggja flokka. Þessu
tóku samningamenn Sjálfstæð-
isfl. strax yel og' vat ákveðið
að hiltast aftur næsta dag (28.
Framh. á hls. 15.