Morgunblaðið - 03.10.1945, Blaðsíða 2

2
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagvir 3. októer 1945'
Frjettabrjef um stjórnmdl Færeyinga
Á þeim mánuðum sem liðnir
eru frá því að Evrópustyrjöld-
inni lauk, hefir engin breyting
orðið á stöðu'Færeyja. Ennþá
eru í gildi ákvæðin um bráða-
birgðastjórnarskipun Færeyja.
Voru ákvæðin sett þegar að
mánuði liðnum frá hernámi
Danmerkur, eða hinn 9. maí
1940, en aðalefni þeirra var að
vald Danakonungs og ríkis-
þingsins danska í málefnum
Færeyja, var falið amtmannin-
um og færeyska lögþinginu.
Færeyjar eru frá sjónarmiði
Dana erlent land a. m. k. að
forminu til, en frá sjónarmiði
erlendra ríkja sjálfstæð þjóð,
óháð Danmörku.
Ákvæði þessi — styrjaldar-
stjórnarskrá Færeyja — voru
samþykt í flýti, og var þá ekki
gert ráð fyrir að lögin hjeldu
gildi eins lengi og raun varð á
— allra síst að þau væru enn í
gildi, all-mörgum mánuðum
eftir styrjaldarlok. Margir
hjeldu og margir vonuðu að á-
kvæðunum yrði breytt, eftir
, því sem ástandið skýrðist er
skapast hafði í styrjöldinni, en
þó hafa þau reynst það þraut-
seig, að hvorki hefir gjörbreyt-
ing á skipan málefna þjóðarinn
ar fyrir áhrif utan að, nje stöð-
ug og skelegg barátta Fólka-
flokksi'ns tekist að breyta ein-
um einasta stafi þeirra.
Sjónarmið Sambandsflokks-
ins hefir sennilega í upphafi
verið það, að þegar styrjöld-
inni væri lokið og aftur komið
á samband við Danmörku,
myndi aftur af sjálfu sjer taka
við hið gamla stjórnarfar Fær-
eyja, það að landið væri amt í
danska ríkinu. Nú er það hins-
vegar svo, að sumpart eru Fær-
eyjar á þessum árum orðnar
„sjálfstæð“ þjóð, stjórnskipu-
lega og fjárhagslega, sumpart
er það vitað að yfirgnæfandi
meirihluti þjóðarinnar er and-
vígur því að hverfa aftur til
hins gamla stjórnarfars, þar
sem Færeyjar væru amt í dansk
ríkinu. Er fram liðu stundir
varð Sambandsflokknum Ijóst,
að þegar styrjöldinni væri lokið
yrði flokkurinn að taka afstöðu
til framtíðar stjórnarfars lans-
ins. Menn virtust sammála um,
einnig áður en hjer var komið,
að ákvörðun um þetta skyldi
vera í höndum Færeyinga
sjálfx-a.
En þegar þessu slepti var
■ekki um annað samkomulag á
stjórnmálasviðinu að ræða. Á-
greiningur var ekki aðeins um
stjóimskipunina sjálfa — hvort
•stofna skyldi iýðveldi, hvort
landið skyldi vera í konungs-
sambandi eða málefnasambandi
(personalunion) við Danmörku,
hvort koma skyldi á heima-
stjórn að meira eða minna leyti,
innan endamarka danska ríkis-
ins, eða þá amt í Danmörku
eins og áður fyrr, heldur var
einnig ágreiningur um hvernig
leiða ætti vilja þjóðarinnar í
ljós, og nú síðast einnig ágrein-
ingur um hvenær taka skuli
ákvörðunina.
Um aðferðina er það að segja,
að ekki færri en þrjár tillögur
hafa komið fram. í fyrstu eftir
að komin var á friður, var eng-
inn ágeiningur milli flokkanna
þriggja, Sambandsflokksins,
Socialdemokrataflokksins og'
Eftir Erlend Paturson cand. polit
Sjálfstýrisflokksins, um það,
að taka skyldi ákvörðunina
með þjóðaratkvæðagi’eiðslu, þar
sem menn greiddu atkvæði
,,með eða móti“ Danmörku.
Eítir samninga Torsteins Per
tersen folksþingmanns við
dönsku stjórnina, en þeir samn-
ingar fóru fram í Kaupmanna-
höfn í júní síðastl., þar sem
hann 1 fyrsta sinn benti á þá
hugsanlegu lausn málsins að
Færeyjar yrðu í málefnasam-
bandi við Danmörku, töldu
Sjálfstýrisflokkurinn og Social
demokrataflokkurinn, að þar
sem enginn áhrifaflokkur ósk-
aði þess lengur að fullur skiln-
aður við Danmörku færi fram
þá væri ekki lengur ástæða til
að láta fara fram -þjóðarat-
kvæðagreiðslu um það mál.
Einnig af hálfu Dana gætti
kvíða við að viðhafá slíka að-
ferð, og er nú Sambandsflokk-
urinn eini flokkurinn sem gerir
þessa kröfu.
Önnur tillaga, sem í upphafi
kom fram í færeyska blaðinu
,,Bugvin“, sem gefið er út í
Kaupmannahöfn, var á þá leið
að stofna skyldi til þjóðfundar,
án afskipta lögþingsins, og
skyldi aðeins fjalla um stjórpar
skipunina.
Samkvæmt tillögunni skyldu
Færeyingar einir, en ekki Dan-
ir búsettir í Færeyjum. eiga
kosningarjett til þjóðfundarins,
Formaður Fólkaflokksins, Jó-
hannes Patursson studdi tillögu
þessa af miklu kappi í Dagblað
inu, málgagni flokksins
Fólkaflokkurinn í heild virð-
ist einnig í aðalati’iðum vera til
lögunni fylgjandi. En málið fjell
niður af þeirri ástæðu, að Sam-
bandsflokkurinn lagðist mjög á
móti tillögunni og Socialdemo-
krataflokkurinn lýsti því yfir,
að hann myndi einungis styðja
hana að enginn ágreiningur
væri um hana.
Samkvæmt þessu var þriðja
leiðin sú, að rjúfa lögþingið og
stofna til nýrra kosninga þar
sem greidd skyldu atkvæði um
stjórnskipun landsins.
Samkomulag hefir nú orðið
um þá leið milli Fólkaflokksins,
Socialdemokrataflokksins og
Sj álfstýrisflokksins (Sjálfstýris
flokkurinn á engan fulltrúa á
Lögþinginu en fjekk 1000 at-
kvæði við síðustu kosningar til
Lögþingsins, eða um það bil
10% greiddra atkvæða). Mála-
lok verða vafalaust þau, að
nýjar kosningar til Lögþings-
ins fari fram.
Frá sjónarmiði þeirra sem
ekki eru kunnugir málavöxtum
mætti virðast eðlilegt, að kosn-
ingarnar hefðu farið fram þeg-
ar eftir styrjaldarlok svo hefja
mætti þá þegar undirbúning
undir samning stjórnarskrár-
innar. Auk ágreinings þess um
leiðir, sem getur hjer að fram-
an, hefir ýmislegt annað verið
þess valdandi, að málið drógst
á langinn, T. d. vildi Fólka-
flokkurinn fá samþyktan 21
kosningaaldur og í samningum
Torsteins Petersen í Kaup-
mannahöfn var gefið í skyn að
það væri skilyrði af hálfu
Fólkaflokksins, að krafan um
kosningaaldurinn næði fram að
ganga. í umræðum þessum voru
auk þess rædd ýms önnur mál,
sem gerði það að verkum, að
ríkisstjórnin danska taldi sig
hafa ástæðu til að taka pupp
samninga við hina flokkanna í
Færeyjum. Foi’menn þessai’a
flokka fóru síðan til Kaup-
mannahafnar til samninga við
dönsku ríkisstjórnina.
Flokksforingjarnir komu aft
ur heim til Færeyja í lok ágúst
mánaðar síðastl., en það var
ekki fyrr en hjer var komið að
Lögþingið gat tekið til starfa
— þrem mánuðum eftir styrj-
aldarlok. Þegar kosningaldur-
inn hafði verið lækkaður ofan í
21 ár og þegar sýnt var að meiri
hluti Lögþingsins, Fólkaflokkur
inn og Socialdemokrataflokkur
inn, voru sammála um að stofna
til nýrra kosninga, bjuggist
menn við því að loksins væi’i
komið að því, að stjórnai’skrár-
málið yrði tekið til afgreiðslu.
En sú varð ekki raunin á.
Með því að leggja málið fyrir í
Kaupmannahöfn í stað þess að
bera það undir atkvæði kjós-
enda í Fæi’eyjum, höfðu stjórn-
málamennirnir ekki aðeins frest
að úrslitum málsins, heldur
.höfðu þeir einnig raskað þeim
grundvelli, sem menn höfðu
hugsað sjer að málið myndi
leysast á, og er því sambandi
einkum átt við Fólkaflokkinn.
Tekið hafði verið sjerstaklega
fram að Færeyingar ættu einir
— án afskipta Dana — að láta
í ljós álit sitt á málinu, en síðan
skildu hinar frjálsu þjóðir, Fær
eyingar og Danir ganga frá
samningum um málið. Hjá því
vax’ð ekki komist, að málin
skýrðust í við samningana í
Kaupmannahöfn. Samningarnir
snex’tu einnig framtíðarstjórnar.
skipun Færeyja, að vísu ekki
beinlínis, en óbeinlínis í all-rík
um mæli.
Við heimkomu flokksforingj
anna- þriggja til Þórshafnar
kom og í Ijós, að þeir höfðu
samið við dönsk stjórnarvöld
um a. m. k. tvö mjög þýðingar-
mikil mál. Var annað það, að
Útvegsbankinn danski tæki aft
ur til starfa í Færeyjum. Fólka
flokkurinn lagðist þegar á móti
málinu með þeirri röksemd, að
afgreiðsla þess yrði að bíða
þess að lokið væri afgreiðslu
stjórnarskrármálsins.
Hitt málið var yfirfærsla á
sterlingspundainnstæðu Fær-
eyinga í Englandi til þjóðbank-
ans danska, og ennfremur að
hækka skyldi gengi krónunnar
úr 22,40 í 19,34 miðað við sterl-
ingspund og gera á ný seðla
þjóðbankans danska að lögmæt
um gjaldeyri í Færeyjum.
Undirtektir Fólkaflokksins
undir frumvarpið voru sem
kunnugt er að allir þingmenn
flokksins gengu af þingi og
krafðist flokkurinn þingrofs
þegar í stað og nýrra kosninga.
Gerði Fólkaflokkurinn þannig
grein fyrir þessari róttæku á-
kvörðun sinni, að als ekki gæti
komið til mála að ræða frum-
varp sem þetta, sem algjörlega
kipti fótunum undan fjárhags-
legu og um leið pólitísku sjálf-
stæði Færeyja. Með samþykt
frumvarpsins væri um leið gert
út um framtíðar stjórnarskip-
un Færeyja þ. e. innlimun þess
í danska ríkið. Sambandsflokk-
urinn, Socialdemokrataflokkur
inn og einnig Sjálfstýrisflokk-
urinn, hjeldu því fi’am að fær-
eyskir innflytjendur myndu á-
valt geta keypt sterlingspund
sem þá vanhagaði um í danska
þjóðbankanum og bentu auk
þess á að gengishækkunin
mundi hafa í för með sjer verð-
lækkun.
Sambandsflokkurinn og Soc-
ialdemokrataflokkurinn höfðu
meiri hluta á Lögþinginu og
hjeldu því áfram þingstöi’fum.
En gjaldeyris- innstæðu- og
gengismálinu lauk á annan veg
en gert hafði verið ráð fyrir.
Að vísu var gengið ákveðið 19,
34 en Bretar lögðust á móti
frumvarpi Sambandsflokksins
og Socialdemokrataflokksins
um að taka aftur upp danskan
gjaldeyri. Samkvæmt ósk
bresku stjói’narinnar verður
bresk-færeyski gjaldeyris- og
viðskiptasamningurinn frá 27.
mars 1941 áfram gildandi fyrst
um sinn — nema að því er varð
ar gengið — en samkvæmt
samningunum teljast Færeying
ar land á „sterlingspundasvæð-
inu“ samkvæmt Defence Reg-
ulations frá 1939. Þetta gerir
meðal annars það að verkum,
að ekki er hægt að yfirfæra
sterlingspundainnstæður Fær-
eyinga til Danmerkur, og seðl-
ar danska þjóðbankans verða
ekki gjaldgengir í Færeyjum.
Eftir lok þessa máls má nú
loksins búast við því, að stofn-
að verði til kosninga til Lög-
þingsins. En ekki er hægt að
neita því að Færeyingar hafa
bæði misnotað tímann og tæki-
færið með því að fara að eins
og þeir gerðu. í stað þess að
vinna að raunhæfum viðfangs-
efnum og endurreisnarstörfum,
hefir tímanum verið eytt í
samningagerðir og flokkadeilur,
sem enga þýðingu höfðu. Eng-
in raunveruleg pólitísk „lína“
er til. Pólitísk ábyrgð er hjá
engum og öllum. Orsakast þetta
sumpart af skipun Lögþingsins,
en þar á Fólkaflokkurinn 12
sæti, Socialdemokrataflokkur-
inn 5 og Sambandsflokkurinn
8, sumpart af stjórnarfyrii'komu
laginu. Engin ábyrg stjórn er
til. Stjórnin er í höndum amt-
mannsins, Lögþingsins og fjölda
nefnda. Enginn flokkur hefir
hreinan meiri hluta, stefnan ó-
ljós, hi’ossakaup milli hinna
ýmsu minni hluta í hverju máli,
Fólkaflokkurinn skellir skuld
inni á amtmanninn, ,,óþjóðlegu“
flokkai’nir skella henni á „aft-
urhalsflokkana", Sambands-
flokkurinn á „þjóðlegu" flokk-
ana, og loks skellir amtmaður-
inn skuldinni á Lögþingið sem
handhafa löggjafarvaldsins.
Loks hefir málsmeðferðin
síðustu mánuðina leitt til þess,
að mál málanna, stjórnarskrár-
málið, hefir æ meir horfið mönn
um sjónum. Úrslit væntanlegra
kosninga velta því ekki aðeins
á því, sem vonir margra stóðu
til, hverja afstöðu flokkarnir
taka til þessa mikilvæga máls,
heldur einnig að miklu leyti á
því, hvei’ja afstöðu þeir taka til
fjölda annara mála.
(Síðan þetta er ritað hefir,
sem kunnugt er verið ákveðið
að kosningar fari fram þann 5,
nóv.).
Átök milli kommún
ista og jafnaðar-
manna í Berlín
Berlín í gærkvöldi. Einkaskeyti til Morgunblaðsins
frá Reuter. Eftir Henry Buckley.
MJÖG ÞÝÐINGARMIKIÐ mál var til lykta leitt á fundi ráðs
bandamanna, sem stjórnar Berlín (Kommandantura) í dag. —■
Átök höfðu orðið um það milli kommúnista og jafnaðarmanna
hvernig kjósa skyldi stjórnir verkalýðsfjelaganna. Kommún-
istar vildu að kosið yrði í verksmiðjum með handaupprjettingu,
en jafnaðarmenn ki’öfðust leynilegra kosninga, eftir kjörskrám.
Rússar stúddu kommúnista, en Bretar og Bandaríkjamenn
studdu jafnaðarmenn. Kosningum var fi’estað.
Borgarstjórinn ávítaður.
Ráðið ávítaði einnig harðlega
yfii’borgarstjóra Berlínar, dr.
Werner, fyrir vanrækslu hans
í sambandi við matvælaúthlut-
un. Sennilegt er talið, að óreiða
hafi komið á þessi mál, er nas-
istar voru reknir frá störfum
og andfasistar, sem ekki höfðu
jafnmikla reynslu í bæjarmál-
efnum, tóku við. Þá var ákveð-
ið á fundi ráðsins, að þeir, sem
oi’ðið hafa fyrir árásum af
hendi nasista, skuli fá meiri
matarskamt en nasistar. Nas-
istar, sem vinna að því að
hreinsa til í rústum borgarinn-
ar fá sama matarskamt sem
aðrir, er vinna erfiðisvinnu.
Lögreglulið Berlínar.
Eitt alvarlegasta málið, sem
liggur fyrir til úrlausnar hjá
ráðinu er fyrirkomulag lög-
reglu borgarinnar. — Rússar
höfðu skipað húsaleiðtoga og
strætisverði til þess að annast
skráningu og úthlutun skömt-
unarseðla. Bandaríkjamenn eru
á móti þessari aðferð vegna
þess, að þeim þykir hún lík
aðferðum nasista. Bretar eru
sömu skoðunar, en hafa ekki
gert neitt til þess að komið yi’ði
í veg fyrir áframhald á þessari
aðferð.