Morgunblaðið - 02.10.1946, Page 9

Miðvikudagur 2. okt. 1946
MORGUNBLAÐIÐ
9
IUennfaskólinn annist vörn og gróanda
Herra forseti íslands, herra
rektor, virðulegir kennendur,
liemendur og gestir!
Jeg kveð mjer hjer ekki hljóðs
sem gamall nemandi þessa
skóla, heldur sem fulltrúi bróð-
urstofnunar eða Litla bróður,
eins og vjer kennarar Mennta-
skólans á Akureyri köllum hann
stundum i gamni, þá er hans er
minnst í sambandi við Mennta-
skólann í Reykjavík.
Við allt, sem af manni er get-
dð, stofnað eða stundað, loðir
mannlegur ófullkomleiki. Þessi
al'kunnu sannindi gleymast ein-
att á hátíða- og hrifnistundum,
þá er hollt getur verið að minn-
ast þeirra. Þá er fimmtugs-af-
mælis þessarar stofnunar var
aninnst í þessum sal fyrir ná-
kvæmlega hálfri öld, 1. október
1896, og vjer sumir hjer við-
staddir munum, fluttu þeir ræð-
ur, Hallgrímur Sveinsson, bisk-
up, og þávérandi rektor, Björn
Magnússon Ólsen. Biskupinn
kvað nokkrar „misfellur“ hafa
verið á starfi skólans á liðnum
aldarhelmingi. Hinn stórlærði
og skýri rektor komst svo að
orði, að saga skólans sýndi, að
„stundum hafi mikið skort á,
að skólinn næði hinu háa marki
sínu“. Báðum þessum ræðu-
mönnum hafði hjer í skólanum
gengið námið hið besta. Biskup-
inn .var hinn fyrsti nemandi, er
hlaut hjer ágætiseinkunn við
stúdentspróf. Ólíklegt er því, að
hjer hafi verið af kala mælt. í
blöðum nálægt 1860 má þegar
finna, að skólanum er sitthvað
fundið til foráttu, t. d. að brögð
sjeu þar að ofdrykkju. Þar átti
skólinn við skæðan varg að
berjast, er var aldarandinn eða
viðhorf hans við áfengisnautn.
Þá er jeg renni huganum yfir
skólavist mína eins rólega og
mjer er framast auðið, virðist
mjer skólinn á sálræna vísu
hafa verið helsti kaldur, stjórn
hans „humor“-lítil um of, læri-
sveinar og kennendur hans voru
skaðsamlega á öndverðum
meiði. Eigi var lögð nógu mikil
virðing á nemendur nje nóg-
samlega kappkostað að snúa
lötum og linum til að draga af
sjer slenið, stæla þá til átaka
og harðvítugleiks í námsókn og
fræðastundun. Þar skorti áreið-
anlega alúð og ástúðroðnar við-
ræður og alvöru-þrungna
mælsku á einmæli eða á tveggja
málþingi. Þessi síðasta athuga-
semd eða högl hennar hæfa víst,
að einhverju, enn alla skóla
lands vors, og því er þörf á, að
hún sje sögð í heyranda hljóði.
Af þeim, sem þjóðfjelagið kost-
ar mestu til að mennta og fræða,
verður að krefjast mikils, bæði
á siðræna og fjelagslega vísu,
neikvæða og jákvæða. Því hvíl-
ir sú skylda á menntaskólum,
að hafa vinsamlegt eftirlit með
nemöndum sínum og leiðbeina
þeim í því stríði, sem erfiðast
er, í baráttu ástríðu-ríkra æsku-
manna við sjálfa sig. Þar hygg
jeg, að menntaskólum vorurn sje
að nokkru raunalega áfátt, enda
brestur þá enn að nokkru skil-
íslenskrar menningar
Ræða Sigurðar Guðmundssonar
skólameistara, við Menntaskóla-
hátíðina í gær
yrði til slíks uppeldisstarfs.
En allt fyrir þetta, sem nú
var talið, veit jeg, að í stofum
og herbergjum þessarar stofnun-
ar hefir verið unnið margt
drengskaparvrek, verið líknað
og hjálpað, er í margskonar
nauðir rak. En slíkt hefir á
stundum aldrei orðið kunnugt,
nema fáum einum, eða það hefir
sökkið í gleymskunnar lygna
hyl, en hins vegar hafa verið
varðveitt mörg mistök og mis-
fellur í manna minnum, skjöl-
um og skilrikjum. Og einn sig-
ur hefir þessi mikla örlaga-
smiðja, lærði skólinn eða
menntaskólinn, unnið. Hversu
illa sem sumum brautskráðum
nemöndum kann að hafa liðið
í skóla hjér, og hversu sáran ó-
sigur sem þeir þykjast hafa beð-
ið hjer, kvsi, að líkindum, mjög
fáir stúdentar, að þeir hefði
aldrei vitjað hans.
Og hvað sem líður öllum á-
göllum óg „misfellum", sem
Hallgrímur biskup drap á, var
það þjóðar- og menningarham-
ingja, að lærði skólinn eða hinn
almenni menntaskóli var til í
landinu. Mjer var sagt frá því í
sumar norður.í Skagafirði, að á
döfinni væri að reisa turn við
hlið hinnar fornu dómkirkju á
Hólum og láta efst í honum
loga Ijós, er lýsti um Hjaltadal.
Aðrir kveða ljósið eiga að falla
á stöpulinn. Mjer virðist Bessa-
staðaskóli og hinn lærði skóli
hafa verið stöpull, er birtu lagði
frá —þó að dauf væri á stundum
— um menning vora og þjóðlíf.
Frá flutningi hans til Reykja-
víkur hau.stið 1846 og fram að
1911, er Háskóli íslands var
settur á stofn. var hann kon-
ungur íslenskra skóla, þó að
stöku þeirra hafi, ef til vill, ver-
ið honum fremri í sinni grein.
sem ekkert verður fullyrt um.
Prestaskólinn og læknaskólinn
voru að vísu nokkrum fetum
hærri. En þessara skóla gætti
meira í höfuðstað vorum og
þjóðlífi. Hann var gildari dráng-
ur, stórum aðsópsmeiri, fjöl-
Og þessi skóli hefir um all-
langt skeið verið, á beina vísu
eða óbeina, vagga og fóstra ís-
lenskrar alþýðumenntunar.
Ekki þarf langt að rekja ti! að
finna þar upptök hennar eða
foreldri. Þeir eru áreiðanlega
ekki margir, hinir óskólagengnu
vor á meðal, er gnæfðu vfir
fjöklann á 19. öld, sem hafa
ekki í fyrstu notið styrktar og
leiðsagnar stúdenta frá Rey.kja-
víkurskóla eða Bessastöðum. í
hinum merku heimavistarskól-
um íslenskra presta, sem einskis
styrks nutu af almannafje, hafa
fleiri nuinið en þeir, er urðu svo-
kallaðir lærðir menn. Af því
skólastarfi er óskráð mikil saga
og merkileg. Sá alþýðumaður,
er hæst ber að makleikum í bók-
menntum vorum (Stephan G.
Stephansson), hafði mikið álit
á heimakennslu íslenskra klerka
og kvaðst hafa haft mikið gagn
af kennslu íslensks dalaprests,
er hann daldist hjá um skeið,
áður en hann fluttist til Vest-
urheims. Það voru stúdentar úr
þessum skóla, er voru frum-
kvöðlar eða stofnendur hinna
merku gagnfræðaskóla í Flens-
borg og á Möðruvöllum, þeir
Þórarinn prófastur Böðvarsson
og Arnljótur prestur Ólafsson.
Og fyrstu forstöðumenn þcirra
og höfuðkennarar voru nemend-
ur hans.
Og aldrei má gleyma, hvern
þátt Bessastaðaskóli og þessi
skóli eiga í viðreisn og varð-
veislu íslenskrar tungu. Hjer
hefir íslensk tunga verið varin.
Þessi skóli hefir verið virki og
vígi móðurmáls vors. Hjer hef-
ir þess verið griðalaust krafist,
að nemendur rituðu íslenska is-
lensku, að þeir að þessu leyti
stunduðu hreinleik móðurmáls
vors. Og sú viðleitni hefir orðið
sigursæl, haft mikinn árangur,
enda veittu íslendingasögur,
þjóðsögur og ljóðmenntir þar
sterkan stuðning, „enn sem forð-
um“. Stúdentum héðan hefir
auðvitað misjafnlega tekist um
hreint málfar. og þá hefir greint
mennari, og yfir honum hvildi i á um, hvað telja skyldi gilda í--
virðuleikur margra alda, að svo
miklu leyti scm nokkrum eða
nokkru fær á annað borð
virðing hlotnast, virðing í
lensku. En þeir eru ekki margir.
stúdentarnir úr þessum skóla á
19. öld og frá fyrstu tugum þess-
arar aldar. er hafji, eigi viljað
voru fámenna þjóðfjelagi. Þess rita móðurmál vort hreint og
gerist eigi þörf að skýra, hvílík-1 íslenskt. Með þennan áhuga
ur miðgarður slik stofnun hefir
verið í menningarsókn þjóðar
sinn hafa þeir farið um land allt,
út um strendur og fram í djúpa
vorrar. Ilm 80 ára skeið. frá dali, blásið honum í ung brjóst.
1847 til 1927, að þeim áruiri
með töldúiri, voru, að kallii, altir
íslenskir, stúdentar brautskráðir
í þessum sal.
þar er þeir ræddu og fræddu,
leiðbeindu og leiðrjettu. Jeg
man enn, hve mjer þptti það
merkijegt, er einn nemandi
þessa skóla Ieiðrjetti einn hinn
fyrsta íslensku-stíl minn og
fræddi mig á, að orð, er jeg not-
aði þar. væri eigi íslenskt og því
eigi hæft í ritmáli. Aljer finnst
vel fara á að minnast þess hjer,
að um 70 ár voru hjer tveir
kennarar á verði um hreinleik
móðurmáls vors, Halldór Kr.
Friðriksson, og nemandi hans,
Pálmi Pálsson, sem báðir voru
þjettir menn og drjúgir í góðri
merkingu, en áunnu sjer stund-
um „spott og óþökk“ fyrir áhuga
stundað starf í Þegjandadal
mannlegs erfiðis. Vera má, að
vandlætingu þeirra á hreinleik
málfars hafi fylgt sá annmarki,
að eigi hafi verið, sem skvldi,
glætt skyn á list og lífi i stíl-
fari og hve nauðsynlegt sje, að
hverjum ritandi manni sje mik-
ið og mikilvægt niðri fyrir, svo
að úr ritsmíð hans verði ritgerð
merk. Tíminn var krappur, er
þeim var ætlaður. Því varð
sumt mikilvægt að sitja á hak-
anum. Sennilega hafa báðir
þessir kennimenn orðsins borið
ineira skyn á góðan stíl en sum-
ir nemcndur þeirra hugðu. Um
annan þeirra, Pálina Pálsson, er
mjer það kunnúgt af margra ára
samvinnu í prófum og prófdóm-
um, að hann bar glöggt skyn á
stíl, meira en jeg ætlaði. áður
en jeg varð samkennari og sam-
verkamaður hans.
Að lokum flyt jeg Mennta-
skólanum í Reykjavík árnaðar-
óskir og þökk frá Menntaskól-
anum á Akureyri. Forstöðu-
menn og höfuðkennarar Gagn-
fræðaskóhyis á Möðruvöllum og
Akureyri voru nemendur hans.
IJinir fyrstu bókfræðakennavar
Menntaskólans á Akurevri voru
allir lærisveinar þessa skóla.
Mjeðan kom hinum endurreista
Hólaskóla það lið. er hann fjekk
eigi starfað nje dafnað án. A-
huga lærða skólans á málvörn
og þjóðvörn fluttu þeir með
sjer til Eyjafjarðar, ..Flóra ts-
larids“ hins listfenga skóla-
manns og skólameistara, Slef-
áns Stefánssonar. með hagleik
hennar og smekkvísi í orðavali
og orðasmíð er óbrothætt merki
slíks. Svo undarlegt sem það
kann að virðast, Jiakka jeg þá
mótspyrnu, sem þessi skóli
veitti stofnun menntaskóla norð
anlands. Eftir því >em mann-
legu skapi er farið, var slíkt
eðlilegt, auðskilið. Um 80 ára
.skeið hafði þessi skóli verið ein-
ráður mn. hverir urðu stúdent-
ar í landinu, Sigur verður og því
aðeins sigur, að mótstöðu sje
við að fást. Slíkt sjest yfir i
móði sóknar og sennu, en skilst
á stundum, er með rósemdi er
litið er yfir lokið stríð. Andstaða
og viðnám veittu verðmæti,
hvöttu til vöndunar á umsjá
með nýgræðingnum, hinum
norðlenska menntaskóla, til að
krefjast vinnu og námraunar af
hálfu nemenda. Banvænt eitur
var og eigi í þeim sverðseggjum,
erbeitt var í bardaganum. Voru
og sumir kennarar þessa skóla
þegar í stað hlynntir stofmin
menntaskóla nyrðra. Og and-
stæðingar vorir í þessari stofnun
reyndust oss drenglyndir and-
stæðingar. Með báðum mennta-
skólunum er nú ha’fin vinsamleg
samvinna, skemmtileg sam-
vinna, jafningjaleg samvinna.
Jeg óska þess, að lokum, að slík
samvinna megi ávallt ríkja með-
al menntaskólanna beggja, í
Reykjavík og á Akurevri, vinni
skólunum báðum og þjóð vorri
gróða og gagn.
Jeg óska þessum aldargamla
skóla. að hann verði af nem-
öndum sæll, og honum sækist
giftusamlega róðurinn á hinum
forna miði: að annast vörn og'
gróandi íslenskrar tungu og ís-
lenskrar menningar. Jeg óska
kennurum hans, að þeir — líkt
og kveðið var um íslenskan lista
mann — finni laun og lán í
fögru starfi. Jeg óska nemönd-
um hans, að námsmaðurinn í
þeirn lengi lifi, að þeir gerist
aldrei æsingamenn nje hópsálir,
en fasttækir á hverju máli, er
þeir láta sig nokkru skipta, og
vilji jafnan nema það og ,.hafa
það, er sannara reynist“, og
hlíta því.
Heistaramé! tioregs
í frjálsum íþrótfum
MEISTARAMÓT Noregs í
frjálsum íþróttum fór fram í
Bergen dagana 7. og 8. sept.
Noregsmeistarar 1946 urðu
þessir: 100 m: Haakon Trang-
berg 10,7. 200 m: H. Tranberg
22.5. — 400 m: Björn Vade
48,9. — 800 m: Björn Vade
1:56,0. — 1500 m: Asbjörn Han
sen 3:56,2. — 5000 m: Thv. Wil
helmsen 15:17,0. — 110 m
grind.: Godtfred Holmvang 16,0
(15,9 í undanrás). — 400 m.
grind.: G. Holmvang 57,3. —
Hástökk: Birger Leirud 1,90. —
Langstökk: H. Tranberg 7,05.
Þrístökk: Rune Nilsson 14,12.
— Stangarstökk: Erling Kaas
4;21. — Kringlukast: Stein
Johnsen 47,66. — Kúluvarp:
Yngvar Thoresen 14,70. •—
Spjótkast: Odd Mæhlum 67,87
(nýtt norskt met). — Sleggju-
kast: Jack Lilloe 41,99. — 4x
100 m: Ready 43,4. — 1000 pi
boðhlaup: Tjalve 1:59,8. —
10000 m: Thv. Wilhelmsen. —
Tugþraut: G. Holmvang.
Það er dálítið eftirtektarvert,
að Erling Kaas stökk nú 11
cm. hærra í stangarstökki en
hann gerði á Em. Ef hann hefði
náð þessari hæð þá, hefði hann
orðið Evrópumeistari, því að
Svíinn, sem vann, stökk 4 cm.
lægra, eða 4,17 m.