Morgunblaðið - 09.01.1947, Blaðsíða 2

2
MOEGUNBLAÐIÐ
Fimtudagur 9. jan. 1947
VORU HR/EDDIR UM AÐ SAUÐEJEÐ FÆLDI ÞORSKINN
%
Á mánudaginn var flutti Guðmundur Þorláksson mag.
fyrirlestur í Náttúrufræðifjelaginu um Grænland og sýndi
f jölda skuggamynda þaðan.
Guðmundur hefir sem kunnugt er dvalið í Grænlandi
í 6 ár, og kann frá mörgu að segja þaðan. Hann lauk kenn-
araprófi við Hafnarháskóla vorið 1939. Daginn eftir að
hann hafði lokið prófinu fjekk hann tilboð um að fara
með vísindaleiðangri norður til Thule-bygðarinnar sem er
á norðausturströnd Grænlands, en það,an átti m. a. að fara
i ferðalag vestur til Ellesmere-lands ög Axel-Heibergs-
lands.
Leiðangur þessi átti að koma
aftur til Danmerkur haustið
1940. í febrúar 1940 lögðu þeir
fjelagar af stað vestur yfir frá
Thule. Meðan þeir voru í þeirri
ferð, var innrásin gerð í Dan-
mörku. Fyrstu fregnir af henni
fengu þeir á þann hátt, að Eski-
mói einn, er stal frá þeim nið-
ursuðudós með „pemikan“,
rissaði á dósina, er hann hafði
lokið úr henni, orðsendingu á
þcssa leið:
„Þjóðverjar hafa stolið öllu
kjöti frá Dönum, en kóngurinn
heldur enn höfði sínu“.
Grænlnadsdvöl
Icngist.
Foringi leiðangursins var .van
Hauen, tengdasonur Knud Rass
mussens, hins nafntogaða land-
fræðings. En Guðmundur hafði
það hlutverk að hafa á hendi
grasafræði- og veðurfræðirann
sóknir.
Er til Grænlands kom, skildi
foringi leiðangursins fljótlega
við fjelaga sína, og komst til
Ameríku. En hinir voru teptir
í Grænlandi.
Vegna þess, hve margir kenn
arar, sem verið höfðu þar í
landi frá Danmörku, komu sjer
úr landi, en engir komu í stað-
inn, var mikil kennaraekla. —
Ljet Guðmundur tilleiðast, að
vera kyrr í Grænlandi og taka
að sjer kennslu við framhalds-
skóla fyrir Grænlendinga, sem
er í Egedesminde á miðri vest-
urströndinni. Þar var hann í 2
ár. En síðan tók hann að sjer
kennslu við grænlenskan kenn
araskóla í Goc^haab og menta-
skóla, sem settur var þar á fót,
vegna þess að Danir, sem búsett
ir eru í Grænlandi gátu ekki
á stríðsárunum, sent börn sín
til Danmerkur í skóla, eins og
venja er til.
Kynnisferðir.
En frítíma sína notaði Guð-
'mundur m. a. til þess, að fá sem
nánust kynni af Grænlandi. —
Ferðaðist hann suður eftir
allri vesturströnd landsins, allt
suður undir Hvarf. Hann mun
vera sá núlifandi íslending-
ur, sem fengið hefir nánust
kynni af Grænlandi, bæði nátt
úru þess, og sögu og lifnaðar-
háttum og kjörum Grænlend-
inga.
Vildi koma heim.
Þegar samgöngur hófust að
nýju við Danmörku, hvarf Guð
mundur þaðan, ásamt konu
sinni, en hann giftist fyrsta ár-
ið er hann var í Grænlandi. —
Kona haps er dönsk, var kensli)
kona hjá kaupmanninum í
Thule, og ætlaði eins og hann
að vera í Grænlandi aðeins eitt
á?. Áður en þau hjón fóru frá
Godthaab, var Guðmundur orð
inn fastur kennari við kennara
skólann þar, með eftirlauna-
rjetti. En hann kaus að
hverfa hingað heim, ekki síst
vegna þess, að hann sá fram á,
að hann gat ekki fengið mennt
un fyrir börn sín þar í landi,
þegar þau stálpast.
Annað hvort hefðum við orð
ið að senda þau frá bkkur, ell-
egar þau hefðu orðið hálfgerð-
ir Grænlendingar, sagði Guð-
mundur, er jeg átti tal um þetta
við hann.
Lærði grænlensku
Guðmundur lærði græn-
lensku, lagði á sig mikið erfiði
við það, því grænlenskan er
erfitt mál að læra, og óþjált fyr
ir útlendinga. Hann kveðst þó
ekki kunna það til hlítar, enda
var það ekki nauðsynlegt fyrir
hann, við kennsluna. Segir
han'n að t. d. Sigurðu'r Stefáns-
son, forstjóri fyrir sauðfjár-
ræktinni í Vestribygð, hafi til-
einkað sjer grænlenskuna bet-
ur, enda þurfi hann daglega á
því að halda, að bregða því máli
fyrir sig.
Fyrirlestur Guðmundar og
myndasýning á mánudagskv.,
tók hálfa þriðju klukkustund.
Skemtu áheyrendur og áhorf-
endur sjer hið besta, bæði yfir
myndunum og eins yfir þeim
fróðleik, um Grænland og
Grænlendipga, sem Guðmund-
ur ljet þar í tje.
Danir skilja ekki .
Grænland.
Alloft mintist hann á stjórn
Dana á Grænlandi, og þau mis-
tök sem af henni hafa orðið,
og eru enn. Heldur hann því
fram, að Danir sjeu allir af
vilja gerðir, til þess að verða
Grænlendingum að liði. En að-
stæður allar eru svo ákaflega
ólíkar þeim, sem Danir eiga að
venjast, að af því stafa mörg
mistökin. Danir skilja ekki
Grænlendinga, eða þau lífskjör
sem landið býður, og það jafn-
vel ekki þó þeir dvelji í land-
inu 1—2 ár.
Firðir fullir af
fiski.
Jeg hefi snöggvast hitt Guð-
mund að máli eftir að jeg hlust
aði á hann á mánudagskvöld,
og lagði fyrir hann nokkrar
spurningar. M. a. spurt hann að
því, hvað hann telji sannast og
rjettast í sögusögnum þeim, er
borist hafa um fiskisældina
miklu við Grænland.
Hann ^egir:
— Jeg get ekkert fullyrt um
fiskisældina í Davissundi. En
svo mikið er víst, að þegar við
komum til landsins sumarið
1939 og sigldum norður með
ströndinni, þá var fjöldi fiski-
skipa af öllum stærðum og gerð
um að heita mátti þar við veið-
ar, frá mörgum þjóðum. Og
Danir skiija hvorki landio
Guðmundur Þorláksson
segir írá Grænlandi
Guðmundur Þorláksson.
ekki hefir fiskurinn minnkað
þar á stríðsárunum.
En eitt er víst, að inni í græn
lensku fjörðunum er ákaflega
mikið af þorski, og fer sú fiski
sæld vaxandi. Hrygnir hann
þar í stórum stíl. En hvar hann
elst upp, er mjer ekki kunnugt.
Aldagamlar
vciðiaðferðir.
Svo fiskiveiðar eru orðnar
álitlegur atvinnuvegur fyrir
Grænlendinga?
— Þannig gæti það verið. Og
til eru þeir Grænlendingar, sem
eru álíka vel efnum búnir eins
og Islendingar voru, sem tald-
ir voru bjargálna um síðustu
aldamót. Enda þótt veiðiaðferð
ir og útgerð Grænlendinga sje
líkust því, sem annars staðar
tíðkaðist fyrir nokkrum öld-
um.
Bátar Grænlendinga er að-
allega smákænur, flatbotnaðar
fyrir einn mann, sem ekki er
hægt að nota, nema í blíðskapar
veðri. Smíða þeir kænur þessar
sjálfir. Þær kosta 70—80 krón-
ur. Þegar Grænlendingar
stunda línuveiðar, ef kalla má
það því nafni, þá hafa þeir þetta
50—100 króka, og festa stund-
um öðrum enda línunnar á
land, en róa með hinn endann
út fyrir flæðarmálið. Með þess-
um útbúnaði geta Grænlend-
íngar fengið talsverðan afla og
oft mikið meiri, en verslanirn-
ar geta þá tekið á móti.
Grænlendingar höfðu nokkra
vjelbáta fyrir stríð, en hættu
að mestu leyti við þá á stríðs-
árunum. Þetta stafar þó ekki
af þvi, að þeir eigi erfitt með
að fara með vjelarnar, því þeir
eru allra manna lægnastir á
að koma mótorum af stað, sem
bila. En það sem vantar er
samkepnin, eða skilningurinn
á því, að menn þurfi að herða
sig.
Selurinn horfinn.
Bæði í hinni fornu Eystri-
og Vestribygð eru selyeiðar að
heita má úr sögunni, síðan sjór
og loftslaé hlýnaði svo mjög,
frá því sem áður var. Meðan
jeg var í Godthaab, kom það
kannske fyrir einu sinni á mán
uði, að Grænlendingur þar
skaut sel. En selákjöt og spik
og annað, sem af selnum fæst,
þótti svo mikið nýnæmi, áð
Eskimóarnir átu upp selinn á
svipstundu.
Norður í Thule hjeraði er
aftur á móti alt enn með gamla
laginu. Þar lifa menn enn á
sela- og rostungaveiuðm.
Hjeldu að selur-
inn fældist.
Og hvernig gengur sauðfjár-
ræktin?
— I samanburði við það,
hvernig henni reiddi af fyrstu
árin, er ekki annað hægt að
segja, en að hún gangi nú vel.
Þegar íslenska fjeð kom til
Grænlands fyrir rúml. 30 ár-
um, tóku Eskimóarnir þeirri
nýbreytni illa. Einkum eldri
kynslóðin. — Veiðimennirnir
gömlu sögðu, að af fjenu væri
svo framúrskarandi vond lykt,
að viðbúið væri, að það fældi
selinn frá landinu. Þeir gripu
hvert tækifæri, sem þeim gafst,
til að skjóta kind og kind, til
þess að fækka þessum óhappa-
skepnum.
Þriðja kynslóðin.
Það voru ungir menn, sem
fengust til að koma á fjárbúin
og læra sauðfjárræktina. Að
námi loknu fengu þeir nokkrar
ær, til að setja saman lítil bú,
gegn því skilyrði, að þeir skil-
uðu einhverntíma jafnmörgum
dilkum, eins og ærnar voru.
Ekkert tiltekið hvenær sú
skuld átti að greiðast.
Flestum þessara manna gekk
stirðlega með sauðfjárbúskap-
inn. Þeir lentu í fóðurskorti, og
mistu lömbin á vorin. En síð-
an synir þeirra fóru að kom-
ast upp, hafa þau eða nokkur
þeirra gerst dugandi fjárrækt-
armenn.
Vorið 1939 voru 4000 ær á
Grænlandi en 5 árum seinna
voru þær orðnar 14 þúsund.
Svo ört hefir fjárstofninn auk-
ist.
— Er haglendi svo mikið þar
áð hægt verði að hafa þar
margt fje, án þess að ofsetið
verði í hagana?
— Jeg er alveg viss um, að
óhætt er að hafa þar a. m. k.
100.000 fjár. Heyskapur verð-
ur altaf erfiður. En þetta er
svo lítið fóður, sem fjeð þarf.
Það gengur að mestu leyti
sjálfala, og dilkar eru þar svo
vænir, að þeir ná 30 kg. skrokk
þunga. En þess ber að geta, að
sauðburður er þar mánuði fyrr
en hjer tíðkast.
í Garðahverfi.
Mest er sauðfjárræktin í ný-
býlahverfinu, sem risið hefir
þar sem í gamla daga var bisk-
upssetrið Garðar, á tanganum
milli Eiríksfjarðar og Einars-
fjarðar. í þessu sauðfjárrækt-
arþorpi er nú um 3000 fjár.
Þar hafa hin fornu tún verið
nje þjóðina
ræktuð að nýju, að nokkru
leyti. Þó hefir nýræktin ekki
enn náð alla leið út að hinum
fornu vallargörðum. Þeir eru
úti í kjarrinu fyrir utan túnin.
— Er mikið af kjarri í hin-
um fornu bygðum?
— Já, svo má heita, að þær
sjeu að miklu leyti vaxnar
birki og víði. Þar sem skóg-
urinn hefir ekki lagt undir sig
hin gömlu tún, þar sjást þau
enn tilsýndar, sem dökkgræn-
ir blettir.
— Stendur kirkjurústin af
hinni fornu dómkirkju í Görð-
um ekki enn?
— Undirstöðurnar standa þar
svo hægt er að sjá hve stór
kirkjan hefir verið. Þar hafa
farið fram rannsóknir á öllum
rústunum. Þá kom m. a. fram,
’ að í Görðum hefir verið um
100 kúa fjós.„
— Hvað er orðið af kirkju-
veggjunum?
— Sandsteinninn úr þeim
hefir verið notaður til að
byggja upp nýbýlin 1 hinu nýja
Garðahveríi.
Hefir verið hlýrra.
— Að lokum: Hváða orsök
teljið þjer líklegasta til þess
að hinn íslenski kynstofn eydd-
ist?
— Jeg get engum getum
leitt að því, enda þótt jeg hafi
komið á þessar slóðir. En eitt
er jeg viss um, af kynnum mín
um þar vestra, að þótt veðrátt-
an hafi hlýnað þar til muna,
frá því sem hún áður var^ þá
er ekki enn orðið eins hlýtt,
eins og var þegar búskapur
stóð þar með mestum blóma. T.
d. sjást þess enn greinileg
merki, að bæir hafa staðið
inni í fjörðum, alveg upp við
núverandi skriðjökla, þar
sem nú er óbyggilegt sakir
gróðurleysis.
Ýmsar minjar eru þar vestra
frá dögum hinna fornu Islend-
inga, þó dómkirkján í Görð-
um sje svo illa farin. Hvals-
eyjarkirkjan stendur að mestu;
óhögguð, eða veggir hennar.
Og suður undir Julianehaab
sú jeg laug, sem að vísu er
ekki nema 20 gráðu heit. Húra
er hlaðin upp, svo hún er hent-
ug til að synda þar og baða
sig. Fullyrt er að fornmenn
hafi hlaðið hana upp. Hún er
ein af þrem laugum á Græn-
landi.
V. St.
Tveir menn frjósa
í hel í Hamborg
Hamborg í gærkvöldi.
MIKLAR frosthörkur eru hjer
enn. í dag frusu tveir menn í
hel, en 20 Þjóðverjar voru flutt
ir í sjúkrahús vegna alvarlegs
kals. Ástandið er vægast sagt;
ógurlegt hjer í borginni, og
Víða í Þýskalandi vegna kuld-
anna.
Frost eru enn hörð á megin-
landinu, en eldiviðarskortur
mikill.
•—Reuter.