Morgunblaðið - 09.04.1947, Qupperneq 9

Miðvikudagur 9. apríl 1947
MOKGUNBLAÐIÐ
9
AÐ HORFA A HRAUN RENNA
NATTURUFDÆÐINGARN-
IR okkar hafa haft annríkt um
páskana. Þeir hafa einskis látið
ófreistað, til að fylgjast sem
best með eldsumbrotunum í
Heklu, og öllu því sem gerist í
sambandi við þau. Enda ekki
nema sjálfsagt, að alt sje gert
sem unt er, til þess að rann-
sókn á gosinu verði sem full-
komnust og nákvæmust.
Það er, sem betur fer, sjald-
gæfur viðburður, að önnur eins
náttúrufyrirbrigði eigi sjer
stað sem Heklugos. En mörgum
spurningum er enn ósvarað
um það; hvernig slík gos haga
sjer, hvaða náttúruöfl það eru,
sem þar eru á ferðinni o.s.frv.
Enginn náttúrufræðingur hef-
ur haft tækifæri til þess að
virða íyrir sjer Hekluelda,
nema Eggert Ólafsson.
Hvernig runnu hraunin?
Ekki er hægt að fara um úf-
ið hraun, án þess að revna að
gera sjer einhverja hugmynd
um, hvernig hraunin hafa runn
ið. Þegar menn fara t.d. eftir
Hafnarfjarðarveginum, og
koma að hraunröndinni fyrir
norðan Hafnarfjarðarbygðina,
blasir við manni Garðahraunið,
eins og það storknaði i rensli
sínu endur fyrir löngu. En sú
spurning vaknar í huga vegfar-
enda: Hvernig var hraunið út-
lits, þegar það rann, og stað-
næmdist í þeim skorðum, með
þeim gjótum og hraunhöfðum,
sem það hefur á yfirborði enn
í dag?
Hekluför
Á föstudaginn langa fór jeg,
við þriðja mann, austur að
Næfurholti, til þess að komast
þá leið upp að einhverjum
hinna nýju hraunstrauma, sem
nú renna niður hlíðar Heklu.
Við fórum í jeppa? því að ill-
fært er þangað upp eftir í far-
artæki, sem er lakar til þess
fallið, að komast um vegleysur.
Þorkell Sveinsson, lögreglu-
LITIL FERÐALÝSING
þjónn, ók jeppanum, en við
Ivar Guðmundsson vorum far-
þegar.
Meinleysisleg að morgni
Dimmviðri var hjer um morg
uninn er við lögðum af stað,
svo að við töldum ólíklegt að
við myndum þann dag sjá nokk
uð af Heklutindi. Er leið að há
degi fór að glaðna til, og þegar
við vorum komnir austur í
Flóa, sást Heklutindur greini-
lega, með venjulegum svip, en
enginn gosmökkur, rjett eins og
Hekla gamla væri nú orðin frá
hverf öllum ólátum, og komin
á hana kyrð að nýju.
Gosmökkurinn
Þokuslæðingur var umhverf
is fjallið, meðan við ókum upp
Rangárvelli. En er við vorum
komnir upp að NæfurhoJti,
glaðnaði til, og varð brátt full
fjallasýn. Sáum við þá geysi-
mikinn gufumökk, sem nú
lagði upp af fjallstindinum. —
Ætlaði jeg ekki að trúa því, að
hinn mikli skýjakúfur ætti rót
sína að rekja til Heklu, er við
skömmu áður höfðum sjeð,
með sömu ummerkjum og hún
hefur verið síðustu 100 árin.
En jeg sannfærðist brátt um hið
rjetta, er jeg sá hvernig þoku-
kúfurinn yfir fjallinu bólstrað-
ist upp.
Góður leiðbeinandi
Pálmi Hannesson, rektor, var
væntanlegur að Næfurholti. —
Biðum við komu hans, til þess
að verða honum samferða, upp
að hinu rennandi hrauni, geng-
um síðan sem leið liggur upp
með Bjólfelli, upp dalverpið,
sem nefnt er Mosar, og upp á
móts við Rauðöldur. Eru það
j lágir hnjúkar miðja vegu milli
' Heklutinds og Næfurholts, eða
nokkru nær bænum en tindin-
um. Þar hafði Pálmi rektor hitt
einn hraunstrauminn á mánu-
daginn var á hreyfingu niður
eftir, hægri þó, enda er þarna
ekki mikill halli á hinu gamla
Næfurholtshrauni.
Hekla tekur til máls
Er við vorum komnir spöl-
korn upp eftir Mosunum tók
Hekla að láta til sín heyra. —
Fyrst með nokkrum dynkjum,
en síðan með þungum nið5 líkt
og væri brimgnýr í fjarska.
Gufumökkurinn upp af fjall-
inu jókst nú, en grilti í dökka
gosstróka við og við upp úr gíg-
unum. Varð okkur starsýnt á
allar þær myndir, sem sáust í
bólstrunum. Þar mynduðust m.
a. alskonar mannsmyndir, fer-
legar ásýndum. Leiddi þetta
huga okkar að þeim tímum, er
forfeðurnir álitu, að Heklufjall
væri einskonar skjágluggi á
Víti brennandi, en gnýrinn í
fjallinu væri óp hinna for-
dæmdu. Þá mun hafa verið
ömurlegt líf í Næfui’holti og
öðrum bæjum í nágrenni
Heklu, er mannfólkið gerði sjer
í hugarl. að eldtungurnar, lem
upp úr fjallinu komu, og hraun
in sem teygðu sig niður eftir
hlíðunum, væri heitar kveðjur
frá sjálfum myrkrahöfðingjan-
um.
Rannsóknir og þjóðtrú
Þegar talið barst að þeim
rannsóknum, sem gerðar eru
nú á náttúru eldfjalla, tók
Pálmi, rektor, að fræða okkur
um ýmsar þær kenningar, sem
nú er efst á baugi, um eðli jarð
elda, getgátur um það, hvaða
eðlisöfl það eru sem koma eld-
gosum af stað, og hvers vegna
eldfjöll taka að gjósa alt í einu,
sem lengi hafa ekki látið á sjer
bæra.
Það þótti mjer sjerstaklega
eftirtektarvert, að Pálmi var
ekki frá því að nokkur hæfa
kynni að vera í því, að þegar
eldfjöll Ítalíu eða annarstaðar
í heiminum fara að láta til sín
heyra þá kunni að vera meiri
líkur til að Hekla eða einhver
önnur eldfjöll hjer geri slíkt
hið sama, einhver fótur kunni
að vera fyrir hinni gömlu trú
að. samband, óbeint að vísu,
sje á milli Etnu á Sikiley og
Heklu í Rángárvallasýslu.
Alt með öðrum svip
Birtu var tekið að bregða,
þegar við nálguðumst hraun-
jaðarinn, brennandi jarðeldinn.
Okkur forvitnum ferðalöngum
hafði verið sagt, að þá væri
nýja hraunið tilkomumest, þeg
ar farið væri að skyggja. Þetta
vissi Pálmi, því að hann var
sem heimamaður á þessum
slóðum.
Þegar við komum fyrir Rauð
öldur, blasti hraunstraumurinn
við. Hann var með alt öðrum
ummerkjum, en jeg hafði gert
mjer í hugarlund. í einfeldni
minni hafði jeg álitið að þegar
hraun rynni, þá væri það sam-
anhangandi leðja, með sveigj-
anlegri skeþ er sigi áfram með
mismunandi hraða. Hjelt jeg að
þessi nýsmíði náttúrunnar færu
hljóðlega fram. Þess vegna
varð jeg undrandi yfir hávað-
anum í hrauninu, rennandi. Er
erfitt að lýsa honum vegna
þess, hve margbreytilegur hann
er.
Hávaðasöm vinnustöð
„Það verður að taka þetta á
hljómplötu", segir Pálmi, er við
nálguðumst hraunröndina. —
Vonandi kemst það í kring því
að það er á einskis manns færi,
að jeg hygg að lýsa hávaðan-
Næfurholtshraun hið nýja skríður fram (Ljósm. Mbl.: F C.),
um í hrauninu með orðum, svo
að J3Ú lýsing gefi rjetta hug-
mynd um. hin mismunandi
hljóð og hljóma eem heyrast í
þessari ,,lands-“smiðju.
Er við stóðum fyrir framan
hraunstrauminn greip mig há-
tíðleg tilfinning. Að lifa það
augnablik, að sjá að verki þau
öfl, sem hlaðið hafa upp ísland
lag á lag ofan, í þúsundir og
miljónir ára. Þarna var landið
að hækka um 10—15 metra fyr
ir augum okkar, nýtt yfirborð
að myndast, sem myndi biða í
ein 100 ár, eftir nýrri viðbót,
ef að líkum lætur. Hraun, sem
er að renna, er ekki saman-
hangandi glóandi eðja, eins og
jeg hafði gert mjer í hugar-
lund. Sá jeg nú að slíkt gat
ekki átt sjer stað. Rennandi
hraun, er á að líta sem hröngl
og mulningur, af storku utan-
um glóandi innihald. Undir
eins og hraunflóðið hægir á
sjer á ferð sinni frá gígnum
tekur það að storkna á yfir-
borðinu. Myndast skel utanum
hina glóandi eðju. En hreyf-
ingin verður til þess að öll skel
in kubbast í sundur.
Skriðuföllin
Mótstaðan er að sjálfsögðu
mest niður við hið fasta undir-
lag, sem hraunið rennur yfir.
En brúnir straumsins skríða sí-
felt fram yfir sig. Mulningur af
sundurkubbaðri skorpunni
steypist niður hinn meira og
minna glóandi byng. Þessi sí-
feldu skriðuföll gera hávaðann.
Margar smáskriður renna sam-
tímis niður eftir hraunhöfðan-
um, og gefa frá sjer mismun-
andi hljóð, eftir því hve stór-
gerður mulningurinn, sem hrvn
ur niður er á hverjum stað. —
Stundum heyrist sem kolaskrið
ur falli niður eftir byng. Stund
um koma skellir er hraun-
skorpu stykkin eru stór, sem
hrapa. En frá sumum skriðun-
um- heyrist hvell hljóð, líkt og
þegar ótal smábjöllum væri
hringt.
Meginhluti hraunhöfðans
sem fram skríður á þenna hátt,
er grásvartur með brúnni
slikju, en hið nýskorpnaða
hraun hefur á sjer þenna lit.
Hvar sem skriða fellur, eða
hreyfing er, sundrast meira og
minna af molunum svo að sjer
í hraunið glóandi, sem inni fyr-
ir er.
Björg í myndun
Uppi á brúninni skrúfast
hraunið upp í ótal hraunkarla,
sem sífelt breyta um lögun eft
ir þrýstingi þeim, sem þeir
verða fyrir af hinni rennandi
eðju að neðan. Sjer maðuv þar
svipaðar myn-dir og eru tíðar í
gamalstorknuðum apalhraun-
um. En flest þessi björg steyp-
ast fram yfir brúnina. Um leið
og þau komast á hreyfingu
sundrast þau. Kemur þá í ljós
að þarna er ekki komin nema
þunn storkuskel utan um hina
glóandi eðju. Þegar þessi geríi-
björg falla niður hraunhöfð-
ann, niður á jafnsljettuna, þá
kíttast þau saman, bví að
þau þola ekki þunga sinn vella
sundur, en glóandi sindur
I þeytist í allar áttir.
1 Framh. á bls. 12