Morgunblaðið - 17.07.1953, Blaðsíða 6

6
MORGUDIBLAtílÐ
Föstudagur 17. júlí 1953
Verndum fögur örnefni og spornum við
Á SÍÐASTA alþingi voru sett
lög (nr. 35, 18. febr. 1953) um
bæjanöfn og fleira. Þessi lög eru
uppsuða úr bæjarnafnalögunum
frá 1937 og eru þau reyndar urn
fátt merkileg. Aðalatriðið er það,
að ekki má taka upp nafn á ný-
býli né breyta um nafn á eldra
býli nema fá til þess samþykki
nefndar í Reykjavík. Þó ma
valdsmaður á hverjum stað úr-
skurða um nafn á húsi í þorpi
eða kaupstað, hvort hæfilegt sé,
áður en þinglýst er, og sýnist
mér að sami háttur hefði mátt
gilda um upptekt á nöfnum ný-
býla. En málið er nú ekki öld-
ungis svo einfalt. Örnefnanefnd
situr að völdum í Reykjavík, sem
virðist taka starf sitt mjög há-
tíðlega. Verða menn oft að berj-
ast við hana langtímum saman
áður en hún veitir sitt náðarsam-
legt leyfi til nafngiftar.
Þetta er enn hlægilegra en
hvað það er vitlaust. —
Því að frá landnámsöld hef
ir það tíðkast, að menn
væru látnir sjálfráðir um
að gefa örnefni þeim bólum, sem
þeir byggðu, og verður hvorki
sagt, að það hafi illa tekizt né
að það hafi vandræðum valdið.
Getur það og naumast kallast of-
rausn. þó að mönnum sé gert
frjálst að skíra bæ sinn.
En nú er svo komið, að ríkis-
valdið vill hafa vit fyrir okkur í
öllum hlutum og skipar nefndir
til að setja hvern mann á kopp-
inn eins og óvita fram eftir öll-
um aldri. Ætti þjóðin að hafa
mannrænu í sér að mótmæla
slíkum ófögnuði áður en hver
maður er gerður ómyndugur í
þjóðfélaginu með heimskulegri
afskiptasemi og ofstjórn.
GÖMIJL, FÖGUR ÖRNEFNI
Mörg gömul örnefni eru svo
fögur og sérkennileg, að óhætt
má fullyrða, að aldrei hefðu þau
getað orðið til í höfðinu á nokk-
urri örnefnanefnd, hvað þá að
slík samkunda hefði nokkru
sinni látið sér til hugar koma að
leyfa þau. Nægir að benda á ör-
nefni eins og: Skjálfandi, Skugga
björg, Ljósavatn, Dynskógar,
Alviðra, Glæsibær, Árkvörn,
Kaldrani, o. s. frv. til að sýna,
að þjóðin hefir fram til síðustu
tima verið fyllilega þeim vanda
vaxin að skapa falleg örnefni án
nefndarstuðnir^gs, enda sé ég
ekki, að það sé mikið hættulegra
að leyfa mönnum að ráða nöfn-
um á býlum sínum heldur en
börnum sínum.
Að vísu eru til lög um, að ekki
megi skíra hérlenda menn út-
lendum nöfnum eða skrípanöfn-
um, en nægilegt þykir að láta
presta hafa eftirlit með þessu, og
lík regla hefði átt að gilda um
skrásetningu örnefna. Má það vel
vera, að æskilegt sé vegna póst-
sendinga, að ekki sé samnefnd
býli innan sama sýslufélags. En
það ætti vel að geta dugað, að
sýslumenn á hverjum stað litu
eftir þessu, áður en nafni á býl-
inu væri þinglýst, og ætti þá að
vera nóg að setja um þetta ein-
faldar reglur.
BÆJANAFNALÖGIN
FÁRÁNLEG
En bæjanafnalögin, fram-
kvæmd þeirra og þær reglur,
sem örnefnanefndin hefir sett (
sér, virðist mér allt hið fárán-1
legasta. Hefi ég nokkra reynslu
af þessu, því að fyrir tveim ár- !
um var ég beðinn að finna
gott heiti á nýbýli í mínu presta-
kalli. Ég hélt fljótt á litið, að
þetta mundi ekki vera neitt sér-
legt vandaverk. En það reynd-
ist á aðra lund. Ég átti í ströng-
ustu bréfaviðskiptum við örnefna
nefnd í heilt ár og gerði fjölda-1
margar tillögur. En ekki var !
nefndin fyrr komin saman á ’
fund en hún stráfelldi þær allar ,
fyrir mér. Að lokum uppgafst
ég alveg við einstrengingshátt
nefndarinnar og féll fyrir henni
við lítinn orðstír, en ekkert nafn
fannst á nýbýlið, sem nefndin
gat sætt sig við, annað en skíra
það eftir jörðinni, sem það var
að þau afbakist
Sr. Benjamín Kristjánsson
gerir nokkrar athugasemdir
viU störf örnefnanefndar
byggt úr með sem flatrímuðust-
um hætti, og mátti það svo sem
vel vera, eins og þegar afkvæmi
kattar er nefnt kettlingur.
AUKA ÆTTI FEGURÐ
OG TILBREYTNI
Þær reglur, sem nefndin set-
ur, virðast að minnsta kosti ekki
stuðla að því að auka fegurð og
fjölbreytni örnefnanna, og mein-
illa er henni við, að í örnefnum
komi nokkurt ímyndunarafl til
greina. Aðalreglan, sem nefndin
virðist fylgja, er að skírt sé eftir
staðháttum og má þá gjarna nota
nafn mannsins, sem fyrstur
byggði fyrir forlið heitisins svo
fremi að ekki sé samnefnt í nánd.
Annars vill nefndin einkum láta
skíra eftir hól eða bakka, hlíð
eða tungu, melum eða holtum,
skóg eða læk og svo framvegis,
nöfn sem alls staðar eru í hverju
byggðarlagi, stundum mörg fyrir,
svo að ekki verður frumleikinn
mikill. Þó má alls ekki skíra
skóg eða lund, ef á þeim stað
hefir ekki skógur staðið frá land-
námsöld. Enda þótt sá, sem ný-
býlið byggir, planti mörg þúsund
trjám í kring um það þegar á
fyrsta ári gerir það enga stoð,
fremur en tillit sé tekið til þess,
sem Ari segir, að í fornöld hafi
landið allt verið viði vaxið milli
fjalls og fjÖru. Ekki má heldur
nefna býli velli eða akur, þó að
gert sé umhverfis það strax í
upphafi 50 dagslátta rennislétt
tún eða ræktaðar séu þar fleiri
hundruð tunnur af kartöflum, ef
þar hefir ekki verið fyrir slétt
flöt eða akurstæði fornt. Enn
fremur er óleyfilegt að skíra ný-
býli t. d. Fagrafoss, þótt foss sé
nálægt óg hann fagur að almanna
rómi, ef sá foss hefir aldrei heit-
ið svo.
FORN OG FÖGUR IIEITI
Það sem mestum ágreiningi
olli milli mín og nefndarinnar
var, að ég gerði einkum tillögur
um ýmis forn og fögur heiti, sem
mér þótti fara vel á, að endur-
nýjuð yrði í nafngiftum nútím-
ans. En svo er að sjá, að nefnd-
in telji það eitt meginviðfangs-
efni sitt að sporna við þessu, og
er þetta ein klausan úr reglum
hennar:
„Eftirtaldir flokkar nýbýla eru
ekki leyfðir ....: Nöfn úr goða-
fræði, svo sem Ásgarður, Bald-
ursheimur, Fensalir, Þrúðvang-
ur; nöfn á kunnum stöðum eða
fornfrægum og landskunnum
höfuðbólum hér á landi, svo sem:
Ásbyrgi, Lögberg, Þingvellir,
Bræðratunga, Helgafell, Keldur,
Melstaðir; nöfn á kaupstöðum
eða kauptúnum hér á landi eða
erlendum borgum eða landshlut,-
um, svo sem Eyrarbakki, Túns-
berg, Uppsalir, Gautland, o. s.
frv:“
SAMNORRÆN HEITI
Um hið síðast talda er það að,
segja, að vitanlega fer það illa'
að skíra eftir erlendum borgum
eða landshlutum, þar sem nafnið
samræmist ekki íslenzkri tungu.
En allt öðru máli er að gegna um
samnorræn heiti, sem bæði eru
fögur og mikillar merkingar og
laga sig alveg eftir eðli tungunn-
ar, ein og t. d. Uppsalir. Til hvers
er að banna slíkt heiti þegar til
munu vera milli 15 og 20 lögbýli.
hér á landi með því nafni og sum J
þessi heiti eru frá landnámsöld? I
Sama er að segja um bæjanöfn
eins og Sigtún og Baldursheim-
ur. Túnsberg mun aftur á móti
ekki vera til hér, en jafngóð ís-
lenzka væri það sem norska og
sé ég ekki hvað mælt gæti á
móti því að skíra nýbýli þessu
nafni, ef það samræmdist stað-
' háttum. Enginn mundi rugla því
saman við Túnsberg í Noregi
I fremur en nokkur blandar Litla-
I hamri í Eyjafirði saman við
Lillehammer þar í landi. Og ef
vér tökum svo nöfn á sumum
þessum höfuðbólum eins og Hó'-
ar t. d., þá er það kunnugt, að
býli með því nafni eru til svo að
segja í hverri sveit á íslandi og
munar þá ekki miklu, þó að einu
sé bætt við. Hvaða goðgá ætti
það þá heldur að vera að skíra
t. d.: Keldur, víðar en á þrem
stöðum þar sem keldur eru um
allt landið engu síður en hólar?
I þessu finn ég enga brú, enda
getur hvaða staður sem er orðið
frægur sögustaður, þegar tímar
líða, og verður þá ekki með
neinu móti hægt að leggja nið-
ur samnefnda bæi fremur en
þetta er gert nú.
GOÐSAGNAHEITIN
Loks eru það goðsagnaheitin.
Þau eru yfirleitt hin fegurstu,
sem til eru í tungunni, enda hafa
um þau fjallað skáld og snilling-
ar. Þessi heiti mega nú ekki
framar heyrast. Þau má með
engu móti endurnýja og tengja
þannig saman fortíð og nútíð að
gera þau lifandi í tímanum. Hver
er ástæðan? Helzt virtist mér það
vaka fyrir nefndinni, að það
væri eins konar vanhelgun að
grípa til þessara heita. Sem nöfn
á bústöðum lifandi manna séu
þau annað hvort of stórfengleg
eða tilgerðarleg. Skárri er það nú
guðræknin! Ekkert er ég að setja
út á það í sjálfu sér, þó að nefnd-
in blóti heiðin goð á þennan hátt,
heldur hiti að guðhræðslan kem-
ur í ljós með öfugum hætti eins
og oft vill verða. Mér finnst, að
í þessari afstöðu nefndarinnar
komi fram svo herfilegur mis-
skilningur áð mótmæla verði, og
þess vegna eru þessar línur
skrifaðar.
Fyrst og fremst nær þessi
kredda engum tilgangi. Fjöldi
býla og einstakra húsa hafði ver-
ið skírður þessum goðsagnaheit-
um áður en nefndin tók til starfa
og þeim hefir verið dreift víðs
vegar um Vesturheim, þar sem
þau munu skarta um aldir, eftir
að allir eru hættir að skilja þau.
Og aldrei verða þessi nöfn bönn-
uð eða niður lögð. Hvaða til-
gangi nær það þá að fara að
banna þessi heiti nú meðal þeirr-
ar þjóðar, sem skilur þau og
elskar þau? Tökum eitt dæmi:
Það hefir ef til vill ekki þótt
spámannlegt, þegar Knútur
Zimsen var að byggja hús í aug-
lýsingaskyni úr Mjölnissteini
fyrir nærfellt fimmtíu árum síð-
an, að þá kallaði hann það Gimli.
En svo hét sælustaður úrvaldra
í hinum forna átrúnaði vorum:
Þar skulu dyggvar
dróttir byggja
og um aldurdaga
yndis njóta.
Nú býr þarna sjálfur biskupinn
yfir íslandi, æðsti maður hinna
andlegu mála, og er það vissu-
lega harla skemmtilegt að bisk-
upssetur íslands skuli heita þessu
fagra og þaulvígða nafni úr eld-
fornum átrúnaði þjóðarinnar.
VARÐVEITUM
SAGNAARFINN
Einar Benediktsson kallar þjóð
vora einhvers staðar Eddunnar
börn, og þá ættum vér bezt skilið
það heiti, ef vér varðveitum
sagnaarfinn sem bezt. En það
gerum vér ekki með því að fela
hann í bókum, sem færri og færri
lesa, heldur með því að dreifa
gulli hans sem víðast út í hið lif-
anda líf þjóðarinnar nú í dag. I
augum erlendra fræðimanna,
sem þekkja þessar sagnir, væri
það einmitt merkilegt, ef hin
fornu og fögru heiti fyndust enn
á hverju strái vor á meðal, og
sýndi það gleggst, að menning-
arþráðurinn hefir aldrei slitnað
frá forneskju.
Það er stórkostlegur misskiln-
ingur að slíkar nafngiftir séu
nokkur goðgá og að það sé á
einhvern hátt óviðeigandi að
skíra bústaði manna eftir bú-
stöðum goða. Um langan aldur
hafa menn verið skírðir: Óðinn,
Baldur, Þór og Freyr, og engum
dottið í hug að hneykslast á því.
Á sama hátt hafa konur heitið:
Freyja, Gerður og Nanna. Jafn-
vel frá fornu fari hafa forliðir
mannanafna verið goðanöfn eins
og Þorsteinn, Þorbjörg, Freydís,
Freygerður o. s. frv., eða seinni
liðurinn eins og t. d. Hafþór. og
Geirþór. Og í nútímamáli eru
menn ekkert feimnir við að skíra
Guðmund, Kristbjörn, Kristfinn,
Kristgeir, Kristleif, Kristmann
o. s. frv. Þessi siður tíðkast með
öllum þjóðum að skíra börn guða
nöfnum og þar með helga þau
guðnum. Hefir engum þótt þetta
óviðeigandi né nokkur guð verið
talinn niðurlægður með því móti.
Hví skyldi það þá vera einhver
goðgá að skíra býli eftir bústöð-
um goða og taka þannig upp
hinn mikla og fagra örnefnaauð
goðsagnanna? — Mér finnst það
þvert á móti vera synd að láta
svo falleg nöfn geymast og
gleymast í fornsögum einurn.
Hér er reyndar aðeins um að
ræða orðsmíð frábærlega spakra
og orðhagra manna, sem gæddir
voru skáldlegri skyggni. Slíkt
gull má ekki leggja á kistubot.n-
inn af sérvizku einni saman eins
og þegar dýrlingur er lagður í
skrín, heldur á að sá því til
skrauts og prýði um allan akur
j þjóðlífsins, svo að af því megi
| drjúpa aðrir dýrgripir jafnhöfg-
ir; hin glampandi fegurð þeirra
megi renna inn í málvitund og
hugarheim sem allra flestra ís-
lendinga.
HVÍ EKKI BREIÐABLIK
OG IÐUVELLIR?
Hví skyldi t. d. ekki maður,
sem heitir Baldur, mega skíra
bústað sinn Breiðablik, ef hann
langar til? Slíkt heiti gæti átt
víða við. Breiðaból hafa bæir
heitið frá fornöld. Breiðablik er
myndað á líkan hátt lætur ekki
mikið yfir sér en er þó fagurrar
merkingar: staður sem ljómar af
langar leiðir, staður, þar sem
ekkert óhreint mátti þrífast. í
slíkum nafngiftum er skáldlegt
ímyndunarafl, og það er hvöt
fyrir ábúandann að halda í horf-
ið til gildis hugsjóninni. „ Að
strika slíkt nafn út úr lifandi
mólsögu þjóðarinnar væri mjög
hrapalegt, en skíra í þess stað
alveg flatjárnuðum og ímyndun-
arsnauðum nöfnum eins og ör-
nefnanefnd vill.
Annað fagurt nafn á nýbýli
væri t. d. Iðavellir. Mundi það
merkja iðgræna jörð eða jörð,
sem er svo frjó, að hún sprettur
stöðugt að nýju. Snjallara heiti
á ræktuðu landi er ekki hægt að
hugsa sér. Nefndu landar vorir
í Vesturheimi einn samkomustað
sinn þessu nafni, en hér í sjálfu
sögulandinu má það ekki heyrast
Varla nokkurt barn mun þekkja
þessa nafngift.
Jafnvel sagnaheifti forn eins
og t. d. Brávellir eða Brálundur
eru of ginnheilög í hugum hinn-
ar guðhræddu nefndar til þess
að þau megi heyrast eða nefnast.
Nú verður aldrei framar kveðið:
Þá hafði Helga
hinn hugumstóra
Borghildur borið
í Brálundi,
eins og segir í Helga kviðu Hund
ingsbana. Brálundur merktr
sennilega lund, sem glitrar af
sólskini og gæti heitið því átt
víða við. Þannig mætti nefna
fjölda fagurra örnefna úr forn-
um sögum, sem horfin eru úr
hugarheimi nútímans, gleymd og
grafin.
Við öllum þessum heitum fuss-
ar örnefnanefndin og telur það
eitt aðalverkefni sitt að sporna
við því að þessi nöfn megi heyr-
ast. Þetta er álíka viturlegt og
ef enginn maður mætti nú heita:
Gunnar, Héðinn og Njáll, Egill,
Ari eða Snorri, af því að svo hétu
frægir fornmenn.
HÖLDUM AUÐÆFUM
TUNGUNNAR TIL HAGA
Það, sem hér er um að ræða, er
hvort eigi sé ávinningur að því
að halda auðæfum tungunnar til
haga, litbrigðum hennar og fjöl-
breytni. Væri nokkuð nema
prýði að því, ef innan um alla
Hólana, Mýrarnar og Holtin
kæmi örnefni eins og: Aurvang-
ur, Bilskírnir, Bragalundur, Brá-
völlur, Elivogar, Fensalir, Fólk-
vangur, Glaðsheimur, Glasis-
lundur, Glitnir, Hátún, Himin-
björg, Himinvangar, Hlébjörg,
Hliðskjálf, Hlymdalir, Hinda-
fjall, Hveralundur, Logafjöll,
Miðgarður, Leiftrarvatn, Ókóln-
ir, Sindri, Singasteinn, Sevafjöll,
Skatalundur, Vingólf, Þrúð-
vangur, Ógló, Hauður, Glæsi-
vellir o. s. frv.
Þannig mætti prýða landið
þvert og endilangt með þessum
nöfnum, sem vor eigin þjóð hefir
skapað eða varðveitt og er það
mikill misskilningur að stofna
nefnd til að fela slík auðæfi af
fegurstu nafngiftum tungunnar.
Ég held yfirleitt, að sú þjóð,
sem þessi heiti hefir skapað,
þurfi á engri örnefnanefnd að
halda til að hafa vit fyrir sér í
þessum efnum. Henni er sjálfri
trúandi til að skíra sína eigin bú-
staði.
LEIÐRÉTTA AFBÖKUÐ
BÆJANÖFN
En það er annað, sem ég vildi
hafa örnefnanefnd til, og á það
er ekkert minnzt í þessum lög-
um um bæjanöfn. Nefndin ætti
að hafa það aðalhlutverk með
höndum að leiðrétta fyrir næsta
jarðamat fjölda bæjanafna á ís-
landi, sem afbökuð hafa verið í
aldanna rás af vanþekkingu og
vitleysu. Þetta er að vísu ekki
alls staðar hægt með öruggri
vissu, en þó mjög víða. Ég vil
taka nokkur dæmi héðan úr
Eyjafirði til að sýna hvað nafna-
ruglið er algengt:
Þórustaðir í Kaupangssveit
heita: Þóroddsstaðir í gömlum
skinnbréfum frá 1446 og 1492.
Þetta breyttist seinna í Þóris-
staðir og síðan í Þórustaðir. Árru
Magnússon, sem þekkt hefir forn
bréfin, nefnir jörðina Þórodds-
staði í Jarðabók sinni og er það
efalaust hið rétta heiti.
Fífilgerði í sömu sveit nefnist:
Fífilsgerði í Auðunarmáldaga og
er það sennilega upprunalegra.
Hóll í Staðarbyggð heitir Hái-
hóll í manntalinu 1703.
Rifkelsstaðir hafa heitið alls
konar skrípanöfnum á liðnum
öldum, en samkvæmt Víga-
Glúmssögu hét þessi jörð Hrip-
kelsstaðir og er engin ástæða til
að viðhald.a hinum vitlausu nöfn-
um þegar vitað er um þau réttu.
Rútsstaðir í Öngulsstaðahreppi
heita Rúgsstaðir í öllum fornum
skjölum og skilríkjum fram um
miðja 19. öld og heitir svo enri
í jarðatali Johnsens 1847. Breyt-
ingin hefir verið gerð síðar og er
hún tilgáta gerð í leiðréttingar-
skyni alveg út í loftið.
Núpufell hét til forna Gnúpu-
fell eða Gnúpafell samkvæmt
Landhámu og Valla-Ljótssögu.
H’rarnnald á bls. 11