Morgunblaðið - 22.09.1954, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 22. sept. 1954
MORGUVIBLAÐiÐ
9
Halldór Kiljan Laxreess um nutíma skáldskap:
W a ?| rj *!/? M /í ■ Ð II
*■ ' \ ■RltS
Eins og ruslakompa af ósamsettum brotum
| Á MÁNUPAGSKVÖLD hélt
Stúdentafélag Reykjavíkur
j f jölsóttan umræðufund í Sjálf-
stæðishúsinu Til umræSn var
i „Vandamál skáldskapar á vor-
um dögum“. Frummælandi var
Halldór Kiljan Laxness rit-
j höfundur. Hér fer á eftir stutt
lýsing helztu ræðanna.
Frummælandi hóf mál sitt með
því að segja að íslenzkur hugs-
unarháttur hneigðist lítt til heim-
epeki. íslendingar væru fyrst og
fremst sagnaþjóð. Á sama hátt
kvaðst frammælandi sjálfur vera
eagnamaður, hann gæti því ekki
komið fram sem heimspekingur
íié spámaður. -
En þó hann væri ekki heim-
spekingur taldi Laxness, að ekki
væri nema sanngjart, að lesend-
ur hans hér og hvar í heiminum
kölluðu hann fyrir sig einstöku
einnum til að spyrja um þann
skynsemisgrundvöll, sem lægi að
baki tilveru hans.
Þá sagðist Laxness ekki ætla
Sð fara að þvæla um pólitík því
að það væri e. t. v. það eina,
sem væri auðveldara að tala
Sim en veðrið.
AÐ VERA EÐA VERA EKKI
Ætlun mín, sagði hann, er að
ræða nokkur vandamál skáld-
ekapar nú á dögum. Fyrsta atrið-
ið var þá, að hann taldi það
meginskyldu að koma í veg fyrir
að styrjöld brytist út. Hann
kvaðst hafa mikilla hagsmuna að
gæta að styrjöld brytist ekki út,
vegna þess, að ef borgum yrði
gereytt myndi hann missa stóran
lesendahóp og það er aðeins eitt
.— sagði hann — sem getur gefið
umræðum vorum um menningu,
eitthvert gildi og það er friður.
Það er spurningin um að vera
eða vera ekki.
DEILAN MILLI AUSTURS
OG VESTURS
Næst kom frummælandi að
deilunni milli austurs og vesturs.
Hann sagði að deila sú væri að-
eins bundin við örfáa stjómmála-
menn. Hann kvaðst aldrei hafa
kynnzt stjórnmálamanni, þó
hann hefði að vísu séð, hvernig
margir þeirra höguðu sér. Hins-
vegar kvaðst hann þekkja almúga
fólk bæði austan og vestan við
hið ímyndaða járntjald og eftir
þau kynni kvaðst hann ekki geta
séð að nein deila væri til milli
austurs og vesturs.
Til sönnunar þessu kom hann
með nokkur einkennileg dæmi
svo sem, að ekki væri hægt að
finna bandarískan bónda, sem
vildi skjóta kínverskan bónda,
ekki íslenzkan stúdent sem vildi
gera rússneskum stúdent höfðinu
styttri. Þetta taldi hann sýna að
ekki væri til deila milli austurs
©g vesturs.
MENNINGARFRÖMUÐIR
SAGNAFÁIR
Frummælandi sagði að nú
væri svo komið, að það hlut-
verk, sem orðsins menn höfðu
áður í opinberu lífi þjóðanna
hefðu nú verið fengið stjórnmála-
mönnum. Kvað hann þetta illa
farið, fólk hlustaði á stanzlausar
hrókaræður stjórnmálamanna
um nauðsyn þess að drepa fólk.
Hann kvað því ekki að neita, að
menningarfrumuðir væru of
sagnafáir á vorum tímum og létu
stjórnmálamönnum orðið eftir.
RITHÖFUNDAR DANSA EFTIR
PÍPU STJÓRNMÁLAMANNA
Of mörg, já alltof mörg dæmi
Væru þess að andans ménn létu
stjórnmálamenn hræða sig. Þeir
hefðu hætt við að neyta þess
afls, sem orðið býr yfir af því
að þeir væru lentir í einhverri
botnholu í stjómmálum, ellegar
þeir hefðu gerzt búðsetumenn í
fílabeinsturni. Skáld og rithöf-
undar væru alltof margir farnir
að ganga eftir hljóðfalli og fyrir-
skipunum stjórnmálamannanna.
Skáldskapur þeirra, sagði Lax-
ness, virðist vera saminn í þeim
aleina tilgangi að þægjast sér-
Frummælandi.
stökum stjórnmálamönnum og
fallast á morðhótanir þeirra eins
og þær væru ófrávíkjanlegt lög-
mál.
Slíkur skáldskapur, sem væri
undir algerri handleiðslu og yfir-
stjórn stjórnmálamannanna, taldi
Laxness að væri neikvæður og
jpæti aldrei orðið grundvöllur
bókmennta og betta kúgunarvald
stjórnmálanna hlýtur að hafa
lamandi áhrif á listir. Þetta væri
afneitun á sjálfu sköpunarstarf-
inu.
RUSLAKOMPA —
SÉRVIZKA
Þá vék frummælandi hörðum
orðum að nútíma skáldskap og
virtist augljóst að hann beindi
árásum sínum m. a. til atóm-
skáldanna.
Hann sagði að mestur hluti af
skáldskap nútímans væri eins og
ruslakompa af ósamstæðum brot-
um úr heimspekistefnum, þar
sem skáldþrifum brygði fyrir
aðeins einstöku sinnum. Allslags
sérvizka væri látin vaða uppi,
svo sem að sleppa öllum stórum
stöfum eða koma með rímlausan
og verslausan texta með misjafn-
lega löngum línum og kalla þessa
þokkalegu framleiðslu „óbundin
ljóð“.!!
HAFIÐ UPP TIL SKÝJANNA
SEM ISMI
Oft og einatt sagði hann, að
svokallaðar „framúrbókmenntir"
væru eingöngu notkun skakkrar
orðskipunar eða skakkrar mál-
fræði og síðan væri þetta snilld-
arverk kannske fullkomnað með
því að sleppa greinarmerkjum.
Síðan væri þessi skæling hafin
upp til skýjanna með því að gefa
því latneskt heiti og bæta aftan
við það endingunni — ismi.
DÆMI í HUGARREIKNINGI
Frummælandi sagði, að gáfaðir
leikritahöfundar yrðu stundum
haldnir svo mikilli fyrirlitningu
á því sem væri alþýðlegt og á
því sem væri líklegt til að vekja
áhuga venjulegra leikhúsgesta,
að þeir tækju til að búa út leik-
rit, sem væru einskonar dæmi í
hugarreikningi
Frummælandi gaf þessum bók-
menntum heitið „tízkubókmennt-
ir“ og sagði að þær væru sér-
staklega hentugar fyrir þær ver-
ur sem berast hingað til jarðar
einhversstaðar utan úr himin-
geimnum á fljúgandi diskum.
En með þessu yrðu almennir
lesendur afhuga andans mönn-
um og færu í vandræðum sínum
að hlusta á stjórnmálamenn.
AFSTÆD
Þegar hér var komið sögu, tók
frummælandi að ræða það sem
hann kallar raunsæisstefnu, en
RAUNSÆISSTFFNAN
hann kvað það nú hafa komið
upp úr dúrnum að raunsæis-
stefna í bókmenntum væri af-
stætt hugtak. Ræddi hann þetta
lengi, var háfleygur og sagðist
þó vel.
En aðalatriðið var semsagt, að
raunsæisstefnan væri afstætt hug
tak. Þetta gerði það mögulegt að
margskonar raunsæisstefnur
kæmu fram, jafnvel óraunsæ
raunsæisstefna. Nú hefði komið
fram sósíalísk raunsæisstefna.
STEFNA SEM HEFUR ÁHRIF
Á VERULEIKANN
Hann taldi að raunsæisstefna
þyrfti ekki að sýna mynd veru-
leikans eins og hann er, hún væri
ekki heldur sérstakt form.
Hún er, sagði frummælandi,
bókmenntastefna sem hefur á-
hrif á veruleikann af því að hún
á rætur í veruleikanum.
ÍSLENDINGASÖGUR —
RÁÐSTJÓRNARBÓKMENNTIR
Sem fullkomin dæmi raun-
sæisstefnunnar nefndi Laxness
íslendingasögurnar, Njálssögu,
Grettissögu og Ólafs sögu helga.
Hann sagði að persónur þær sem
þessar sögur lýsa hefðu ekki ver-
ið til, en það sem ljær þeim
sannblæ er það að með íslend-
ingum hefur verið þörf slíkrar
persónusköpunar. Slíkir tignar-
menn, höfðingjar og hetjur, sem
getið er í íslendingasögunum
hefðu aldrei verið til hér á landi,
en samt væru sögurnar raun-
sæjar vegna þess að hetjur þess-
ar urðu að hugsjón á mðurlæg-
ingartímum þjóðarinnar.
Sömuleiðis vék frummælandi
að ráðstjórnarbókmenntum. Þar
hefur verið reynt að finna „hug-
sjónakennda raunsæisstefnu".
Taldi hann að hún hefði haft
mikið uppeldisgildi. Nauðsyn
hefði verið á hetjubókmenntum
í Rússlandi, reistum á hugsjón
sósíalismans.
EF HANN VÆRI
TÍÐUR GESTUR
Þegar svo virtist sem enginn
fengist til að hefja umræður,
tók Kristján A1
bertson að sér
að ríða á vaðið.
Minntist hann
fyrst á þær á-!
hyggjur, sem
Laxness hefði
af því að rit-
höfundar
heimsins
fengju ekki
notið sín af
ótta við vold-
uga stjórnmálamenn og komst
svo að orði, að ef Laxness væri
tiður og ævinlega veikominn gest
ur í einhverju landi þar sem svo
stæði á, þá væri fallegt af honum
að reyna að hafa þau áhrif, að
höfundar fengju þar meira frelsi
til að hugsa og skrifa.
Ekki leizt honum á að Ijós-
myndavélin fengi neinn einka-
rétt á að afmynda gjörvallan
sýnilegan heim og málurum væri
heimilaður sá eini heimur, sem
ekki er til nema í listrænni í-
myndun.
Þá vék Kristján Albertson að
nýjasta Ijóðaskáldskap og fannst
yngri höfundar hafa tilhneigingu
til að gerast óþarflega myrkir í
máli og torskildir, — gefa í skyn
með undarlegu orðalagi dýpt og
speki, sem líkt og ætlazt væri til
að lesandinn legði til án beinnar
hlutdeildar skáldsins.
Að vísu yrði sú fagurfræði
ævinlega í góðu gildi, að „Leynd-
ardómur hins leiðinlega væri að
segja allt“. Hins vegar mætti líka
syndga gegn listinni með því að
segja svo lítið að leyndardómur
hins leiðinlega yrði visst tóma-
hljóð furðulegra orðasambanda.
Að lokum þakkaði Kristján Al-
bertson Laxness fyrir skemmti-
legt erindi og sérstaklega fyrir
hugleiðingar hans um áhrif skáld
skapar á lífið, mátt hans til að
móta mennina, sem væri hið
raunverulega gildi hans og
hinzti mælikvarði á alla snilld.
Iír. Alb.
EINA LISTIN SEM ER
HLUTGENG
Um þetta fór frummælandi
mörgum heimspekilegum orðum.
Virtist það niðurstaða hans að
raunsæ og hlutgeng væri ein-
vörðungu sú list sem væri sniðin
að þörfum þess fólks sem ætlað
væri að njóta hennar.
LJÓSMFNDARAUNSÆI
ER ÚRELT
Næst varði frummælandi
nokkrum orðum til að lýsa því,
að ljósmyndaraunsæi í málara-
list væri úrelt list á vorum dög-
um. Ljósmyndavélin hefði tekið
þar við. Sagði hann að það væri
algerlega óraunhæft að mála at-
burðamyndir.
SKRIFAÐ Á HUGI MANNA
Síðast mælti frummælandi
nokkur lokaorð sem voru hug-
stæð og fögur.
Hann sagði m. a.: Að skrifa út
í bláinn, að semja bækur fyrir
auðn og tóm er ógerningur.
Sem skáld hlýtur maður að semja
bækur handa einhverju fólki. Og
maður verður að hafa einhVern
áhuga fyrir því fólki sem bæk-
urnar eru ætlaðar fyrir. Paþpír-
ALLTAF SÖMU
VANDAMÁLIN
Nú tók að færast meira fjör í
fundinn og fleiri kvöddu sér
hljóðs. Fyrstur
kom þar Lárus
Sigurbjörns-
son, rithöfund-
ur. Hann rifj-
aði upp minn-
ingar frá yngri
árum, þegar
hann og félag-
ar hans voru
að glíma við
vandamál
skáldskapar-
ins. — Það er sem sé ekkert nú-
tíma fyrirbæri að skáldskapur-
inn eigi við vandamál að stríða,
svo hefur alltaf verið og mun
alltaf vera. Þessi vandamál eru
t.d. hvernig hægt sé að finna
hugsunum orð og form og að
finna viðfangsefni.
Lárus taldi að nútíma skáld-
skapur væri á margan hátt merki
legur þótt hann væri dálítið of"
dulur.
En vandamál skáldskaparins
taldi hann ekki vera stefnur,
hvorki sósíal-raunsæi né aðrar
raunsæisstefnur. En fyrst Lax-
L. Sig.
inn, sem maður hefur fyrir sér! ness fór að ræða þessar raun-
er aðeins blekking, því að það
sem maður skrifar á, er, þegar
öllu er á botninn hvolft aðeins
hugir mennskra manna. Og það
er ekki nóg að þekkja eða skilja
það fólk, sem maður ætlar lista-
verk sín, manni verður líka að
þykja vænt um það.
sæisstefnur, kvaðst hann sakna
þess að hann hefði ekki nánar
skilgreint, hvað þetta sósíal-
raunsæi væri.
SÉRVIZKA SÝNIR
ANDLEGAFÁTÆKT
Kristján Guðlaugsson, hæsta-
réttarlögmaður, tók einkum und-
Kr. Guðl.
ir orð Laxness
um ungu skáld
in og lista-
mennina. ÞeiP
fyndu upp á
alls konar sér-
vizku og kúnst
um. — Sagði
hann að þetta
væri ekkerfc
einsdæmi. —.
Minnti hann á
það að á yngri
árum hans, hefði þetta verið
alveg sama sagan. Þá voru ung-
ir menn í „Mensa Academica",
sem skiptu sér í listamannahóp
og tóku upp alls konar kúnstir
svo að þeir voru í rauninni ekki
í húsum hæfir, létu sér vaxa
skegg, tóku upp undarlegt og’
leyndardómsfullt tal. — Þannig
sagði Kristján, þekkjast þeir aí
andlegri fátækt.
Kr. Guðl. sagði að sá yrði ekki
skáld, sem ekki hefði ráð á aS
hugsa og 'hann staðhæfði að það
væri óskylt íslenzkri tungu að
hverfa frá forminu.
Að lokum minntist hann á að
það væri hæpið hjá Laxness að
draga skýra línu milli meistara
orðsins og stjórnmálamanna. —-
Báðir væru skapendur, aðrir
koma skáldskap sínum í efnis-
leg verk, hinir í orð.
GAMALL HREPPSTJÓRI
Næstur bað um orðið Thor
Vilhjálmsson, rithöfundur, og
flutti stutta en
frábærilega vel
samda ræðu.
Hann sagði að
það væru nokk
ur vonbrigði
að Laxness
skyldi nú taka
undir árásirnar
á ungu skáldin,
líkt og hann
væri orðinn
gamall hrepp-
stjóri eða sveitarprestur. Taldi
hann það koma úr hörðustu átt,
þar sem það hefði einmitt verið
H.K.L. ásamt Þorbergi Þórðar-
syni, sem hefði opnað nýjar
brautir fyrir ungu skáldin, það
hefði verið hann, sem gaf þeim
Vefarann frá Kasmír.
Nú stendur hann hérna og
dæmir okkur af skammsýni eins
og hann var sjálfur dæmdur áð-
ur. Nú segir fólk við okkur:
Hvers vegna skrifið þið ekki eins
og Kiljan. Nú er sagt við ungu
málarana: Hví málið þið - ekki
eins og Picasso. Við Picasso var
sagt: Hví málar þú ekki eins og
impressionistarnir. Við impressi-
onistana var sagt: Hví málið þið
ekki eins og Delacroix. — Taldi
Thor að Laxness hefði nú skipað
sér með íhaldsöflunum, sem
aldrei hefðu skilið framþróun og
þroska listarinnar.
Thor.

Þorsteinn Thorarensen, blaða-
maður, deildi einnig á Laxness
fyrir atlögu
hans á ungu
skáldin, og
sagði að það
kæmi úr hörð-
ustu átt, þegar
hann, sem
hefði verið
einn mesti
formföndrari
þjóðarinnar,
tæki að fara
háðulegum orð
um um ungu skáldin fyrir form-
tilraunir þeirra, fyrir það að þau
væru ekk' að binda sig við
greinarmerki og einblína á
kommur o, s. frv.
Hann taldi að í erindi sínu
hefði Laxness litla eða enga til-
raun gert til að komast til botns
Framh. á bls. 12.
Þ. Th.