Morgunblaðið - 01.04.1955, Blaðsíða 6

MORGUNBLAÐIÐ
Föstudagur 1. apríl 1955
Aldarafmœli verzlunarfrelsis á íslandi
HINN 15. apríl 1854 voru gefin
út lög „um siglingar og verzl-
un á íslandi“, en með þeim var
ákveðið, að þegnum allra þjóða
skyldi heimilt að reka verzlun á
íslandi, í stað þess að sú heimild
hafði áður aðeins verið bundin
við þegna Danakonungs. Lög
þessi skyldu taka gildi hinn 1.
apríl árið 1855.
Þó að því fari að vísu fjarri,
eins og nánar mun verða rakið
síðar í þessari grein, að hægt sé
að segja að verzlunin hér á Is-
landi hafi verið frjáls þau hundr-
að ár, sem liðin eru síðan lögin
um verzlun og siglingar tóku
gildi, náðist þó með þeim mjög
mikilvægur áfangi í baráttunni
fyrir frjálsari verzlunarháttum.
Með þessum lögum vannzt loka-
sigur í baráttu þeirri, sem um
langt skeið hafði verið háð við
dönsk stjórnarvöld fyrir verzlun-
arfrelsi á Islandi.
Eftir það að lögin um verzlun
og siglingar tóku gildi h. 1. apríl
1855, voru það ekki lengur bönn
erl. stjórnarvalda, sem hindruðu
frjálsa verzlun á íslandi. En þar
með var ekki öllum hindrunum
rutt úr vegi frjálsari verzlunar-
hátta. Fyrstu áratugina eftir það
að verzlunarfrelsið endurheimt-
ist úr höndum Dana, var fátækt
og framtaksleysi landsmanna
sjálfra því til hindrunar, að hægt
væri að nýta verulega þau bættu
skilyrði fyrir aukinni velmegun,
sem verzlunarfrelsið skapaði. —
Hinar svonefndu „selstöðuverzl-
anir“, er flestar voru eign
danskra kaupmanna, búsettra er-
lendis, héldu víðast hvar um all-
langt skeið þeirri raunverulegu
einokunaraðstöðu, sem þær höfðu
haft áður en verzlunin var gefin
frjáls. Á tveimur síðustu áratug-
um aldarinnar fer þetta þó mjög
að breytast, þannig að verzlunin
færist þá á innlendar hendur,
bæði á þann hátt, að innlend
verzlunarfyrirtæki komust á fót,
og fyrirtæki, sem voru í eigu
kaupmanna, búsettra í Dan-
mörku, komust í innlendar hend-
ur.
MEF> STOFNUN ÍSLANDS-
BANKA RÆTTIST MJÖG
ÚT FJÁRMAGNSSKORTINUM
Mikill fjörkippur kom í at-
vinnulíf landsmanna með stofn-
un íslandsbanka árið 1904, en
með því tiltölulega mikla erlenda
fjármagni, sem kom inn í landið
með stofnun hans, rættist mjög
úr þeim tilfinnanlega fjármagns-
skorti, sem til þess tíma hafði
verið öllum framförum mikill
fjötur um fót. Um þetta leyti
myndaðist fyrsti vísir til inn-
lendrar heildsöluverzlunar, en
fram til þess tíma höfðu dönsk
fyrirtæki aðallega annast þá
verzlunarstarfsemi.
Þótt fyrri heimsstyrjöldin vlli
eðlilega margvíslegum erfiðleik-
um á sviði viðskiptanna, varð
hún þó hinni ungu innlendu
verzlun eldraun, sem hún kom
styrkari út úr en hún hafði áður
verið. Það varð og til eflingar
sjálfstæði innlendu verzlunarinn-
ar, að landsmenn tóku í byrjun
styrjaldarinnar að eignast eigin
skipastól til þess að annast vöru-
flutninga milli landa.
í lok heimsstyrjaldarinnar
fyrri var verzlunin að mestu kom
in í innlendar hendur, þannig að
aðeins 5% fastra verzlana hér á
landi voru þá í eigu manna bú-
settra erlendis. ÍÁrið 1855 var til-
svarandi tala 55% og hélzt það
hlutfall óbrevtt fram undir 1870,
en eftir það tekur innlendum
verzlunum að fjölga).
Frjáls verzlun í venjulegri
merkingu þess orðs, var þó ekki
tryggð með því, að verzlunin var
komin í hendur innlendra aðilja.
Um það hefur reynsla síðasta
aldarfjórðungs fært okkur heim
sanninn, en á þeim tíma hefur
verzlunin oft verið háð slíkum
höftum og hömlum af hálfu inn-
£ kföllar þess kemu tram-
iawÍE cg velsæM
★ eftir Olaf Björnsson prófessor
Ólafur Björnsson prófessor.
lendra stjórnarvalda, að ýkju-
laust mun verzlunin aldrei hafa
búið við slíkt ófrelsi síðan gömlu
einokuninni lauk 1787. |
Sigurinn í baráttunni fyrir
frjálsri verzlun var því engan
veginn endanlega unninn með
lögUnum um verzlun og sigling-
ar frá 1855. Sú barátta stendur
enn, þótt nú sé við innlend öfl
að etja í því efni en ekki erlend.
Með sérstöku tilliti til þessa
er það valið sem meginefni þess-
arrar minningargreinar um ald-
arafmæli verzlunarfrelsis á ís-
landi, að gera grein fyrir þróun
þeirrar afstöðu, sem innlend og
erlend stjórnarvöld hafa haft til
verzlunarfrelsisins á þeirri öld,
sem liðin er s’ðan verzlunar-
frelsið heimtist úr höndum Dana. j
Þróun sjálfra utanríkisviðskipt- ’
anna verður hins vegar ekki rak- \
in n'ema að því leyti, sem nauð-
synlegt er til skýringar megin- j
efninu, enda er auðvitað erfitt
um það að segja, að hve miklu
leyti, má rekja hina raunveru-
legu þróun utanríkisviðskiptanna
til lagasetningarinnar frá 1855. j
Til betri glöggvunar á efni því
er þannig verður tekið hér til
meðferðar er rétt að rekja í |
stærstu dráttum aðdraganda
þess, að verzlunin við ísland var
gefin öllum frjáls árið 1855.
AFNÁM EINCKUNAR 1787
Einokunarverzlun Dana á ís-
landi var afnumin með tilskipun
frá 13. júní 1787, er ganga skvldi
í gildi frá 1. jan. 1788, en það
fyrirkomulag verzlunarmálanna
hafði þá staðið um nær tveggja
alda skeið. Með afnámi einokun-
arinnar öðluðust allir þegnar
Danakonungs rétt til þess að
sigla skipum sínum til íslands og
verzla þar. Kaupmenn búsettir í
Danmörku, Noregi og hertoga-
dæmunum, máttu stefna skipum
sínum til íslands frá hvaða höfn
sem var, innlendri eða erlendri,
hins vegar máttu kaupmenn bú-
settir á íslandi ekki hafa nein
viðskipti við önnur lönd, en þau
er lutu Danakonungi. Þótt verzl-
Unin væri þannig ekki gefin alveg
frjáls með tilskipuninni frá 1787,
var þó tekið mjög stórt skref í
þá átt miðað við það fyrirkomu-
lag sem áður var, ekki sizt með
tilliti til þess, að í kringum á-
kvæðið um bann við beinum við-
skiptum kaupmanna, búsettra á
íslandi, við lönd utan danska rík-
isins hefði mátt fara með því að
slíkir kaupmenn hefðu verið í
einhvers konar félagi við kaup-
sýslufyrirtæki í Danmörku, Nor-
egi eða hertogadæmunum.
Einokunarverzlunin var af-
numin samkvæmt tillögum
landsnefndarinnar síðari er svo
var nefnd, en hún starfaði árin
1785—86.
Ástæðurnar fyrir því að danska
ríkisstjórnin taldi rétt að fara
eftir tillögum landsnefndarinnar,
um afnám einokunarinnar, voru
ýmsar. Hinni svokölluðu merkan
tilisku stefnu í viðskiptamálum,
sem ríkjandi hafði þá verið í
flestum löndum Evrópu um nær
þriggja alda skeið, var þá tekið
að hnigna og stefna hinna frjálsu
viðskipta tekin að ryðja sér til
rúms. En það hafði einmitt verið
íyrir áhrif hinnar merkantilisku
kenningar, sem einokunarverzl-
unin hafði verið tekin upp á sín-
um tíma og henni haldið við.
Með stjórnarskiptum, sem urðu
í Ðanmörku árið 1784, komu til
valda menn, sem orðið höfðu
fyrir áhrifum frá hinni frjáls-
lyndu verzlunarstefnu, sem þá
var tekin að ryðja sér til rúms í
álfunni.
í öðru lagi hafði þá undanfarin
ár verið halli á rekstri einokunar
verzlunarinnar, sem þá var rek-
in af konungi.
Siðast en ekki sizt má nefna
óánægju landsmanna sjálfra með
einokunarverzlur.ina og baráttu
þeirra fyrir afnámi hennar undir
forystu hins ágæta leiðtoga í
þeirri baráttu, Skúla Magnússon-
ar, landfógeta.
í landsnefndinni síðari áttu
sæti 10 háttsettir danskir embætt
ismenn, þar á meðal 2 ráðherrar,
og var annar þeirra Reventlow
greifi, sem þá var einn hinn
mesti áhrifamaður um stjórnmál
Dana. í nefndinni átti einnig
sæti Jón Eiríksson, konferenzráð,
og Þorkell Fjeldsteð, lögmaður,
er átt hafði sæti í fyrri lands-
nefndinni, er gerði margar
merkilegar tillögur um umbætur
í íslenzkum atvinnumálum, starf-
aði einnig með nefndinni. Ritari
nefndarinnar var danskur mað-
ur, Eggers að nafni, og kom hann
fram með þá djörfu tillögu, að
verzlunin skyldi þá þegar gefin
algerlega frjáls þegnum allra
þjóða.
Þessi tillaga gekk þó lengra en
svo, að íslendingarnir í nefnd-
inni, þeir Fjeldsteð lögmaður og
Jón Eiríksson, trevstúst til þess
að styðja hana að svo stöddu,
enda hefði það tæplega haft
verulega þvðingu fyrir þróun
verzlunarmála á fslandi næstu
áratugi, þótt slíkt skref hefði
verið stigið þá þegar.
VERZLUNIN 1797—1854
Fyrstu árin eftir afnám einok-
unarinnar fór verðlag mjög
hækkandi, en meira þó á inn-
lendum afurðum en erlendum
varningi, þannig að verzlunar-
kjörin urðu hagstæðari. — Árin
1793—94 gerðist verðlag hins
vegar langtum óhagstæðara, og
hófst nú hreyfing í þá átt, að
hafin skyldi barátta fyrir full-
komnu verzlunarfrelsi. Náði sú
hreyfing hámarki sínu með al-
mennu bænarskránni er svo var
nafnd og send var til konungs á
Alþingi 1795. Var þar farið fram
á það, að verzlunin yrði nú gefin
Yfirlitsteikning af Reykjavík frá 1852
frjáls öllum þjóðum, og var
kvartað undan verzlun fasta-
kaupmanna á hinum ýmsu höfn-
um landsins, en þeir höfðu þá
þegar náð slíkri aðstöðu, að lítil
raunveruleg breyting var orðin
frá einokunartímanum. lausa-
kaupmanna, sem hafizt hafði í
nokkrum mæli fyrst eftir afnám
einokunarinnar, hafði nú aftur
dregizt saman sökum versnandi
verzlunarárferðis. Almenna bæn-
arskráin fékk þó að því sinni
engar undirtektir hjá dönsku
stjórninni, og settu embættis-
mennirnir er undir hana höfðu
skrifað, jafnvel vítum.
Svo virðist sem áhugi lands-
manna í baráttunni fyrir auknu
verzlunarfrelsi, hafi nokkuð dvín
að aftur, eftir að almenna bæn-
arskránni var synjað, enda voru
síðustu ár 18. aldarinnar góðæri
og verzlunarárí-rði fór þá aftur
batnandi.
Á tímum Napolensstyrjald-
anna losnuðu viðskiptatengslin
við Danmörku, svo sem kunnugt
er, vegna óviðráðanlegra orsaka,
en ekki verður verzlunarsaga
þess tímabils rakin hér, þótt hún
sé fyrir ýmissa hluta sakir merki
leg, eins og t.d. tilraunir þær,
sem þá voru gerðar með nokkr-
um árangri fyrir forgöngu Magn-
úsar Stephensens til þess að taka
upp viðskipti við Norður-Amer-
íku.
Að loknum Napoleonsstyrjöld-
unum hafði Magnús Stephensen
forgöngu um það, að þess var
farið á leit á ný við dönsku
stjórnina, að verzlunin við Is-
land yrði gefin öllum frjáls. —■
Þótt tillögum Magnúsar um fyr-
irkomulag verzlunarinnar á fs-
landi væri í meginatriðum hafn-
að, varð þó sá árangur af mála-
leitun hans. að kaupmönnum, bú-
settum á íslandi, var með til-
skipun frá 11. sept. 1816 heimilað
að senda skip eða fara beint til
útlanda og flytja inn vörur með
sama hætti. Með sömu tilskipun
var erlendum kaupmönnum
einnig heimilað að sigla hingað
skipum sinum, en urðu þá að
greiða svo há lestargjöld, að úti-
lokað mátti telja, að slík heimild
yrði notuð.
AHTIGINN DOFNAÐI A
AUKNU VERZI UNARFRELSI
Eftir þær tilslakanir, sem gerð
ar höfðu verið á verzlunarhöml-
unum með tilskipuninni frá 1816
virtist áhuei landsmanna á auknu
verzlunarfrelsi aftur dofna um
skeið. Áttu þær skoðanir iafnvel
nokkru fvlgi að fagna. einkum
meðal eldri manna, að aukið
verzlunarfrelsi gæti orðið land-
inu til ógæfu, þar sem í tvísýnu
væri þá stefnt um aðflutning til
landsins, sér í lagi til hafna í af-
skekktari landshlutum. Má nefna
sem dæmi um þann hugsunar-
hátt eftirfarandi kafla úr bréfi
séra Þorvaldar Böðvarssonar,
þess merka kennimanns, til
Rasmunar Rasks 1816:
„Mjög þykja oss ískyggilegar
þær fréttir, er sumir höndlunar-
menn okkar hafa látið út berast
í sumar, þ. e. að jöfur ætti að
leyfa öllum þióðum ótakmarkaða
höndlun við fsland .... Þá vildi
ég vera burtu héðan. Einasta bót-
in er, að ég vona, að þetta sé
heldur skakkt hermt og ekki
nema á aðra hliðina. Mig langar
ekki eftir meiri höndlunarfrí-
heitum en við höfum notið bæði
í sumar og í fvrra og hafi þá trú,
, að ásigkomulag vort að svo
stöddu levfi þau ekki stærri“.
fsbr. Þorkell .Tóhannesson, Saga
íslendinga, VII bindi, bls. 399).
En þegar kemur fram á 4. tug
nítjándu aldarinnar tekur á ný
að vakna fyrir því almennur á-
hugi, að verzlunin fáist gefin
frjáls. Varð baráttan fyrir frjálsri
verzlun þá einn liður í barátt-
Framh. á bls. 7