Morgunblaðið - 01.04.1955, Blaðsíða 9

r
Föstudagur 1. apríl 1955
VORGVNBLA&IÐ
9
s
amwinn
r ^
og verzlunarfrelsiÖ
í DAG, þann 1. apríl 1955 eru
hundrað ir liðin frá því verzl-
unarfrelsi var leyft á íslandi.
Þessi tímamót eru merkileg
fyrir margra hluta sakir. Er því
vert að staldra við og hugsa til
liðinna tíma. Margs er líka að
minnast frá því heillar aldar
átaki, sem þjóðin hefir gert síð-
an 1855. Mikir örðugleikar,
margir ósigrar hafa á þessum
tíma gert marga sigra og merki-
lega enn tilkomumeiri en ella
mundi.
Hér, sem annarsstaðar um víða
veröld hefir verzlunin verið, er
og verður. sú lifæð fjármála-
legrar velgengni, sem mesta þýð-
ingu hefir þegar allt kemur til
alls. Sé hún frjáls, heilbrigð og
heiðarleg, þá er atvinnuvegum
og velgengai fólksins betur borg-
ið en ella. En þegar verzlunin
er ófrjáls, rotin og að öðru óheil-
brygð, þá er víst að öll önnur
fjármálastarfsemi er (íka sjúk.
FRAMLEIÐ SLA OG
yERZLUN
Allir atvinnuvegir, öll fram-
leiðsla er i órjúfandi tengslum
Við verzlunina. Að geta selt
afurðir framleiðslunnar og geta
selt þær vel er því oft og einatt
jafn þýðingarmikið sem fram-
leiðslan sjálf. Hitt er og veiga-
mikið, að geta fengið aðfluttar
nauðsynjavörur í góðu ástandi
og á viðunandi verði.
Einokunrrverzlun Dana á ís-
landi var eitt allra örðugasta
óheillabragð, sem þessi þjóð hef-
ir mætt fyrr og síðar. Að búa
við hana svo öldum skifti var
niðurdrepandi fyrir alla atvinnu-
lega og fjárhagslega velgengni.
Þetta var okkar merkilegasta
stjórnmálaforingja á 19. öld, Jóni
Sigurðssym alþíngisforseta,
manna ljósast Hann barðist jafn-
an fyrir frjálsri verzlun, jafn-
hliða því, 'em hann beitti kröft-
um sínum fyrir stjórnarfarslegu
sjálfstæði okkar lands.
Verzlunarfrelsið var hans eld-
heita áhugamál. Honum var það
líka Ijóst, eins og vera mætti
öllum nútíðarmönnum, að við-
urkenning verzlunarfrelsis á fs-
landi árið 1855 var einhver allra
þýðingarmesti sigur þjóðarinnar
í frelsisbaráttu hennar á 19 öld-
inni. Frá þeim sigri leggur bjart-
an ljóma fram á vora daga.
Vegna þess sigurs hefir líka ver-
ið mögulegt, að þær framfarir
yrðu, sem síðan hafa gerst í
verzlunarmálum, atvinnumálum
og mennir.gu þjóðar vorrar.
En fyrir 100 árum var ekki
bjart um að litast í viðskipta-
málum íslendinga þó verzlunar-
frelsi væri viðurkennt að iögum.
Verzlun óll var í höndum er-
lendra kaupmanna. Engir bank-
ar eða aðrar peningastofnanir,
samgönguv á sjó og landi í
hörmulegasta lagi og allt félags-
líf lamað cg veikt eftir margra
alda erlenda yfirdrottnun, og ill
áhrif innlendra náttúrunnar
vankanta svo sem, hafísa, eld-
gosa og hai ðinda.
ERFIÐLEIKARNIR
SIGRAÐIR
Tilgangurinn með hinu fengna
verzlunarfrelsi var auðvitað sá,
að innlendir menn gætu tekið
verzlunina úr höndum hinna er-
lendu og fengið tækifæri til að
bæta alla viðskiptalega aðstöðu
til hagsbóta fyrir landsfólkið. En
þetta hlaut að taka sinn tíma og
við mikla órðugleika var að etja.
Alla þá örðugleika hefir smátt
og smátt tekist að yfirvinna. Hef-
ir það orðið fyrir margvíslega
baráttu hugsjónasterkra fram-
taksmanna, sem sumir hafa barist
fyrir verziunarrekstri á eigin
ábyrgð, en aðrir gerst forystu-
menn fyrir félagsverzlun í einni
og annarri mynd. Verður hér að-
eins vikið að sögu hinna síðar-
nefndu, þar sem ætla má, að á
þessum degi verði aðrir til að
Iie'ðu foiyslunei
eífir Jón Pálmason, fyrrv. landbúnaðarráðherra
Jón Pálmason bóndi og alþm.
\rekja hér i biaðinu baráttusögu
hinna.
UPPIIAF OG ADDRAGANÐl !
FÉLAGSVERZLUNAR OG
SAMVINNUFÉLAGA
IIÉR Á LANDI
Kalla má að aha nítjándu
öldina væ- i bændastéttin aðal- í
stétt þjóðarinnar. Hún var lang ;
fjölmennus'' og atvinnuvegur:
hennar, iandbúnaðurinn, var j
höfuðbjargræðisvegur landsins
Hafði og þannig verið írá því
er land byggðist. Meðfram :"lóum
og fjörðum umhvexfis landið
stunduðu bændurnii jöfnum
höndum kvikfjárrækt og sjávar-
veiði. Þeir voru kallaðir sjávar-
bændur, en svöruðu ekki til
þeirra manna er nú beT,a atvinnu-
heitið „útgerðarmenn“. Það var
ekki fyrr en á s.’ðasta :"jórðungi
aldarinnar ?ð seglskip og vélbát-
ar komu til sögunnar og þá fyrst
reis í legg sú stétt er eingöngu
gaf sig að sjávarveiði.
En vegr.a þess hvcrnig þetta
stóð, þá var það engin tilviljun,
að það voru þróttmestu :nenn
bændastéttarinnar, ;;em gerðust
forv'gismerm í viðslúptamálum
á félagslegum grundvelli. Þeirra
hugsjónir, þeirra fyrirhyggja og
þeirra framtak var það, sem réði
því, að til félagslegra átaka um j
verzlun vaT stofnáð í ýmsum
helstu hért.ðum landsins.
Húnvetningar ag hingeyingar
urðu íyrstir til á pessu sviði.
Þau tvö héruð mega með réttu
teljast v.igga samvinnufélags-
skapar á landi hér. Hinum :"yr-
töldu fylgdu að málum Skag-
firðingar, Strandamenn og Dala-
menn. En hinum síðartöldu Ey-
firðingar, og að einnverju leiti
Múlsýsiungar.
LESTAFERDIR
TIL REYKJAVÍKUR
í Húnavatnssýslu má rekja til-
drög félagslegra viðslupta mikið
lengra aftur í timann, en til
þeirra ára begar verzlunarfrels-
ið var viðurkennt. AlJt frá byrj-
un 19. aldai átti það sér stað, að
einstakir framtaksbændur í
Húnavatnssýslu verzluðu við
Reykjavíkurkaupmenn, stjórn-
uðu fjölmennum lestaferðum
sveitunga sinna og sömdu um
viðskiptin fyrir allan hópinn til
ið tryggja betri kosti. Þannig
mun hafa verið með Guðmund
Jónsson í Stóradal d. 1847 og
tengdason hans Þorleif Þorkels-
;on d. 1838. Voru þeir hver fram
af öðrum hreppstjórar í Svína-
/atnshreppi og miklir forystu-
nenn sinna sveitunga. Það mun
g hafa gengið svo að nokkrir
'jarkmiklir og íramtakssamir
aændur í Húnavatnssýslu verzl-
iðu við Reykjavik nokkuð Jram
vfir miðja öldina. Fóru eina
estaferð á ári hverju um mánaða
mót júní og júlí og fengu þannig
betri kjör en um var að ræða
Torðanlands Þannig höfðu þeir
bað Jón PáJmason alþm. í Stóra-
ial, Guðmundur Arnljótsson
dþm. á Guðlaugsstöðom og fleiri
stórbændur
Þetta var eigi félagsverzlun,
?n framtak þessara og þvílíkra
brvígismama skapaði þeim betri
verzlunarhjör en ella og þeir
nenn fátækari og istöðuminni,
sem fylgdu þeim í verzlunar-
ferðum nu*u góðs af.
FYRSTU VERZLUNARFÉLÖG
Á ÍSLANDI
Fyrstu verzlunarfélög sem
stofnuð voru, komu til sögunnar
eftir 1860 • g byrjuðu bæði verzl-
un sína árið 1869 eða um það
bil. Þetta voru Húnaflóafélagið
og Gránufélagið. Aðal forystu-
menn þeirra og framkvæmda-
stjórar voru Pétur Eggerz og
Tryggvi Gunnarsson.
UPPTÖKIN
í ÞINGEYJARSÝSLU
Gránufélagið átti upptök sín
hjá bændum í Þingeyjarsýslu.
Það hafði aðallega aðsetur á
Akureyri og það náði yfir Eyja-
fjajrðarsýslu, Þingeyjarsýslu og
Múlasýslur Það tók til starfa
1869. AðaJforingi þess og fram-
kvæmdastjóri var Tryggvi Gunn-
arsson síðar bankastjóri, en með
honum höfðu forystuna hinir al-
kunnu bændaforingjar Einar Ás-
mundsson í Nesi og Arnljótur
Ólafsson á Bægisá. Þogar félagið
hóf göngu sína var Tryggvi
Gunnarsson bóndi á Hallgeirs-
stöðum í Fnjóskadal og var þá
þegar byriaður á margvíslegum
framkvæmdum og hafði um skeið
stundað smíðar líka utan heimilis,
því hann var lærður smiður. En
Frá Blönduósi,
þegar harn tók framkvæmda-
stjórn Gránufélagsins, gaf hann
sig að þvl starfi með sterkum
áhuga og frábærum dugnaði. Var
maðurinn mikill foringi, ósérhlíf-
inn, kappsfullur og áræðinru
Hann bjó ? Kaupmannahöfn a
vétrum og annaðist vörusölu og
vöruinnkaup, en á vorin kora
hann heim með vóruskipum
þeim er félagið leigði. Hús lét
hann byggia á Akureyri og það-
an voru vörurnar fluttar tvf
félagsmanna, að svo miklu leyti,
sem þeim var ekki skipað upp á
öðrum hafnarstöðum á félags-
svæðinu.
Var starfsemi Gránufglagsins
þróttmikil og mjög þýðingar-
mikil á tímabili.
Bændur fengu betri og ódýrari
aðfluttar vörur en áður þekkt-
ist og þær afurðir sem unnt var
að flvtja út seldi hinn ötuli for-
ingi hærra verði en bændur
höfðu áður Jrvnnst. Var þar eink-
um um að ræða ull og saltfisk.
Þessi framtakssami bóndi sýndi
það að hann gat veitt félags-
mönnum sínum stórum bætt
verzlunarkiör með félagslegu
átaki.
JÓK KJARK OG BJARTSÝNI
En þegar Gránufé.agið hafði
starfað nokkur ár skall yfir
mikill harðindakafli og óáran.
Þoldi félagið eigi það áfall óg leið
undir lok. En það hafði aukið '
kjark og bjartsýni á meðal
bænda og, opnað leiðina til þess
félagslyndis er síðan þroskaðist
á félagssvæði þess. Nokkrum ár-
um síðar hóf líka Kaupfélag
Þingeyinga göngu sína sem arf-
taki þess áræðis er Tryggvi
Gunnarssor. og félagar hans
höfðu valc'ð.
Húnaflóafélagið, sem fullu
nafni hét „Félagsver zlunin við
Húnaflóa" var stofnað og tók til
starfa sama árið og Gránufélagið,
árið 1869 Það tók yfir Húna-
vatnssýslu Skagafjarðarsýslu,
Strandasýslu, Dalasýslu og- Mýra-
og Boj’garfjarðarsýslu. Hinir upp-
haflegu frumkvöðlar þessa félags
skapar vora bændur i Húnavatns-
sýslu og sömdu þeir við Pétur
Eggerz verzlunarstjóra á Borð-
evri, að gerast formaður og for-
stjóri þessa félagsskapar. Til
stofnfundarins, sem haldinn var
á Gauksmvri haustið 1869 boð-
uðu þeir Páll Vidalín, Pétur
Eggerz og Sveinn Skúlason.
Voru þav samþvkkt lög og sam-
ið við Pétur Eggerz um for-
mennsku. Þetta félag skiftist í
þrjár deildir Skipuðu eina: Skag
firðingar og Siglfirðingar, aðra:
Húnvetningar og Strandamer.n
og þá þriðju: Dalamenn, Borg-
firðingar og Mýramenn.
Pétur Eggerz var mjög dug-
andi verziunarstjóri og hafði
svipaða aðferð og Tryggvi Gunn-
arsson. En hann verzlaði á öðr-
um stöðum, aðallega við„Björg-
vin“. Þaðar flutti hann vörur til
landsins með leiguskipum og þar
seldi hann þær afurðir sem út
voru fluttar Haustið 1871 buðust
félaginu góð kaup á verzlunar-
húsum kaupmanna á Grafarósi
og voru þau keypt. Varð sá stað-
ur síðan ar.nað aðalsetur verzl-
unarinnar.
Haustið 1874 varð félagið íyrir
því óhappi að vöruskip þess
strandaði við Melraklrasléttu.
Varð það mikið áfalJ.
Næsta ár var félaginu skift £
tvö félög. Hét annað Borðeyrar-
félag og náði austur að Glúfurá
í Húnavatnssýslm Varð Pétur
Eggerz focstjóri þess. Hitt hét
Grafarósfélag. Náði það yfir
Austur-Húr.avatnssýslu og Skaga
fjörð. Var forstjóri þess Jón A.
Blöndal. Margir merkir og
félagslynd’r bændui þessara
héraða gerðust hluthafar og við-
skiftamenn Grafarósfélagsins.
Forseti þess varð Ólafur Sigurðs-
son alþm., Ási í Hegranesi.
Bæði þessi félög verzluðu
Framh. á bls. 1Q