Morgunblaðið - 16.07.1955, Blaðsíða 6

6
MORGUNBLAÐIÐ
Laugardagur 16 júlí 1955
„ÉG BIÐ AÐ HEILSA ÍSLANDI"
Góðir áheyrendur!
Þjóðræknisfélag íslendinga
vinnur að því af miklum áhuga
og dugnaði að halda við lýði og
efla íslenzka menningu og þjóð-
erni í Vesturheimi. Stundum fær
það íslendinga héðan til ferða-
laga og erindaflutnings í Islend-
ingabyggðum. Einnig vinnur fé-
lagið að því að örva og skipu-
leggja ferðir Vestur-íslendinga
heim til Fróns.
f fyrra sumar kofn Finnbogi
Guðmundsson prófessor við há-
Bkólann í Winnipeg með stóran
hóp Vestur-íslendinga í heim-
BÓkn til íslands. Áttum við þá
tal saman um ýinis atriði þjóð-
ræknismálanna.
Um áramótin barst mér boð
frá Þjóðræknisfélaginu og Mani-
tobaháskóla sameiginlega um að
koma vestur þangað til fyrir-
lestrahalds. Var sú för farin í
marz og apríl.
KENNARASTÓLU í ÍSLENZK-
UM FRÆÐUM VIÐ
MANITOBA-HÁSKÓLA
Háskólinn í Manitobafylki í
Kanada stendur á gömlum
merg, var stofnaður 1877. Hann
er reistur nokkuð fyrir utan
sjálfa Winnipegborg. Háskólinn
er margar stórbyggingar, og stúd
entar eru um 5000 að tölu, eða
nær sjöfalt fleiri en við Háskóla
íslands.
Eitt af því fyrsta, sem vakti at-
hygli, þegar rætt var við fofráða
menn háskólans, var það, hversu
margir kennarar eru þar með ís-
lenzkum nöfnum. Mér telst svo
til, að við Manitobaháskóla séu
hvorki meira né minna en 23
prófessorar af íslenzku bergi
brotnir. Verður það að teljast
all ríflegt framlag af fslendinga
hálfu til þessarar menntastofn-
unar.
Við háskólann er sérstakur
kennarastóll í íslenzkum fræð-
um. Sá kennarastóll var stofnað-
ur fyrir 4 árum, og valdist Finn-
bogi Guðmundsson til prófessors
embættisins, en Finnbogi er son-
ur hinna þjóðkunnu merkishjóna
frú Laufeyjar Vilhjálmsdóttur og
Guðmundar heitins Finnbogason-
ar prófessors. Finnbogi hefur get
ið sér mjög gott orð þar vestra
fyrir hæfileika sína, dugnað og
ljúfmennsku. Hann er óþrevtandi
eljumaður í starfi fyrir þjóðrækn
ismálin, ferðast mikið um byggð-
ir og leggur fram ötulan skerf til
sambandsins milli Austur- og
Vestur-íslendinga.
Kennarastóllínn í íslenzkum
fræðum við Manitobaháskóla hef-
ur lengi verið eitt af áhuga- og
baráttumálum Vestur-fslendinga.
Það var skilyrði af háskólans
hendi, að lögð yrði fram fúlga
sem stofnfé sjóðs, er stæði straum
af kostnaðinum. Unnu þar margir
að og söfnuðu stórfé. Aibingi fs-
lendinga veitti einnig fjárstyrk,
80 þús. kr. á ári í 4 ár. Fjáröfl-
unarnefndin, „stólnefndin", bað
fyrir sérstakar þakkir til Alþing-
is og íslenzku þjóðarinnar fyrir
hið raunsarlega fjárframiag.
Við háskólann er einnig mvnd-
arlegt íslenzkt bókasafn, og veit-
ir frú Helga Pálsdóttir því for-
stöðu.
Við Manitobaháskóla, og síðar
við háskólann í Norður-Dakota í
Bandaríkjunum, flutti ég fvrir-
lestur um Alþingi hið forna, lýsti
stofnun bess, skinun og starfs-
háttum í meginatriðum. — Dró
ég einkum fram það, sem sér-
kennilegt var um stjórnskinun
hins íslenzka bióðveldis og frá-
brugðið því, sem annars staðar
þekktist á þeim tíma.
Auðheyrt er. að erlendir
menntamenn hafa ekki aðeins á-
huga á íslendingasögum, frásagn
arlist ■ beirra og atburðarás. held
ur þvkir þeim miög fýsilegt að
hevrá, hversu framarlega fs-
lendingar stóðu um félagsmála-
löggjöf, gagnkvæmar tryggingar,
skipun dómsvalds, — einkum
Stofnun fimmtardóms, þannig að
Útvarpserindi Cunnars Thoroddsens
borgarstjóra 6. júlí s. I. um heim-
sókn til Vestur-íslendinga
Á myndinni eru, talið frá vinstri: Helgi Johanneson, Conrad Leifur,
Gunnar Thoroddsen, Guðmundur Grímsson, dómari, og Nels John-
son, dómari.
endanleg úrslit fengist, — um
lýðveldi án þjóðhöfðingja, — en
mörg þessara atriða voru lítt
þekkt fyrirbrigði annars staðar
á þeim tíma.
ÁGÆTIR FULLTRÚAR
ÍSLANDS í AMERÍKU
Áður en lagt var upp í Kana-
daförina, var dvalizt á heimili
sendiherrahjónanna í Washing-
ton, frú Ágústu og Thors Thors,
um tveggja daga skeið, og fengn-
ar þar ýmsar upplýsingar, er síð
ar komu að gagni. Varð ég þess
víða var í ferðum mínum, hve
mikils trausts og álits Thor
Thors sendiherra nýtur, og hví-
líkt starf hann hefur unnið fyrir
íslenzku þjóðina.
íslendingar hafa yfirleitt verið
mjög heppnir um val sendimanna
sinna erlendis. Það hefur verið
þýðingarmikið fyrir hið unga
ríki. Mest hefur mætt á sendi-
herra okkar í Bandaríkjunum,
sem jafnframt innir af hendi mik-
ið starf sem fulltrúi íslands hjá
Sameinuðu þjóðunum. Var það
mikill fengur fyrir íslenzku þjóð
ina, að Thor Thors skyldi veljast
til þessa sendiherrastarfs, sem
hann hefur gegnt í hálfan annan
áratug.
Aðrir fulltrúar íslands í Am-
#eríku, sem ég hitti á leið minni,
eru Hannes Kjartansson aðalræð-
ismaður í New York, — en á
honum mæðir mjög um ýmis kon
ar fyrirgreiðslu, sem hann leysir
af hendi með stakri prýði og
mvndarskap, — og ræðismennirn
ir Björn Björnsson í Minneapolis,
Richard Beck í Grand Forks og
Grettir L. Jóhannsson í Winni-
peg, en Grettir var einn þeirra
manna, sem mestan veg og vanda
hafði af undirbúningi þessarar
ferðar.
Ferðinni var' heitið um ríkin
Minnesota og Norður-Dakota í
Bandaríkjunum, en aðallega um
Manitobafylki í Kanada. í Minne-
sota er höfuðborgin Minneapolis.
Þar er allmargt íslendinga búsett
og auk þess jafnan töluvert af
íslenzkum námsmönnum. — Þar
ber höfuð og herðar yfir, fjöl-
skylda Gunnars Björnssonar rit-
stjóra og skattstjóra. Gunnar
Björnsson, sem er orðlagður gáfu
maður, er nú kominn nærri átt-
ræðu, og hefur Iátið af störfum.
Synir hans fjórir og ein dóttir
eru búsett í Minneapolis. Björn
sonur hans er ræðismaður fslend-
inga í Minneapolis, og efndi hann
til íslendingafundar, er við stóð-
um þar við. Hittum við þar
nokkra tugi manna íslenzkra,
suma búsetta, suma ferðamenn,
aðra til náms.
Þegar við komum þangað, var
frost og fönn í borginni, og
kom það strax fram þar eins og
raunar víðar, að það sem blaða-
menn og ýmsir aðrir spurðu mest
um, var hitaveitan í Reykjavík,
en hún er það mannvirki íslenzkt,
sem mesta athygli vekur hvar-
vetna.
Valdimar Björnsson er sá Vest
ur-íslendingur, sem einna víð-
kunnastur er nú í Bandaríkjun-
um. Hann var fjármálaráðherra
Minnesotaríkis í fjögur ár, er
mikils virtur í sínu eigin ríki og
kunnur um öll Bandaríkin. Hon-
um er spáð mikilli framtíð á sviði
stjórnmála. Fyrir íslendinga er
hann ómetanlegur maður, og eng
inn veit til fulls um alla þá fyrir-
greiðslu, sem hann hefur veitt
löndum austan hafs og vestan.
RÆTT UM REYKJAVÍK
Eftir ósk stjórnar Þjóðræknis-
félagsins var aðalefni fyrirlestra
minna vestur þar: „Reykjavík
fyrr og nú“. Reyndi ég að draga
upp mynd af Reykjavík frá því
er Ingólfur nam hér fyrst land
að tilvísan æðri máttarvalda,
ræddi um stofnun Innréttinga
Skúla fógeta, um það er Reykja-
vík varð aðsetur hins endurreista
Alþingis, og um hina ótrúlega
öru þróun og stórstigu framfarir
á þessari öld. Ég hafði meðferðis
kvikmynd af Reykjavík, sem
bregður nokkru ljósi yfir hana
eins og hún er í dag. Auk þess
var sýnd á sumum samkomun-
urn mynd af háfjöllum lands-
ins, Heklugosinu, hverahita og
mörgu fleiru. Ræður voru flutt-
ar í ýmsum félögum, sem láta
sig skifta íslenzka menningu eða
íslenzk viðskipti, eða norræna
samvinnu, m. a. í Félagi Norður-
landabúa í Winnipeg á árshátíð
þeirra.
Fyrsta íslendingasamkoman í
Kanada í þessari ferð var haldin
í litlum bæ, sem heitir Ashern,
norðarlega í Manitoba. Er þar
strjálbýlt mjög og fámennt. Þar
hafði engin íslendingasamkoma
verið haldin í fjölda ára. Prestur
í þessu héraði og einnig í Lund-
um, er séra Bragi Friðriksson frá
Mosfelli. Samkoman hófst með
guðsþjónustu, en á eftir var í
öðru húsi erindi, kvikmyndasýn-
ing og kaffidrykkja. Reyndist svo,
að bæði kirkjan og samkomuhús-
ið voru fullskipuð, hátt á annað
hundrað manns. Séra Bragi söng
messu og fólkið söng íslenzka
sálma, þá sömu sem við hér
heima: „Ó, þá náð að eiga Jes-
úm“, ,,Ó, syng þínum drottni guðs
safnaðarhjörð", ,,í fornöld á
jörðu var frækorni sáð“ og að
lokum: „Ó, guð vors lands“.
Þessi guðsþjónusta var ein af
þeim áhrifameiri, sem ég hef
verið viðstaddur, og bar þar til
gjörvileiki og glæsileg ræðu-
mennska séra Braga, söngur fólks
ins, innileg þátttaka þess og hrifn
ing við messugjörðina.
Þann skamma tíma, sem séra
Bragi hefur verið þar vestra,
hefur hann unnið merkilegt
starf og er dáður og virtur af
sóknarbörnum sínum.
GUTTORMUR SKÁLD
í bænum Riverton, rétt hjá
Winnipegvatni, er margt íslend-
inga. Bæjarstjórinn þar er íslend
ingur, Sigurður Viktor Sigurðs-
son. Þar býr Guttormur skáld
Guttormsson, og naut ég þeirrar
ánægju að hitta hann og frú hans.
Vestur-íslendingar hafa átt
mörg góð skáld, bæði í ljóði og
lausu máli. Hæst þeirra ber að
sjálfsögðu Stephan G. Stephans-
son. Guttormur hefur gefið út
nokkrar kvæðabækur og er mjög
kunnur af þeim, bæði vestan hafs
og austan. Hann er af mörgum
talinn mesta núlifandi ljóðskáld
Vestur-íslendinga. Guttormur er
hinh hressasti, þótt orðinn sé 76
ára, lék á olls oddi og flutti létta,
fjöruga og skemmtilega ræðu í
hádegisverði, sem bæjarstjórinn
efndi til. Hófið var haldið að Hó-
tel Sandy Bar, sem skírt er eftir
einu þekktasta kvæði Guttorms.
Það kvæði er minni landnem-
anna gömlu og dregur nafn af
landnámsjörð og kirkjugarði á
vesturströnd Winnipegsvatns. —
Kvæðið lýsir baráttu þeirra og
þrautum, kjarki og manndómi,
vonum þeirra og draumum. Ég
bað Guttorm að fara með hið
fræga kvæði. En hann svaraði:
Því miður get ég það ekki, því að
ég kann það ekki utanþókar. Og
bók var ekki við hendina.
GIMLI OG GAMALMENNA-
HÆLIÐ
Gimli er ein aðalmiðstöð fs-
lendinga og er þar haldin íslend-
ingadagur á ári hverju. í Gimli
er elliheimilið Betel, sem rekið
er af íslendingum. Gamla fólkið
kom saman, söng ættjarðarlög og
fýsti að heyra fréttir að heiman.
Með kaffinu þar fengum við, eins
og raunar víðar meðal Vestur-
íslendinga, pönnukökur og rúllu-
pylsu ofan á brauð. í ávarpi til
fólksins minntist ég á það,
hversu gamli íslenzki maturinn
væri enn í miklum metum
heima: slátur, lundabaggi, lifrar-
pylsa, skyr, riklingur, hákarl,
hangikjöt o. s. frv. Það var eins
og lifnaði yfir gamla fólkinu. Það
hýrnaði yfir mörgu gömlu and-
litinu með djúpa drætti og hrukk
ur erfiðrar lífsbaráttu. Ég sá, að
það leit hver á annan og brosti,
það gaf hver öðrum olnbogaskot;
mörgum mun hafa fundist hann
vera kominn aftur í gömlu, góðu
dagana heima á íslandi.
Borgarstjórinn í Winnipeg
sýndi íslendingum þann sóma, að
hafa stóra móttökuhátíð fyrir þá,
meðan við stóðum þar við Hann
fór mjög lofsamlegum orðum um
íslendinga og gat þess í ræðu
sinni, að talið væri, að Winnipeg
væri fjölmennasta borg íslend-
inga utan Reykjavíkur. Þar er
talið, að búi um 10 þús. íslend-
inga, og eftir því væri hún fjöl-
mennari en höfuðborg Norður-
lands, Akureyri.
í ríkinu Norður-Dakota í
Bandaríkjunum er höfuðborgin
Bismarck, en háskólaborgin
Grand Forks. í Grand Forks hafði
ræðismaður íslendinga, Richard
Beck prófessor, annast undirbún-
ing af mikilli prýði. M. a. var þar
háskólafyrirlestur, samkoma með
nokkrum tugum íslendinga, en
talsvert er um íslendingabyggðir
í því ríki.
fslenzkur þingmaður á þingi
Norður-Dakota, Frímann Einars-
son, sem er sonur eins landnem-
ans þar, tók til máls og lýsti land
námi íslendinga þar, baráttu
þeirra og störfum.
Richard Beck vinnur, eins og
kunnugt er, mikið landkynning-
ar- og menningarstarf þar vestra
fyrir ísland.
TVEIR ÍSLENDINGAR
HÆSTARÉTTARDÓMARAR
í NORÐUR-DAkOTA
í Bismarck hafði Guðmundur
Grímsson hæstaréttardómari efnt
til fjölmennrar samkomu og boð-
ið þangað öllum dómendum
hæstaréttar, ríkisstjóra og mörg-
um öðrum. f Bismarck er hæsti-
réttur Norður-Dakotaríkis. Hann
er skipaður 5 dómendum, og eru*
nú tveir þeirra íslenzkir, ekki
aðeins af íslenzku bergi brotnir,
heldur báðir fæddir heima á fs-
landi. Þeir eru Guðmundur
Grímsson og Níels Jónsson frá
Akranesi eða Nels Johnson, eins
og hann er nefndur þar.
Fræðslumálastjóri Norður-Da-
kotaríkis er ísiendingur, fræðslu-
málastjóri höfuðborgarinnar er
íslendingur, rafveitustjóri Norð-
ur-Dakotaríkis er fslendingur og
þannig mætti lengi telja.
Á þessari samkomu flutti ég
erindi og sýndi kvikmynd. Tóku
margir til máls og beindu til mín
fyrirspurnum. Einn þeirra, sem
flutti ræðu var forseti hæstarétt-
ar. Hann byrjaði ræðu sína eitt-
hvað á þessa lund: Ég stend upp
til þess að láta borgarstjórann frá
Reykjavík vita, að í áhrifastöð-
um hér í Norður-Dakota eru til
menn, sem ekki eru íslendingar!
Af þessum orðum hans mátti því
marka, að þeir finna það annarra
þjóða menn, að íslendingarnir
hafa komist þar víða til vegs og
virðinga. Verður ekki annað
sagt, en að íslendingar þar í sveit
megi vel við una þessi ummæli
hæstaréttarforsetans í Norður-
Dakotaríki.
HID FRÆGA MÁL
GUÐMUNDAR GRÍMSSONAR
Guðmundur Grímsson dómari
gat sér mikinn orðstír fyrir rúm-
um 30 árum út af drengskap sín-
um og dugnaði í hinu svokallaða
Tabertmáli. Ungur bóndasonur
frá Norður-Dakota um tvítugt
fór í atvinnuleit til eins af Suður-
ríkjunum. Honum gekk erfiðlega
að fá vinnu. Að lokum framdi
hann smávægilegt brot og hlaut
nokkra sekt fyrir, sem hann gat
ekki borgað. Hann símaði for-
eldrum sínum og bað þá að senda
sér 50 dali. Þau sendu um hæl
þessa peninga og meira til. En
þau fréttu ekkert af syni sínum
um langa stund, unz þau fengu
tilkynningu um að hann hafi lát-
izt í vinnubúðum úr hitasótt.
— Það var sá siður suður
þar, ao í stað þess að setja
dæmda menn í fangelsi, voru til-
teknum fyrirtækjum leigðir fang
arnir til vinnu.
Það þótti ekki allt með feldu
um dauða drengsins. Þá gerðist
það, að samfangi piltsins skrifaði
foreldrum hans. — Hann
hélt því fram, að drengurinn
hefði sætt svo hroðalegri með-
ferð, að í rauninni hefði hann
verið laminn til dauða. — Guð-
mundur Grímsson, sem var per-
sónulega lcunnugur Tabertshjón-
unum, tók nú málið í sínar hend-
ur. Með óbilandi kjarki og at-
orku tókst honum að afla upplýs
inga og sönnunargagna um hina
refsiverðu meðferð, sem fangar
suður þar sættu. Guðmundur
fékk þá seku dæmda fyrir at-
hæfi þeirra. Hafði framganga
hans í málinu ekki aðeins áhrif
í þessu tiltekna máli, heldur þau
almennu áhrif, að gjörsamlega
var afnuminn þar í Suðurríkjun-
um sá háttur að selja fangana
undir náð og miskunn þessara
einstöku fyrirtækja og verkstjóra
Framh. á bls. 7