Morgunblaðið - 13.11.1956, Síða 8

%
MORCVNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 13. nóv. 1956
- /8
Ferðalag um danska menningu
Ekki rökræður, heldur líf,
ekki umræður, heldur athafnir
Jóhannes V. Jensen æilaöi ekki „að finna tilgang
tilverunnar", heldur gefa heildarmynd af heimi nútimans
I„Sögu Thomasar Friis'* sjáum
við greinilegar en í nokkru
öðru dönsku bókmenntaverki
mörkin milli gömlu Danmerkur
og Danmerkur nútímans — og
fyrsta einkenni Danmerkur nú-
tímans: Hrifningu af og innsýn
í nýjar skoðanir. Það er eins og
það hafi leyst andlegt líf úr læð-
ingi, er menn köstuðu af sér
fargi hinna gömlu viðurkenndu
lífsskoðana.
★ ★ ★
Alls staðar verður þessi af-
staða á vegi okkar, jafnvel hjá
hinum angurværa J.P. Jacob-
sen, sem talar um „stórviðris-
fögnuð í ungum sálum“. —
Menn álitu eins og Thomas
Friis, að ný lífsskoðun reist á
vísindunum, og því sannanleg,
hefði flætt yfir landið, og inn-
an skamms myndu allir hafna
gömlu lífsskoðununum og til-
einka sér hinar nýju. — Hin
nýja menning náttúruvísind-
anna myndi á skömmum tíma
leysa kristilega menningu af
hólmi. Meðal unga fólksins
var í fuilri alvöru rætt um
það vandamál, hvað gera ætti
við þær 1200 kirkjur, sem til
væru í Danmörku, þar sem
menn eftir 5—6 ár yrðu hætt-
ir að trúa á guð?
★ „GLATAÐAR KYNSLÓÐIR"
En þetta var ekki eins auð-
velt og einfalt og þálifandi kyn-
slóð gerði sér í hugarlund. Að-
eins áratug eftir „stórviðrisfögn-
uð“ hinna ungu sálna, hinn mikla
móð og hina óskertu frelsisþrá
Thomasar Friis, verður á vegi
okkar annar ungur Dani á þrí-
víddarferðalagi okkar, fulltrúi
kynslóðarinnar, sem lifir á ní-
unda tug 19. aldarinnar. Hann
heitir William Höeg, og er sögu-
hetjan í skáldsögu Herman
Bangs „Glataðar kynslóðir“
(„Haablöse Slægter“). Hann er
ættaður frá einu þorpinu á aust-
urströnd Jótlands, lýkur stúdents
prófi frá menntaskólanum í Sór-
ey og heldur til Kaupmannahafn-
ar, þar sem hann fær menntun
sína eins og Thomas Friis áratug
áður, og margt hefur breýtzt á
þeim áratug.
★ ★ ★
William er ekki glaður. Hjá
honum er engan „stórviðrisfögn-
uð“ að finna. Hann glímir ekki
eins og Thomas við trúarbrögðin
og gömlu Danmörku. Trúin hefur
ekkert að segja í hans augum,
hann er nútímamaður, sem þarf
ekki að fást við vandamál tíma-
móta. En það er annað vanda-
mál, sem sækir á hann: Hanrf er
kominn af fornri ætt, einni alztu
og frægustu ætt í landinu. En j
blóð þessarar ættar er orðið út-
þynnt, taugar hennar slitnar, hún
er úrkynjuð.
Ungi maðurinn horfir upp á
föður sinn verða geðveikan. Og
fullur af ótta við þennan skelfi-
lega arf kemur hann til Sóreyjar
til að lesa undir stúdentspróf. —
Hann er áfram um að leggja sinn
skerf til sögu Danmerkur eins og
hans frægu forfeður hafa gert.
En hann elur sífellt í brjósti sér
ótta -*■ við arfinn. Þá kemur
ágætur íeikari í skólann og setur
gamanleik á svið með drengjun-
um. William skarar fram úr, og
leikarinn mikli segir við hann:
Komdu til mín í Kaupmanna-
höfn, þegar þú ert orðinn stúd-
ent. Ég skal gera úr þér mikinn
iistamann.
Og allt í einu hefur William,
veiklundaður og kvíðafullur,
fengið viðfangsefni: Nú ætlar
hann líka að drýgja dáðir. Er
hann kemur til Kaupmannahafn-
ar, leggur hann sig allan fram við
viðfangsefnið. En honum mis-
tekst, hann er ekki nægilega
hraustur, líkamlegt þrek hans er
ekki í réttu hlutfalli við metnað
hans. Á síðustu æfingunni í Kon-
unglega leikhúsinu fellur hann
saman. Sálareldurinn slokknar,
og hann er ofurseldur drunga-
legum sljóleika. Hann liggur á
legubekknum sínum og les — og
hann les sömu erlendu höfund-
ana, sem áratug áður náðu svo
sterkum tökum á Thomasi Friis
og blésu lifi í glæður sálarlífs
hans. En hann les aðrar niður-
stöður út úr kenningum „læri-
meistaranna". í bókinni segir:
„Hann tileinkaði sér fúslega hin-
ar þægilegu kenningar nútíma-
efnishyggju.... Það var heill-
andi að velta sér í því að gefa
frelsi viljans upp ó bátinn....
það var sefandi fyrir hann að
sjá fituefnin gerð að einum mikil-
vægasta þættinum í andlegu lífi.
Honum fannst það hlægilegt, að
þyngd heilans sem fituefnis væri
undirstaða alls“. William Höeg
fer í hundana.
★ HVERS VEGNA?
Hvers vegna? Ekki vegna
þess, að hann haldi fast við
grundvöll gömlu lífsskoðan-
anna. Öðru nær, af því að
hann er RÓTTÆKUR nútíma-
maður. Haitn er sammála
Thomasi Friis um, að ekkert í
.tilverunni skipti máli nema
náttúran og það, sem þróast af
henn. En sú hugsun fyllir
hann ekki frelsistilfinningu
eins og Thomas. Hann verður
bölsýnismaður í stað þess að
verða bjartsýnismaður. Ein-
mitt sú staðreynd, að maður-
inn er liður i vanagangi nátt-
úrunnar, háður og skapaður af
lögum hennar, veldur því, að
maðurinn verður ófrjáls.
William leggur allan sinn vilja-
þrótt og allar sínar þrár í að
vinna bug á ættararfinum. En
það dugir ekki. Örlög mannsins
ákvarðast ekki af vilja hans og
óskum heldur af arfinum. Það er
tilviljun, ef honum farnast vel.
Oftast farnast honum illa. Lélegu
erfðavísarnir mega sín meira, og
framtíð úrkynjunar og hrörnun-
ar bíður meirihluta mannkyns-
ins.
★ TÁKNRÆNAR ÖFGAR
Auðvitað er þetta allt
þvergirðingslegt og einstreng-
ingslegt. „Glataðar kynslóðir“
er fyrsta skáldsaga hins korn-
unga Hermans Bangs. En öfg-
ar hans eru táknrænar fyrir
tímanna rás. í Danmörku
varð bjartsýni og eining ekki
allsráðandi í menningu nátt-
úruvísindanna eins og Thomas
Friis hafði boðað. í fyrsta lagi
hélt mestur hluti þjóðarinnar
sig á grundvelli hinnar gömlu
kristilegu menningar, í öðru
lagi skiptist nýja menningin í
tvær gagnstæðar stefnur:
Náttúruhyggju bjartsýninnar
og böisýninnar.
Og næsta kynslóð kemur fram
á sviðið. Fulltrúi hennar er ekki
söguhetja í skáldsögu, heldur
skáld sjálfur, ljóðskáld — og ljóð
skáld leggja ekki skoðanir sínar
í munn tilbúnum persónum held-
ur tala þeir frá eigin brjósti.
Skáldið er Jóhannes Jörgensen,
alþjóð kunnur sem eitt af okkar
miklu skáldum — eins og Her-
man Bang.
★ JÓHANNES JÖRGENSEN —
ANNAR THOMAS FRIIS
Hann er hinn dæmigerði full-
trúi síðasta tugar 19. aldar. Hann
ferðast frá Svendborg á Fjóni til
Kaupmannahafnar, og því ferða-
lagi gleymdi hann aldrei. Hann
er að vissu leyti annar Thomas
Friis. Hann kemur til Kaup-
mannahafnar ungur stúdent,
fyrirfram altekinn hinum nýju
og róttæku hugsjónum. Hann
verður ákafur fylgismaður bjart-
sýnisnáttúruhyggjunnar, sem mið
ar ótrauð að umbótum. Hann tek-
ur að leggja stund' á dýrafræði
og yrkir jafnframt stryttuleg —
en athyglisverð ljóð í anda nátt-
úruhyggjunnar. Hann leigði her-
bergi hjá prestsekkju í Christians
havn — gömlu, hlýlegu borgar-
hverfi.
Á borði hans úði og grúði af
bókum sömu höfunda og hrifið
höfðu Thomas og valdið William
áhyggjum, en þar var einnig að
finna dýrafræðileg gögn. Stór
mynd af Darwin, gráskeggjuðum,
hékk í sporöskjulöguðum ramma
yfir borðinu. Prestsekkjan var
mjög ánægð yfir þessari mynd,
því að hún hélt, að þetta væri
Grundtvig, hinn mikli danski
predikari. En það var nú eitthvað
annað ....
★ NÁTTÚRUHYGGJUMAÐUR
OG NÚTÍMAMAÐUR
Og þarna situr Daninn ungi
og streitist við að vera eins mikill
náttúruhyggjumaður og nútíma-
maður og mögulegt er. Ljóst var,
að gengi hann skilyrðislaust hina
nýju leið, lægi línan beint frá
viðurkenningu sannleikans gegn-
um lausnina til hamingjunnar,
„hinnar heiðnu hamingju". En
þetta kemur ekki fram hjá Jó-
hannesi Jörgensen.
★ ★ ★
Kvæði hans og ljóðrænar skáld
sögur verða sífellt angurværari.
Þær fjalla um ungan stúdent frá
Svendborg, sem ekki gat lært að
kunna vel við sig á götum Kaup-
mannhafnar. Dæmið gengur ekki
upp. Og í nauðum sínum grípur
hann til sama ráðs og þeir Thom-
as Friis og William Höeg: Hann
tekur að lesa erlendar bókmennt-
ir. Þá verður honum ljóst, að
annars staðar í Evrópu, einkum
í Frakklandi, eru „lærimeistar-
arnir“, sem heilluðu fyrirrennara
hans, orðnir úreltir. Hann les
Baudelaire, Verlaine, Materlinck
og Huysman. „Las Bas“ heillar
hann einkum. Viðburðarás þess-
arar skáldsögu er aðeins sú, að í
turni, hátt yfir daglegu þrasi,
sitja tveir vinir og ræða um listir
og trú — og skynja báðir fyrir-
brigði, sem skynsemistrú vísind-
I anna getur hvorki skýrt eða hafn-
að.
eftir dr. phil. Hakon Stangerup
Wyszynski kardínáli, yfirmaður pólsku kirkjunnar ávarpar mann-
fjölda í Varsjá. Kardínálinn hafði setið þrjú ár í fangelsL
★ HEIMSHÖFNUN
Bókin verður Jóhannesi Jörg-
ensen opinberun. I ritdómi um
hana skrifar hann: „Horfið er frá
því að lofsyngja fegurð nútímans
með því að gagnrýna lífið af böl-
sýni, og niðurstaðan verður að
flýja heiminn og hafna honum
samkvæmt kristilegum lífsskoð-
unum.“
Þessar línur lýsa þeirri þró-
un, sem við höfum rakið:
Thomas Friis lofsöng fegurð
nútimans. William Höeg gagn-
rýndi lífið sem bölsýnismaður.
Og Jóhannes Jörgensen verður
sjálfur fulitrúi lieimshöfnun-
arinnar. Hann hafnar að lok-
um ekki aðeins lífsskoðunum
sins tíma, hann gengur enn
lengra en að snúa sér til mót-
mælendatrúarinnar, hann ger-
ist kaþólskur, og í valdi móður
kirkjunnar finnur hann einu
stoð hinnar veiklunduðu og ó-
hamingjusömu mannveru. Við
höfum gengið í hring — frá
árásinni á valdið til skilyrðis-
lausrar undirgefni við hið
æðsta vald. Jóhannes Jörgen-
sen skiptir um trú og verður
einn af hinum miklu kaþólsku
höfundum nútímans.
★ ★ ★
Svo sannarlega reis ekki upp
ný menningareining í hinni nýju
Danmörk. Um aldamótin eru
miklar deilur uppi milli fulltrúa
mótmælendatrúarinnar, kaþólskr
ar trúar, náttúruhyggju bjart-
sýninnar og bölsýninnar. Og enn
kemur ný kynslóð til sögunnar,
kynslóðin, sem er ung á árabil-
inu milli aldamótanna og fyrri
heimsstyrjaldarinnar. Fulltrúi
hennar er Jóhannes V. Jensen,
j tungumálasnillingurinn og Nóbels
verðlaunahafinn.
★ HLIÐ HINS VÍÐÁTTU-
MIKLA HEIMS OPNAST
Jóhannes V. Jensen er upp-
runninn frá litlu, józku héraði:
Farsö. Þar óx hann upp meðal
blóma, dýra og bænda. Þar á
hann sínar rætur, og í sínum
mörgu miklu verkum snýr hann
aftur — beinlínis eða óbeinlínis
— heim til þessarar józku æsku-
paradísar. Hann er fyrst í stað
lærisveinn Jóhannesar Jörgen-
sens. En tímamót verða á æsku-
árum hans, er hann tekur að lesa
Kipling og enskar bókmenntir
yfirleitt. Hér var nýjung á ferð-
inni. Fram að þessu höfðu Danir
aðallega lesið franska og þýzka
höfunda.
Hinum unga Jóhannesi V. Jen-
sen þykir Kipling áfengur — af
því að hann skrifar ekki um
menningu né rökræðir um lífs-
skoðanir heldur lýsir framtaks-
sömum starfandi karlmönnum.
Kipling, segir Jóhannes V. Jen-
sen.....opnar hlið hins víðáttu-
mikla heims“, hann er fulltrúi
fyrir „trú Engilsaxans og þátt
hans í framtíðinni."
★ EKKI RÖKRÆÐUR HELDUR
LÍF, EKKI UMRÆBUR
HELDUR ATHAFNIR
Svo kynlega fer, að Jóhannes
V. Jensen NEITAR að taka
þátt í menningarrökræðum
síns tima. Hann vill ekki taka
afstöðu til menningarvanda-
málanna eða velja milli þeirra.
Hann heitist rösklega við
menningarrökræður undanfar
inna fimmtíu ára. Hann vill
ekki rökræður heldur líf, ekki
umræður heldur athafnir.
Kaupmannahöfn, sem í augum
annarra stúdenta úr sveitinni
hefir verið heillandi, verður í
hans vitund fangelsi, hann vill
komast burt, hann vill eitt-
hvað annað. Þess vegna les
hann ekki aðeins bækurnar,
sem honum berast utan úr
hinum víðáttumikla heimi,
hann ferðast út í þennan víð-
áttumikla heim, uppgötvar
tæknina, íþróttirnar, heims-
veldisstefnuna — og lofsyng-
ur öll þessi nýju hagkvæmu
og virku fyrirbrigði.
Hann yrkir um öll þessi fyrir-
brigði. Og þrumandi lofsöngvar
hans í bundnu og óbundnu máli
verða samtíma því tímabili, er
framfarirnar í hinum vestræna
heimi eru hvað stórstígastar í
læknavísindum, tækni, nýlendu-
veldi o. s. frv. Svo var að sjá sem
hinn víðáttumikli heimur meS
sínum hagkvæmu og virku at-
höfnum væri kominn langt fram
úr litlu Danmörk, sem hafði verið
önnum lcafin við að rökræða um
lífsskoðanir.
★ ★ ★
Sigri hrósandi veifar Jóhannes
V. Jensen dásemdum tækni, ný-
lenduveldis, íþrótta og landa-
fræði heims nútímans framan í
föðurlandið. Hann ferðast um
Austurlönd og Ameríku, og alls
staðar styrkist bjartsýni hans.
Frh. á bls. 19.