Morgunblaðið - 09.12.1956, Síða 10

1«
MORGUl\BLAÐIP
Suttnudagur 9. des. 1956.
DROGUM FÁNA RÉTTLÆTIS OG
SANNLEIKA VIÐ HÚNl
ÞAÐ MÁ segja, að við hinir
eldri stúdentar höfum þrætt
hiíin gullna meðalveg með vali
dagsins í dag til hátíöahalöa
okkar. Á morgun er fagnaðar-
dagur, sem háskólastúdentar
- standa fyrir, — fagnaður til
minningar um fuilveldi íslands.
— Það er rétt, að sá dagur
sé í heiðri hafður, er Kristján
X, konungur Danmerkur, lagði
niður það cmbættisheiti og varð
Kristján X, konungur Danmerk-
ur og íslands, — eða konungur
íslands og Danmerkur, eftir því
frá hvorri hliðinni var á hann
litið.
En eitt verðum við að muna,
sem þó stur.dum gleymist, að
það er ekki afmæK fwllveldis
íslands, sem haldið er upp á á
morgun, heldur afmæli viour-
kenningarinnar á fullveldi ís-
lands. Þá væri þeim mönnum
illa gleymt, sem öfluðu þeirrar
viðurkenningar, ef við misstum
sjónar á því, sem þeir sáu, að við
vorum aðeins að heimta rétt ís-
lands, að við höfðum aldrei að
lögum lotið erlendri þjóð, held-
ur aðeins erlendum þjóðhöfð-
ingja.
Það sæmir vel, að „hin aldr-
aða sveit“ (og þegar eg lít yfir
hópinn verð eg að segja, að mér
virðist „hin aldraða sveit“ hafa
haldið sér furðu vel) — það
sæmir vel, að hún hefir þokað
fyrir hinum yngri um forgöngu
hátíðarhaldanna á morgun. Það
er bæði rétt og skylt, að æskan
helgi sér fullveldisdaginn, því j
að á henni hvílir það öðrum
fremur að gæta fengins frelsis
og sýna, að hún sé verðug að
njóta þess. En með því að heiga
okkur aðfangadag hátíðarinnar
höfum við gert tvíheilagt og
sannað, að þrátt fyrir árin, þrátt
fyrir að stúdentahúfan hefir
orðið að víkja fyrir flólcahatt-
inum, nema við hin alhátíðleg-
ustu tækifæri, erum við þó ekki
dauðir úr öllum æðum. Og enn
ljúfari ætti þessi tvöfalda helgi
að veia okkur einmitt nú að
þessu sinni, þegar.svo skammt er
um liðið, síðan stúdentasveitirnar
báðar stóðu saman og höfðu for-
göngu að því með ís-lenzk-um rit-
höfundum að hvetja almenning
þessa bæjar til mótmæla gegn
einhverju mesta óhæfuverki
margra alda.
Stúdentar sýndu það þá, — og
eg er þess fullviss, að þeir eiga
oft efíir að sýna það enn, —
að þeir hafa ekki gleymt hinu
forna kjörorði þess rnanns, sem
lengi var formaður félags okk-
ar, Bjarna Jónssonar frá Vogi:
að hugsa rétt og vilja vel.
★ ★ ★
En hvað ótti eg við með hin-
um gullna meðalvegi, sem við
hefðum valið? Við vitum, hvers
er að minnast á morgun og að
30. nóvember væri ekkert sér-
stakt, ef við hefðum ekki ge^t
hann að aðfangadegi. En 29.
nóvember, er hann þá einhver
hátíðisdagur?
Það vill nú einmitt svo vel tií,
að svo er. Og ennfremur vill
svo vel tH, að það var félag okk-
1 ar, Stúdentafélagið, sem hafði
forgöngu að því að gera hann að
merkisdegi. í gær var hálf öld
liðin síðan fulltrúar félagsins
efndu til almenns fundar í
Reykjavík til þess að vekja ís-
lendinga til dáða í fánamálinu.
Á þeim degi varð fáni þjóðskálds-
ins, fáninn, sem íslenzkar konur
höfðu fyrstár dregið við hún, fán-
inn, sem Stúdentafélagið hafði
svo nýlega ákveðið að berjast
fyrir, — á þeim degi varð hann
þjóðfáni íslendinga, þá reis ís-
lands unga merki, þótt ekki
væri fáninn lögbelgaður á Þing-
velli fyrr en réttum 7 mánuðum
síðar.
★ ★ ★
Við minnumst þess nú, að há-lf
öld er liðin síðan Stúdenfcafélag-
ið gaf þjóðinni fánann. En fána-
málið á sér miklu lengri sögu
innan félagsins. Fyrstu sagnir,
sem eg hefi af afskiptum þess
af fána, eru raunar með nokkuð
einkennilegum hætti. Félagið var
stofnað haustið 1871 til stuðnings
við frelsiskröfur þjóðarinnar.
Annan veturinn, sem félagið
starfaði var tvenn nýbreytni upp
tekin um stjórnháttu landsins:
settur var brennivínstollur og
landshöfðingi skipaður, og var þá
svo mikill hiti í mönnum út af
frelsiskröfunum, að margir ís-
lendingar stigu á stokk og
strengdu þess heit, að bragða
ekki brennivín framar, fyrr en
þeir gætu gert Það í frjálsu landi.
Flestum þótti Danir og embætt-
isvaldið þverskallast við réttar-
kröfum íslendinga. Morguninn 1.
apríl 1873, er landshöfðingi tók
við embætti, var hinu nýja emb-
ætti fagnað með því, að dregin
var dula á flaggstöngina, sem
þá var á blettinum fyrir framan
landshöfðingjahúsið (nú Stjórn-
arráðshúsið), og á henni stóð á
höfði: „Niður með landshöfðingj-
ann“. Þetta var kallað „lands-
höfðingja-hneykslið". Segir Ind-
riði Einarsson í 50 ára afmælis-
riti Stúdentafélagsins, að stúdent-
ar hafi verið orðnir svo glóð-
heitir í stjórnmálunum, að þeir
muni hafa hvatt til „hneykslis-
ins“, Enginn úr Stúdentafélaginu
hafi dregið dulupna upp, en fé-
lagið „verður þó aldrei vel skírt
af því máli“.
Á þessu sama ári létu stúdent-
ar að sér kveða um fánamálið
á annan hátt og sýnu virðulegri.
Þeir fengu Sigurð Guðmundsson
málara til þess að gera teikningu
að fána fyrir ísland. Var það
blár feldur með hvítum fljúgandi
fálka. Fálkamerkið var þó ekki
nýtt í frelsisbaróttu íslendinga,
því að þegar Jón Sigurðsson
sigldi heim til Þjóðfundarins
1851 gáfu landar í Kaupmanna-
höfn honum innsigli með fálka-
merki, svo sem segir í kvæði
Gísla Brynjólfssonar — íslenzka
skáldsins, sem orti um Ungverja
fyrir meira en 100 árum —:
Ræba Péturs Benediktssonar í hófi
Stúdentafélags Reykjavikur 30. nóv.
BÍLABÓIMUN
Getum nú aftur tekið að oss að bóna bifreiðar
fyrir viðskiptavini vora.
Pöntunum veitt móttaka x smurstöð vorri við
Suðurlandsbraut, sími 80430, alla virka daga
frá kl. 8—12 og 13—19 nema laugardaga kl.
8—12.
0
OUUFELAGIÐ
SKÉLJUNGUR H.F.
Verði haukur þinn á þingi
þeirra merki, sem að æ
unna frjálsum íslendingi,
ánauð hata um land og sæ.
Fálkamerkið höfðu stúdentar á
stöng yfir tjaldi sínu á Þingvöll-
um við konungskomuna 1874 og
yfir öndvegi inni í tjaldinu.
Fálkamerkið ávann sér slíkar
viíisældir, að fálkinn leysti hinn
flatta þorsk af hólmi sem merki
íslands. Þeirri stöðu hélt hann
— þótt eftir öðrum uppdrætti
væri en teikningu Sigurðar —
til 1. desember 1918. Af ástæðum,
sem eg skildi ekki þá og skil
ekki enn, þótt eg hafi verið að
velta því fyrir mér í 38 ór, var
þá tekið upp annað skjaldar-
merki, illa teiknað, og síðan lapp-
að upp á það 17. júní 1944. Sam-
kvæmt opinberum úrskurði frá
þeim degi stendur það skjaldar-
merki á „stuðlabergshellu“. Mér
finnst álíka að tala um „stuðla-
bergshellu" eins og að tala um
„flata súlu“, en eg er nú kannske
nokkuð skilningssljór. Það er
frumleg smíði, því verður ekki
neitað. Kannske er eg einn um
þá ósk, en eg óska þess oft, að
við hverfum aftur til hvíta fálk-
ans á bláa slíildinum sem skjald-
armerkis íslands.
★ ★ ★
En hvað varð af hinum fyrsta
fána Stúdentafélagsins? í hinum
elztu reikningum félagsins sem
varðveitzt hafa, er athugasemd
frá endurskoðendum um það, að
fáni félagsins, flaggstöng og
marskálkabönd hafi fallið af
eignaskrá. Þetta gerist árið 1893.
Næstu 3 árin eru þessir munir á
eignaskránni, en fyrir réttum 60
árum segja 'endurskoðendurnir:
„Við höfum eklíi getað spurt
uppi fána og marskálksbönd, sem
talin eru meðal eigna félagsins,
og viljum við því skora á stjórn-
ina að skýra frá því, hvar nefndir
munir eru geymdir“.
Þessu svarar stjórnin sem hér
segir:
„Stjórnin er því miður jafn
ófróð og endurskoðendurnir um
það, hvar fáni og marskálksbönd
félagsins séu niður komin, því
allar rannsóknir hennar þar að
lútandi hafa orðið árangurslaus-
ar, en auðvitað mun hún gera
sér allt far um að grafa upp
þéssa muni; sjálf er hún ekki
sök í hvarfi þeirra, því henni
hafa þeir aldrei afhentir verið“.
Næsta ár eru munirnir enn á
eignaskrá, og hinn 25. nóvember
kvarta endurskoðendurnir enn
yfir því, að enginn viti, hvar
þeir séu niður kornnir. En leitið
og þér munuð finna. í athuga-
semd dagsettri næsta dag segir
þáverandi formaður félagsins,
Bjarni Jónsson frá Vogi: *
„Þessi aths. er hin sama sem
í fyrra og hefur stjóm sú, sem
þá fór frá, ekki getað svarað
henni. Um muni þessa er það
að segja, að um mörg undanfarin
ór hafa stjómir félagsins ekkert
um þá vitað, en alltaf sett þá á
eignaskrá. Nú hefi eg orðið þess
áskynja, að þeir, sem nú eru full-
orðnir, hafa séð marskálksbönd-
in, þegar þeir voru börn, en síð-
an ekki. Þau eru því löngu týnd
og þarf ekki framar að telja þau
með eigurn félagsins. Að það hef-
ir nú verið gert, kemur af því,
að gjaldkerinn hefir þar farið
eftir fyrra árs reikningi. Fán-
inn hefir verið geymdur á Hótel
ísland í 5—6 ár, eftir sögn Júlí-
usar og þar er hann enn. Raun-
ar hefur hann um nokkur ár
ekki verið annað en stöngin. Fór-
um við Júlíus með mestu mann-
hættu gegnurn hesthúsið og gæsa-
rgið upp á næsta loft fyrir of-
r.n hanabjálkaloftið til að sjá
stöngina og fundum hana loks.
Hefðum við dottið, þá hefðum við
drepið okkur, en það gerðum
við því miðxxr ekki. Lýkur hér
sögxmni um marskálkaböndin og
fánann."
Bjarni frá Vogi hélt, að þar
með væri sögunni lokið. Það er
rétt, að eftir þetta er aðeins
„merkisstöng án fána“ á eigna-
skránni um möi’g ár, og þar er
hún kannske enn. En endurskoð-
endurnir voru ekki af baki dottn-
ir, því að árið 1898 krefjast þeir
enn fyllri upplýsinga um mun-
ina. „Marskálksböndin sáust fyr-
ir nokkrum árum á prestaskólan-
um“, segja þeir og bæta við
hinni mjög svo skarplegu athug-
un. að „fáninn hlýtur einlivers
staðar að vera, því að ekki get-
ur hann verið uppslitinn, hann
sem mjög sjaldan hefur verið
brúkaður".
Eg fyrir mitt leyti er endur-
skoðendunum alveg sammála um
það, að þetta má ekki lengur svo
til ganga. Við verðum nú að
fara að gera gangskör að því að
finna fánann, svo að við getum
gert hann að skjaldarmerki ís-
lands. Og marskálksböndin. Á
hverju höfum við þörf á þeirri
skeggöld og skálmöld, sem nú er
í landinu, ef ekki marskálks-
böndunum?
★ ★ ★
Eg sagði sögu fánamáísins stutt
lega í blaðagrein fyrir skömmxi
og ætla ekki að endurtaka þá
frásögn hér. Aðeins er þess að
minnast að einmitt á þessum ár-
um, þegar Bjarni frá Vogi og
Júlíus lenda í mestum mann-
raununum í dauðaleitinni að
fóna Stúdentafélagsins, verður
bláhvíti fáninn til í huga Ein-
ars Benediktssonar og þá skrifar
hann grein sína í Dagskrá, þar
sem fyrst er skýrður fyrir fs-
lenddngum munurinn á fána og
skjaldarmei'ki.
Kannske má eg nota tækifærið
til þess að leiðrétta eina mis-
sögn í grein minni, ef einhver
kynni að hafa lesið hana. Eg
sagði, að bláhvíti fáninn hefði
blakt á Þkxgvelli við vígslu Val-
hallar árið 1898. En nú segir
betri heimild (prófessor Stein-
grímur), að það hafi verið fálka-
merkið, sem þar var uppi. Þetta
hrelldi ágætan íslandsvin, ferða-
langinn mikla Daníel Bruun, svo
mjög, að hann þaut bálvondur
til Reykjavíkur. Eg nefni þetta
litla dæmi til þess að sanna,
að forvígismenn fánamálsins áttu
við ramman reip að draga og að
fáninn fekkst ekki baráttu-
laust.
Eg tel víst, að einhverjir, sem
heyra mál mitt, minnist hins
stóra dags, sem eg nefndi áðan,
þegar Stúdentafélagið gaf þjóð-
inni fánann. Aðrir eru löglega
afsakaðir, þótt þeir eigi ekki um
hann persónulegar endurminn-
ingar, eins og t. d. eg, því að
eg var þá aðeins ófæddur. En
þeim sem minnast þessa dags og
áranna á eftir, minnast sigurfán-
ans, eins og Bjarni frá Vogi kall-
aði hann, er sú minning áreið-
anlega jafn-ljúf eins og ýmsum
öðrum, sem eg hefi þekkt, en
nú eru fallnir í valinn. í bar-
áttunni fyrir fánanum, „fanga-
marki þjóðarinnar" — ef eg má
endurtaka orð Guðmundar Finn-
bogasonar fyrir fimmtíu árum,
tóku stúdentar höndum saman
við almenning þessa lands, og sú
alda reis, sem ekkert fekk stað-
izt. Tólf árum síðar, og þó einum
skammdegisdegi betur, var full-
veldi íslands viðurkennt.
Við minnumst með þakklæti
allra forvígismanna fánamálsins,
hvort sem þeir eru lífs eða liðnir.
En sérstaklega finnst mér að
þessi samkoma eiga að senda
þeim manni hlýjar kveðjur, sem
nú er einn á lífi úr fánanefnd
Stúdentafélagsins. Eg er að tala
um hinn gamla fræðahöfðingja,
sem enn sækir fundi þessa fé-
lags, þegar hann fær því við
komið, prófessor Matthías Þórð-
arson. Við megum einnig minnast
konu hans, sem nú er nýlátin,
því að hún varð fyrst til að sýna
Reykvíkingum bláhvíta fánann,
er hún bar hann í gerfi
Fjallkonunnar á leiksviði á
þrettándanum 1895. Við megum
og vel minnast þess í þessu sam-
bandi, að það var einmitt Stúd-
entafélagið, sem mestan hlut átti
að þessarri leiksýningu.
★ ★ ★
En við megum einnig rnixm-
ast armarra, sem urðu til þess
að hrinda fánamálinu fram. Sér-
staklega vil eg nefna Einar Pét-
ursson stórkaupmann, hetjuna
frá „fánadeginum“ 12. júní 1913,
er danskir hermenn tóku blá-
hvíta fánann af Einari, sem var
á skemmtisiglingu hér á höfninni.
Fó einstök atvik urðú meira til
þess að ýta undir fánamálið. Eg
hefi á öðrum stað sagt nokkrar
minningar mínar frá þeim degi,
en langar til þess að koma á
framfæri einu atviki til viðbót-
ar, sem eg þó minnist aðeins af
afspurn. Sigurjón glímukóngur,
bróðir Einars, var þá verzlunar-
maður hjá kaupmanni noklerum,
sem hafði danska fánann við hún
þennan dag til að fagna komu
danska varðskipsins, sem lá á
höfninni. Almenningur heimtaði
alla dönsku fánana dregna nið-
ur þegar í stað, er fréttist af
aðförinni að Einari. En .sagan
segir, að Sigurjón hafi verið í
miklum vanda staddur, því að
húsbóndi hans skipaði honum að
verja fánann. Komu nú nokkrir
ungir drengir af Vesturgötunni
og heimtuðu fánann dreginn nið-
ur. Sigurjón sagði, að hér væxi
sér að mæta og myndi hann verja
fánann. Þá lagði mesti væskill-
inn í hópnum í Sigurjón og lagði
hann vonum bráðar að velli. Hefi
eg ekki fregnir af því, að Sigur-
jóni Péturssyni yrði aflfátt í
annan tíma, og sýnir þetta yklt-
ur, hvern kynngikraft góður mál-
staður getur gefið jafnvel hinum
aumustu stríðsmönnum sínum.
★ >V ★
Hinn 1. desember 1918 blakti
fáninn nú yfir frjálsu landi. En
það fór, sem oft vill verða, að
menn koma ekki óskaddaðir úr
sjóferðum og harðx’æðum. Þjóð-
fáni íslendinga’ var ekki lengur
„eins og mjöll í fjallahlíð”. Með
úrskurði Danakonungs hafði
„glundroðirni" komizt inn í hvíta
krossinn í fónanum. Mörgum af
einlægustu forvígismönnum fána-
málsins fannst þetta vera eins-
konar fleygur til þess að rug'la
hinar hreinu línur og hina köldu,
skæru liti landsins. Einar Bene-
diktsson fyrirgaf þetta aldrei. í
einni af síðustu vísunum, sem
hann orti í hórri elli í Herdísar-
vík, segir hann: „Afskræming
fánans var íslendings dáð“.
Þeir íslendingar, sem voru því
fylgjandi að rauði krossinn væri
tekinn í fánann, neituðu því að
hann væri þar sem leifar af eða
endurminning um dannebrog.
Og þrátt fyrir það, að Stúdenta-
félagið tók bláhvíta fánann á
sína arma, er tillagan um hina
gerðina fyrst fram komin ó fundi
þessa félags, einmitt fram borin
af einum fánanefndarmanninum,
Matthíasi Þórðarsyni. Fylgjendur
þrílita fánans sögðu okkur hin-
um, að rauði liturinn ætti að
vera tákn þess elds, sem hið
innra býr í þessu landi. Látum
það þá á sannast. Og jafnvel
þótt rauði liturinn væri dansk-
ur, þá er hollt að minnast þess,
að til eru verxi menn en Danir.
Sú tíð er nú löngu liðin, er það
kostaði góða sjálfstæðismenn
eins og mig andlega áreynslu að
sjá fegurð þjóðfána fyri'verandi
sambandsþjóðar okkar. Við vit-
um það að minnsta kosti að
rauða krossmarkið í fána okkar
er ekki í æít við þann rauða
fána, sem í dag er drifinn blóði,
þann fána, er blakti einn sem
gleðifána, þann dag, er sorgarfán-
ar voru á hvetri stöng annarri i
þessum bæ.
★ ★ ★
Þegar eg var að eltast við
fánann í hinum gömlu reikning-