Morgunblaðið - 15.02.1957, Blaðsíða 6

6
MORCTrNRl AÐIÐ
Föstudagur 15. febr. 1957
/ fáum orðum sagt: |
^▼▼▼▼▼▼▼▼▼t
Konan og Kjarval eru
höfundar þessa .....
Guðbrandur Magnússon, for-
stjóri Áfengisverzlunar rík-
isins, er sjötugur í dag. Hann
hefur víða komið við sögu og átt
á margan hátt merkilega ævi.
Einkum hefur hann verið áhuga-
samur um stjórnmál, þó að hann
hafi aldrei verið eins og fram-
styggur hestur á þeim vettvangi.
Hann hefur ekki haft eðlislega
þrá til að ganga fyrir spegil og
biðja um dóm háttvirtra kjós-
enda: Spegill, spegill herm þú
mér.... í>að eru ekki allir með
því marki brenndir. — Það vant-
aði líka í mig allt sem til þess
þurfti, sagði hann við mig, þegar
þetta bar á góma. En svo bætti
hann við eftir svolitla umhugs-
un:
— Annars var ég einu sinni í
framboði hér í Reykjavík og
fékk 1034 atkvæði eða eitthvað
þess háttar. En það var nú þá.
Guðbrandur var fyrsti ritstjóri
Tímans og kallar hann „sitt
blað“, svo að gera má ráð fyrir,
að hann sé Framsóknarmaður. En
hann er meira. Hann er líka ó-
venjulegur húmanisti. Hann
sagði:
— Þér megið hafa það eftir
mér, að ég hefði ekki trúað því
á æskuárunum, að það væri svona
gaman að eldast! Það er eins og
sjónarhóllinn hækki og sjónar-
hornið færist til betra vegar.
Maður er ekki eins eigingjarn og
áður, ekki eins fljótfær að álykta
en kemst þó að jafngóðri niður-
stöðu. Þegar aldurinn færist yfir,
fer maður að hugsa af meira yfir-
liti.
★ ★
Við erum staddir í stofum
þeirra hjóna. Myndir Kjar-
vals blasa við á hverjum vegg og
sumar minna á persónulega vin-
áttu húsbóndans og meistarans.
Hún hefur staðizt alla brotsjóa
50 ára og maður sér, hve djúpt
hún ristir, þegar Guðbrandur
sýnir gesti málverk vinar síns.
Það skortir hvorki skilning né
innblástur. Og það er gaman að
fara með húsbóndanum um
„safnið":
— Konan og Kjarval eru höf-
undar þessa heimilis, segir hann.
Og svo:
— Það var á útmánuðum 1930,
að ég fór til Sigurðar Nordals
sem þá var formaður mennta-
málaráðs og sagði við hann eitt-
hvað á þessa leið: Það er orðið
alllangt síðan þið hafið gert
nokkuð fyrir Kjarval. Ég hef séð
eftir hann nýja mynd. Hún heitir
Vífilfell. Nordal tók máli mínu
vel, og þegar þeir sáu málverkið,
fór fyrir þeim eins og mér.
Menntamálaráð ákvað svo að
kaupa myndina á 5000 krónur
sem var mikill peningur þá. En
þá kom í ljós, að allir sjóðir voru
tómir.
— Og ekki varð af kaupum?
— Jú-jú, málinu var auðvitað
bjargað. En það er önnur
saga....
Guðbrandur sýnir mér síðan
myndir Kjarvals og skýrir hverja
einstaka af mikilli nærfærni.
Þarna er stór mynd frá Þingvöll-
um, önnur sem er nokkurs konar
erfiljóð um Einar Benediktsson
og þrjár smámyndir sem málaðar
eru suður í París, svo að dæmi
séu tekin. Smámyndirnar eru mál
aðar á salernispappír, en undur-
fagrar allt um það. Pappírinn
skiptir minnstu máli, þegar Kjar-
val er annars vegar. — Guð-
brandur segir og bendir á eina
af þessum litlu myndum:
— Vitið þér, hvað ég kalla hana
þessa? Þér sjáið, að þarna er
hópur manna að stinga saman
nefjum. Ég skal segja yður, ég
Samtal við Guðbrand
Magnússon sjötugan
kalla hana Tímaklíkuna. — En,
bætir Guðbrandur við, Kjarval
er víst alveg saklaus af því að
hafa haft Tímamenn í huga, þeg-
ar hann málaði hana.
— Segið mér eitt, Guðbrandur,
hefur ekki vináttan við Kjarval
verið yður mikils virði?
— Jú. Það var eiginlega eins
og að detta í lukkupottinn að
kynnast honum. Og sérstaklega
list hans. Að því hef ég alltaf
búið.
— Þér kynntust honum, þegar
þér störfuðuð að ungmennafé-
lagsmálum á fyrstu árum yðar í
Reykjavík?
— Já, bróðir hans Karel Sveins
son stóð framarlega í ungmenna-
félagshreyfingunni. Hann bauðst
til að kynna mig fyrir Kjarval.
Ög sem ég fer til Kjarvals, fell
ég í stafi yfir því að sjá slíka
hæfileika hér heima. Ég get
skotið því hér inn í, ef þér viljið
láta það fljóta með, að ég held
ég eigi heiðurinn af því að hafa
fyrstur nefnt nafn Kjarvals á
prenti. Það var í Austra, blaðinu
okkar á Austurlandi. Þar skrif-
aði ég greinarkorn um fyrstu
sýningu listamannsins 1908.
Guðbrandur Magnússon heldur
áfram:
— Einhverju sinni sem oftar
hélt Ungmennafélag Reykjavík-
ur hlutaveltu og fékk málverk
hjá Kjarval. Á þeim tíma hefðu
80 krónur þótt mikill peningur —
en okkur tókst að koma henni
upp í 800 krónur með því setja
hana í happdrætti. Kjarval hefur
einhvern tíma haft það við orð,
að þær 800 krónur, ásamt 1000
krónum sem hann fékk hjá
Hannesi Hafstein, hafi orðið sér
ógleymanlegastar. Hann hefur
sennilega haft þörf fyrir þessa
aura, gæti ég ímyndað mér.
★ ★
Við setjumst. Snúum okkur
frá málaralistinni, enda er
Guðbrandur farinn að tala um
ungmennafélagshreyfinguna, áð-
ur en ég veit af. f henni eða henn-
ar anda hefur hann starfað alla
sína tíð, enda er hann aðalstofn-
andi Ungmennafélags Reykja-
víkur.
— Hjátrúin eykst eftir því sem
ellin færist yfir mann, segir Guð-
brandur, þegar við erum seztir.
Það er ekki fyrr en nú að mér
er farið að detta í hug, að við
Guðbrandur: Ég kalla hana Tímaklikuna —
séum skákmenn á taflborði örlag-
anna. Það er eins og ekkert sé
hending, örlögin hafi séð fyrir
öllu lífi okkar. Mér dettur þetta
oft í hug, þegar ég hugsa til þess
gæfuspors sem ég steig, þeg-ar ég
fór til Akureyrar 1905. Ég ætlaði
til Reykjavíkur, en lagði þessa
lykkju á leið mína. Á Akureyri
smitaðist ég af ungmennafélags-
bakteríunni og kom með hana
hingað suður. U.M.F. Reykjavík-
ur var stofnað 3. október
1906. — Það hafði áhrif á líf
okkar allra sem lögðum þar
hönd á plóginn, já, ég vil segja,
að það hafi haft áhrif á allt þjóð-
lífið. Það hefur verið sagt, að
ungmennafélagshreyfingin hafi
verið afl lítillar þjóðar sem vissi,
sliriFar úr
daglega lifinu
■VTÝLEGA var ég að fletta bók-
' um, sem hingað til lands
voru nýkomnar frá Norðurlönd-
unum. Það sem sérstaka athygli
mína vakti var ekki einungis það
hve fjölbreyttar og margvíslegar
bækurnar voru, heldur hitt hve
frágangur þeirra var góður og
útlit þeirra smekklegt og vandað.
Fögur bók
EINHVERN tímann hefur það
verið mælt, sem ég hygg mik-
inn sannleika, að í bókagerðinni
speglist menningarlíf hverrar
þjóðar einna greinilegast. — Sú
þjóð, sem á fagrar bækur og vel
gerðar hlýtur að standa framar-
lega um alla andans og hjartans
menningu. Það er nefnilega ekki
einungis innihaldið, það sem i
bókunum stendur, sem ber vott
um þá sem bækurnar gera, þá
þjóð, sem þær gefur út, heldur
bókin öll. Á henni sést hvert ald-
arfarið er í menningar- og list-
málum, á henni sést hvernig efna-
hagur fólksins er, og á henni sést
hve miklir fagurkerar og smekk-
menn kaupendurnir eru.
Allt með snilldarbragði
gert
ÞAÐ er því engin tilviljun að
þær bókagerðarþjóðir, sem
einna fremstar hafa verið á liðn-
um árum, eru Þjóðverjar og Hol-
lendingar, sem verið hafa með
mestu menningarþjóðum og átt
ágætustu prentlistarmenn. En á
seinni árum hafa Norðurlanda-
þjóðirnar færzt þarna á fremstu
skör og þó einkum Danir og Sví-
ar. —
Og það fer ekki hjá því, að
þegar maður tekur sér bók í
hönd frá einhverjum þessum
þjóðum þá falli maður oft í stafi
af aðdáun, svo smekklega er hún
úr garði gerð. Þar fer saman let-
urvalið, uppsetningin og umbrot-
.ið á síðunum, pappírinn, spássí-
urnar, og síðast en ekki sízt, káp-
an og þær teikningar eða skreyt-
ingar sem á henni eru.
En jafnframt, um leið og mað-
ur dáist að því sem þarna er vel
og ágætlega gert, hlýtur manni
að detta í hug að munur sé á því
sem hér á landi er gert og víða
annars staðar. íslenzk bókaút-
gáfufyrirtæki hafa lengi hugsað
sáralítið um útlit bóka sinna,
aðeins ef útgefandinn hefur verið
sáttur við efni þeirra og talið
það þess vert að það kæmi
fram fyrir almenningssjónir. Og
þetta er illt. Því sannleikurinn er
sá að íslenzkar bækur hafa marg-
ar verið ein hryggðarmynd,
hörmulegar útlits, ljótar og leið-
inlegar í bókaskáp, ósmekklegar
og ólistrænar að öllu útliti, svo
maður nefni ekki það sem oft
sést að bandið dugar ekki, bókin
gliðnar og rifnar úr kjölnum.
Mikið mein
SLÍKT er mikið mein og ber vott
um ómenningu og amlóðahátt
þeirra, sem að bókaútgáfu standa.
Ánægjan, sem við höfum af því
að eiga bókina og handleika hana
er hálfu minni fyrir vikið, hún
er eins og hrákasletta í bóka-
skápnum og ósjálfrátt metum við
innihaldið, söguna eða ljóðin,
minna fyrir vikið, hinn óhrjálega
ytri búning. Þetta er miður, en
ástæðan er vafalaust efnaskortur
íslenzkra bókaútgefenda og stutt
starfssaga flestra þeirra sem af
sér hefur leitt að ekki hefur skap-
azt stöðull í bókagerðinni. En þó
sér á að bækurnar fara sífellt
batnandi að ytra útliti ár frá ári
þótt enn eigi þær langt í land til
þess að svipa til hinna skand-
inavísku bóka að ytri gerð. Sér-
staklega hefur Helgafell gert sér
far um að gefa út smekklegar
bækur og ekki hef ég séð fegurri
prentvinnu eða frágang frá neinni
prentsmiðju en Hólum hér í
Reykjavík.
Verðlaun fyrir fegurstu
bókina
ÞAÐ er vel að smám saman er
að vakna skilningur á því
með íslenzkum bókaútgefendum
á því að það er ekki síður þýð-
ingarmikið að bókin líti vel út en
innhaldið sé gott. Sumir gætu
kannski talað um tildur og for-
dild í hinum ströngu kröfum um
góða bókagerð, en það er mis-
skilningur. Falleg bók verður
ávallt órækt vitni góðs smekks,
umhyggju og atorku þess sem
hana gefur út, og stórfelldur
ánægjuauki þeim sem hana á og
lengi les.
Oð áður en ég skilst loks við
þessar hugleiðingar um ís-
lenzka og erlenda bókagerð, þá
þykir mér sem að því gæti orðið
mikil bót og nokkur hvöt íslenzk-
um bókaútgefendum ef fegurstu
bókinni á ári hverju væri veitt
verðlaun og viðurkenning, rétt
eins og fegurstu stúlkunni. Það
myndi hvetja bókaútgefendur til
þess að sækja í þessum efnum
enn meir á brattann og það
myndi líka lyfta undir íslenzka
listamenn að snúa sér meir að
bókagerð og bókateiknun, því þar
er svið sem þeir hafa að miklu
vanrækt fram að þessu, en þar
bíða þeirra þó víð og mikil ónum-
in lönd.
að hún átti ekki eftir nema hlað-
sprettinn í frelsisbaráttunni. Það
er rétt, en ungmennafélögin voru
fyrst og fremst sjálfsuppeldis-
stofnanir, þar sem menn skyldu
þjálfa sig til þess að verða að
liði — verða að manni! Þetta var
æskulýðshreyfing sem byggði
starf sitt á kristilegum grundvelli,
lét sér, að segja má, ekkert mann-
legt óviðkomandi, en leiddi hjá
sér stjórnmál. Baráttumál ung-
mennafélaganna var þó íslenzk-
ur þjóðfáni.
Nú fór Guðbrandur að segja
mér, að vissar erlendar félags-
hreyfingar minni mjög á ung-
mennafélagshreyfinguna á sínum
tíma. f því efni bendir hann t.d.
á Lions, sem vinur hans úr
UMFR, Magnús Kjaran, stórkaup
maður, stofnaði hér, Rotary o. fl.
Heimurinn er nú, segir Guð-
brandur, i svipuðum sporum
og ísland fyrir hálfri öld.
Ef framtíðin á að bera
gæfu í skauti sér, þá þarf að auka
kynni milli þjóða, skilning, þekk.
ingu, samhjálp, samvinnu, góð-
leik og virðingu. Heimurinn er
orðinn lítill og af sem áður var,
að garður sé granna sætt. Við
hjónin eigum þrjár dætradætur
sem allar heita Matthildur, eftir
ömmu sinni. Eitt sinn gátum við
talað um Matthildi litlu í Asíu,
Matthildi í Evrópu og Matthildi
í Ameríku. Þetta var gert til að-
greiningar, en sýnir þetta ekki,
hversu lítill heimurinn er orðinn?
Ef veröldin á að eiga mannsæm-
andi framtíð, verður að rækta hið
bezta í hverjum einstaklingi og
ala þjóðirnar upp í þeim skiln-
ingi að við séum öll í sama bát.
— Þetta sagði Guðbrandur, og
fleira sagði hann um þetta hjart-
ansmál sitt.
★ ★
— íá, ég ólst upp á Seyðisfirði,
J þeim ágæta menningar-
bæ. Ég átti föður sem hafði lif-
andi áhuga á því, að börn hans
nytu menntunar, enda hafði hann
sjálfur lítils notið í æsku. Hann
þurfti sjálfur að kenna sér að
lesa, en hann var samt maður til
að kenna mér það líka. Átti ég þó
ekkert gott með það! Á meðan ég
var á Seyðisfirði, var ég settur til
að nema prentiðn hjá Austrafólki.
Það var dálítið annað að læra
prentiðn þá en nú, skal ég segja
yður. Þá voru prentsmiðju- og
blaðaheimilin eins konar klaust-
ur. Þar stóðu öll veður í gegn, og
prentneminn var eins og einn
úr fjölskyldunni. Ég kynntist og
þessum „klausturanda" þegar ég
kom suður til ísafoldar. Á prent-
smiðjuheimilunum var einstök
samheldni og vinátta. Ég minnist
þess t.d., að jafnvel sendibréf
voru lesin upp í allra áheyrn á
Austraheimilinu. Það var lifandi
og náið samband milli þeirra sem
stóðu að þessum heimilum. Upp-
eldi svipað, viðhorf og mat. Já,
þetta var eins og í klaustrum.
Þetta var okkar skóli, okkar upp-
Framh. á bls. 10