Morgunblaðið - 21.07.1957, Blaðsíða 11

Sunnudagur 21. júlí 1957
MORCUNBLAÐIÐ
11
íslenzkir sí
Dr. Guðni Jónsson,
ísafoldarprentsmiðja.
NÝLEGA er komið ut 11. og 12.
hefti af íslenzkum sagnaþáttum
eg þjóðsögum dr. Guðna Jóns-
sonar. Getur hann þess í formála
síðara heftisins að útgáfunni sé
lokið með þessum heftum. Ég tel
það skaða að dr. Guðni skuli
hætta við þetta safn, því ég veit
að hann á efni í mörg hefti enn
*f alþýðlegum sagnafróðleik. En
sú er raunabótin, að von er til
að hann gefi út lík rit undir öðr-
hn nöfnum, sem verða þá sjálf-
stæð.
íslenzkir sagnaþættir og þjóð-
SÖgur eru eflaust merkasta safn
þjóðsagna, sem út hefur komið á
landi hér, síðan Jón Árnason
lauk útgáfu sinni af íslenzkum
þjóðsögum. Ber þar margt til.
Fyrst og fremst það, að stíll, frá-
sögn og frágangur allur er með
þeim ágætum, sem bezt verð-
ur ákosið. Frásögn dr. Guðna er
lipur og málið snjallt og fagurt,
eins og það er allra bezt hjá
þjóðsagnamönnum. Hann hefur
sérstaklega verði vandur að
heimildarmönnum og heimildum.
Margir af hinum mestu kunn-
áttumönnum á þjóðleg fræði hafa
látið honum i té sagnir. Sýnir það
betur en nokkuð annað, hve
mikils álits safn hans hefur not-
ið hjá slíkum mönnum. Má þar
ttl dæmis nefna: Þórð Sigurðs-
soo. á Tannastöðum, Pétur Jóns-
son frá Stökkum, Magnús Björns-
son á Syðra-Hóli, Sigurð Guð-
mundsson frá Gamla-Hrauni og
Helga Guðmundsscai á Apa-
vatni, svo ég telji nokkra. Allir
þessir menn eru nafntogaðir fróð-
leiksmenn og hafa birzt eftir
suma þeirra sagnir og fróðleikur
í mörgum ritum.
Dr. Guðni Jónsson er fyrir
löngu orðinn einn þjóðkunnasti
fræðimaður landsins fyrir rit sín
um ættfræði og byggðasögu. Safn
hans ber þess mjög merki, að
hann hefur rannsakað sunnlenzka
byggðasögu betur en nokkur ann-
ar. Margir þættirnir í safninu eru
að innihaldi og gerð aliri brot
úr byggðasögu. Munu þeir því
verða verðmætir þeim, er slík
fræði stunda í íramtíðinni. En
eins og kunnugt er, er íslenzk
byggðasaga enn lítið sem ekk-
ert rannsökuð, en þýðing henn-
ar er mikil fyrir atvinnusöguna
eg landssöguna,
Safnið ber þess glögg merki,
að höfundur þess er ættfræðing-
ur. Mikið er þar af fróðleik er
snertir mannfræði og ættfræði.
Má þar þó sérstaklega nefna
þáttinn af Reykjakotsmönnum.
Eru þeir drög að niðjatali Guðna
í Reykjakoti og skráðar sagnir
af honum. Er þáttur þessi einn
hinn merkasti í safninu öllu.
Jafnframt þessu er safn dr.
Guðna óvenjulega ríkt af sögnum
sem snerta gamlar minjar um
horfna atvinnuhætti. Er því þar
geymdur menningararfur, sem
fræðimenn framtíðarinnar munu
nota, þegar skráð verður saga
þess tíma, sem þcir um ræðir. Ég
tel hiklaust að slíkt sagnasafn,
sem fslenzkir sagnaþættir og
þjóðsögur, sé eitt meðal þeirra
merkustu rita, sem skrifuð hafa
verið á síðustu árum. Ber þar
sérstaklega til, að í hinum al-
þýðlegu frásögnum, sem þessum
er fólginn geysilega mikill sjóð-
ur menningarminna, sem algjör-
lega hefði glatazt, ef ekki hefði
verið haldið til góða slíkum sögn-
um. Munu því slík söfn sem þetta
verða verðmætara eftir því sem
stundir líða fram og þykja hin
dýrmætustu, ekki einungis til
lestrar og fróðleiks alþýðumönn-
um, heldur einnig fyrir fræði-
menn, sem fást við ýmiss konar
fræði.
íslenzkir sagnaþættir og þjóð-
sögur eru ríkir af ýmiss konar við
burðasögum, svo sem af slys-
förum á sjó og landi, björgunar-
afrekum og öðru þvílíku. Má þar
til dæmis nefna: Hrakninga Þykk
agnaþættir
bæinga og björgun á Loftsstöð-
um 1895, Drukknanir í Ytri
Rangá, Frá Arnarbælisskipinu
1708, Skipstapanum í Þorláks-
höfn 1840, Drukknun Jóns á
Loftsstöðum 1870 og mörgum
fleiri. Þessir frásagnaþættir eru
allir hinir merkustu, og lýsa oft
atvinnuháttum og venjum, sem
ómögulegt væri að fá nokkra
vitneskju um, ef þeir hefðu ekki
verið til. Munu þeir því verða
metnír meir í framtíðinni, þeg-
ar fræðimenn hafa gert sér fulla
grein fyrir, hve mikla þýðingu
þeir hafa fyrir sagnaritun okkar.
Einnig er í safni dr. Guðna um
auðugan garð að gresja um hrein
ar þjóðsögur. Bæði álfasögur og
draugasögur. Eru þar fremstar
sögur af draugum: Af Skerflóðs-
Móra, Kots-Móra, Írafells-Móra,
Leirubakkadraugnum, Mundakots
draugnum og Stokkseyrardraugn
um, sem er frægastur allra
drauga á Suðurlandi. Þess má
geta, kannske meira til þess að
hrella þá, sem eru draughrædd-
ir, að sumir þessir draugar eru
við líði enn, og kann ég glænýjar
sögur af sumum þeirra. En þeir
eru komnir til aldurs og eru eftir
gamallri trú gengnir upp að
hnjám, og munu því brátt hverfa
úr mannheimum. Sýnir þetta að
daugatrú er ekki með öllu útdauð
hér á landi sem betur fer.
Eins og ég gat í upphafi er
núna fyrir skemmstu komið út
11. og 12. hefti íslenzkra sagna-
þátta og þjóðsagna. Þessi hefti
eru hin fjölbreyttustu að efni.
Hafa þau að innihaldi meðal ann
ars úrval úr söfnum tveggja þjóð
kunnra manna. Þeirra Eiríks
Einarssonan, alþingismanns frá
Hæli og Sæmundar Guðmunds-
sonar, ljósmyndara í Hafnarfirði.
Einnig eru þar síðustu frásagna-
þættirnir, er Þórður Sigurðsson
fræðimaður á Tannastöðum skrá-
setti, en hann er einn merkustu
stuðningsmanna dr. Guðna.
Ég get ekki annað en lýst sér-
stakri ánægju minni við lestur
frásagna Eiríks frá Hæli. Ég vissi
af persónulegum kynnum við
hann, að hann hafði mikið yndi
af fróðleik alþýðlegum og bjó
yfir sérstaklega fagurri frásagn-
argáfu, enda var hann gott skáld
og gáfumaður mikill. En hitt
vissi ég ekki, að hann hefði skrá-
sett sögur alþýðlegar. Það er gam
an að lesa fróðleiksgreinarnar-
hans Eiríks, er hann skráði eftir
ömmubróður sínum Páli Melsted
sagnfræðingi, en hann var mikill
fróðleiks og gáfumaður og lang-
minnugur. Það verður enginn
fyrir vonbrigðum, sem les úrvalið
úr sagnakverinu hans Eiríks. Sög-
urnar hans eru skemmtilegar.
Frásögn hans er ljós, lipur og
létt. Meðferð hans á efni er lif-
andi og skýr. Hann dregur upp
mynd skýra og fagra af minning-
um liðins tíma. Frásagnir hans
af gömlum Hreppamönnum er
mjög gaman að lesa. Það væri
gaman að eiga fleiri slíkar mynd-
ir af fólki genginna kynslóða.
Sama er að segja um sögur
Sæmundar Guðmundssonar. Þó
eru þær annars eðlis, því þær
eru margar dulrænar. En slíkar
sögur hafa alltaf verið uppáhald
hjá alþýðlegum fræðimöhnum.
Sæmundur var Flóamaður og eru
sumar sögurnar þaðan að austan.
Sögur hans eru vel sagðar og
hinar merkustu. Og er vel farið
að þær koma út svo almennmgur
geti notið þeirra.
Einning eru í þessum heftum
nokkrir þættir, sem teljast mega
mjög merkir. Má þar til dæmis
nefna: Þáttur Þórðar Erlends-
sonar á Tannastöðum, sem er
skráður af Þórði Sigurðssyni
fræðimanni. Er sá þáttur mjög
fróðlegur og um leið skemmtileg-
ur. Einnig má nefna Eldeyjarferð
og margar fleiri sagnir þessara
hefta en rúm er ekki til þess hér.
Þátturinn af Jóni ríka í Móhús-
um er snilldarlega. vel skráður.
Sýnir hann betur en nokkuð ann-
að, hvað dr. Guðni Jónss., er fróð
ur um sunnl. byggðasögu, ætt-
fræði og mannfræði og hvað
hægt er að vinna úr þeim heimild
um, sem til eru af kunnáttu-
mönum, þó þær virðist leikmönn-
um fátæklegar og lítið efni í
sögu.
Eins og ég hef getið áður tel
ég að fræðaritun sem þessi
sé eitt af því merkasta, sem fræði
menn nútímans leggja til sagna-
ritunar. Ég tel það sérstaklega
liggja í þvi, að í slíkum þáttum
og sögnum er mikið af horfn-
um menningarminnum, sem ella
hefðu glatazt með öliu. Verður
því rit sem þetta drjúgur sjóður
fyrir fræðimenn framtíðarinnar,
sem leggja munu stund á athugun
atvinnusögu og landssögu yfir-
leitt.
Jafnframt þessum tveimur heft
um, sem út komu núna er endur-
prentun á 1. og 2. hefti íslenzkra
sagnaþátta og þjóðsagna. Hafa
þessi tvö hefti verið uppseld með
öllu i langan tima. Sýnir það vel
að þjóðin hefur metið safnið að
verðleikum. Ég ráðlegg öllum
unnendum þjóðlegra fræða að
kaupa þetta safn meðan það
fæst allt, því ekki mun líða langt
þangað til það slest upp. En svo
er með margar mætar og ágætar
bækur íslenzkar og ógerningur
er að ná í þær, því eigendur
þeirra vilja ekki láta þær, þó gull
sé í boði, ég trúi því að svo verði
einnig um safn dr. Guðna Jóns-
sonar.
Jón Gíslason.
Minning:
Jakob Soebetk
ÞANN 8. þ.m. andaðist í Naust-
vík við Reykjafjörð í Stranda-
sýslu Jakob Söebeck og verður
jarðsettur á morgun að Árnesi í
Trékyllisvík.
Jakob var fæddur að Kambi í
Árneshreppi 13. maí 1880, sonur
Friðriks Söebecks, er síðar bjó í
Reykjarfirði, og konu hans Kar-
ólínu. Hún var dóttir Jakobs
kpm. Thorarensen í Reykjarfirði,
sem víða frægur var fyrir mikla
skapsmuni, orðkyngi og reið-
mennsku auk annars höfðingja-
brags. Hann fór aMt á hestum og
hafði jafnan 8 til reiðar. Hann lét
hvorki veður né torfærur hefta
för sína. Eitt sinn reið hann urð-
irnar ofan við Byrgisvíkurkleif,
sem engum stórgrip né manni
þóttu færar, en foráttu brim
lamdi bergið fyrir neðan. Undir
því er eini mannavegurinn um
þær slóðir, en þó aðeins að lág-
sjávað sé og stiMt. Margar sögur
lifa enn á Ströndum um Thorar-
ensen kaupmann.
Þau KaróMna og Friðrik áttu
14 börn og eru nú 7 þeirra gengin
með Jakob. Hann varð snemma
mikiM vexti og sterkur og þótti
einn glæsilegasti ungra manna í
Víkursveit á þeirri tíð og þótt
víðar væri leitað. En svo bar við
er hann var rétt innan við tví-
tugt, að hann var á ferð einn
saman út með Reykjarfirði um
vetur. Þá hljóp á hann snjóflóð
og barst hann með því langt út
á sjó. Hvorki hann sjálfur né
neinn annar hefur getað skiMð,
hvernig hann bargst af, tókst að
krafa sig gegnum krapið til
lands. Upp frá -þessu bar hann
aldrei sitt barr. Hann, sem 'áður
hafði verið hrókur alls fagnaðar,
fjörmaður og félagslyndur, varð
nú ómannblendinn og einrænn,
fór að öMu með stakri hægð og
varð aldrei við kvenmann kennd
ur. Líkamsburðum helt hann ó-
skertum þegar á reyndi. Ef hon-
um rann í skap varð hann ekki
einhamur, hvað örsjaldan mun
hafa komið fyrir sem betur fór.
Margir menn af Ströndum fóru
í verið til Bolungarvíkur í þann
tíð. Þaðan reri Jakob fjölda ver-
tíða meðan áraskipin voru við
lýði. Fáir eða engir munu hafa
þótt hans líkar í andófi og barn-
ingi. Dag nokkurn í landlegu
voru ungir menn í verbúðinni að
reyna kraftana í tuski. Langaði
þá til að vita hvað hinn stóri,
rólegi maður gæti. Jakob taldi
þetta óþarfa. En er hann sá að
þeim var alvara þokaði hann sér
upp að vegg og kvað bezt að þeir
kæmu allir saman, því að hann
nennti ekki að fást við þá hvern
um sig. Runnu þeir þá að hon-
um margir í senn. En hann tók
þá einn af öðrum og hlóð þeim
fyrir framan sig líkt og maður
hendir þorski í kös. Fengu þeir
sig brátt fullsadda af þessum
leik. Þetta mun eina sinnið, sem
Jakob lagði hendur á menn. Enda
var hann þannig innrættur, að
ekki vildi hann gera flugu mein.
Hann átti alla ævi heima við
Reykjarfjörð og hafði 30 kindur
á fóðrum, sem hann hirti og
fóðraði með afbrigðum vel. Tók
hann alltaf nærri sér að lóga
nokkurri skepnu, fjárhundar
hans fengu aMir að deyja úr elli.
Síðustu árin var hann orðinn
rúmfastur og naut aðhlynningar
gæðahjónanna Guðmundar og
Steinunnar í Naustvík. Vinir
hans samgleðjast honum, að hin
langa þraut er Mðin í þeirri trú,
að honum hafi verið staður bú-
inn, þar sem hið fyrra er farið
og andi hans lifi þar sæll og
hraustur undir náðarsól eilífðar.
Guð blessi hann og minningu
hans.
Þ. BJ.
Árbók íslenzka forn-
leifafélagsins
HEFTI árbókarinnar eru venju-
lega ekki fyrirferðarmikil, og
láta því Mtið yfir sér að ytri sýn.
Það má því í flestum tilfellum
segja, að þar séu „umbúðirnar
lóð, en innihaldið vætt“.
Ekki mun geta talizt, að Ar-
bækurnar séu í margra hönd-
um, sé miðað við fólkstölu okk-
ar, aðeins nokkur hundruð fastir
kaupendur, innlendir og erlend-
ir. Þess utan mun eitthvað vera
selt í lausasölu. Þetta er alltof
lítill kaupendafjöldi, þar sem um
jafn ágæta bók er að ræða. Ar-
bækur Fornleifafélagsins eru
barmafullar af fróðleik, sem all-
ir íslendingar þurfa raunveru-
lega að vita nokkur deili á, en
sem við, í flestum tilfellum, fá-
um ekki annars staðar.
Nafn bókarinnar ber í sér inni-
hald hennar. Þar birtist nýr og
gamall fróðleikur, um flest það,
sem að þjóðminjum okkar lýtur.
Þar fáum við nýjustu fregnir af
því, sem árlega kemur upp á
yfirborðið, en sem jörðin hefur
varðveitt í aldaraðir, margt frá
fyrstu árum íslandsbyggðar. —
Allt segir þetta sína sögu, og oft
hina merkilegustu, og allt er
þetta okkar saga. Fornleifafræð-
in er margþætt og merkileg, sem
á víða ítök, bæði í jörðu og á.
Um margt af þessu fræðir árbók-
in okkur. Það er fleira sem til
fornminja telst heldur en það,
sem jörðin fól í skauti sínu fyr-
ir öldum, en smátt og smátt er
að sjá dagsins ljós að nýju. Má
þar til nefna örnefni landsins og
eyðibýli. Hvort tveggja þetta er
mikill þáttur í fornleifafræðinni
og skemmtilegur, en sem of fáir
virðast þó gefa sig að. Þó mun
nokkuð að þessum þáttum unn-
ið á vegum Fornleifafélagsins og
þjóðminjavarðar, og er hér mik-
ið verk og ekki vandalaust að
vinna. Um margt af því, sem á-
unnizt hefur í þessu efni, fáum
við nokkra vitneskju í árbók-
inni, og er síðasta árbókin,
1955—1956, engin undantekning í
því efni. Þar skrifa ekki færri
en sjö ágætir fræðimenn um
margs konar efni fornminjafræð-
inni viðkomandi. — Einn af þess-
um sjö er hinn aldni fræðimað-
ur Guðbrandur Sigurðsson að
Svelgsá í Helgafellssveit. Guð-
brandur skrifar þar mjög glögga
og skilmerkilega grein um eyði-
býli í Helgafellssveit, og er saga
þeirra allt frá landnámsöld
fram á þá tuttugustu.
Þessi vinna Guðbrandar er
mjög þakkarverð og ætti að
verða til hvatningar og eftir-
breytni. Fullvíst má telja, að
með verki þessu hafi Guðbrand-
ur bjargað frá eilífri glötun,
nafni og staðsetningu margra
hinna fornu býla þar í sveit, og
ef til vill mátti ekki seinna vera,
því óvist er, hvort nokkur núlif-
andi maður þar í sveit, hefði aS
öllu samanlögðu getað gert þetta
jafnglæsilega, eins og ég tel að
Guðbrandur hafi gert, og sé þó
fjarri mér, að kasta nokkurri rýrS
á Helgfellinga. Guðbrandur hef-
ur sannarlega goldið hér Torfa-
lögin fyrir sína sveit. Þetta, sem
hér hefur verið sagt, er ekki
skrifað sem bókarfregn né rit-
dómur um Árbók Fomleifafé-
lagsins, þótt sú bók væri þess
makleg, að oftar væri vakin at-
hygli á útkomu hennar og efni
en ég held að gert sé. Þetta, að ég
gerði hér lítillega að umtalsefni
skýrslu Guðbrandar, án þess að
geta annarra þeirra, sem skrifa
í síðustu árbókina, er aðeins af
því, að hann tekur þar fyrir efni,
sem er mér mjög hugstætt, og
ég nokkuð sett áður fram í ræð-
um og riti, og bent á, svo sem
Guðbrandur gerir í upphafi
skýrslu sinnar, þá hættu, sem
virðist búin, bæði ýmsum ör-
nefnum landsins, svo og eyði-
býlum, sem smátt og smátt hafa
fallið úr tölu byggðra bóla á liðn-
um öldum, þá hættu, að nöfn
þessara staða íalli í gleymsku
og dá. Ég tel að þessi hætta vaxi
árlega, með auknum burtflutn-
ingi fólks úr sveitum landsins,
og þótt einhver kæmi einhvern
tíma aftur, 1 stað þeirra sem
fóru, öMum og öllu umhverfi
óþekktur, er mjög hæpið, að sá
aðkomni fái öll örnefni að vita
í sinni nýju landareign. Þegar
svona er komið, er jafnvel sú
hætta fyrir hendi, að aðkominn
maður, sem kemur á ömefna-
lausa jörð, þ.e. þekkir ekkert ör-
nefni, að hann þá grípi til ör-
nefna frá sínu heimalandi og
flytji þau á staði í sínu nýja um-
hverfi, því örnefnalaust land unir
enginn bóndi við til lengdar. Hve
góð, sem þessi aðfluttu ömefni
væru, tel ég samt, að hér hafi
skaði skeð. Hér yrði glundroði í
örnefnum landsins, sem ef til viil
aldrei yrði hægt úr að bæta.
Hér þarf því marga menn eins
og Guðbrand á Svelgsá, bæði til
að skrásetja fom og ný eyðibýli,
sem líkindi en tii að byggist
ekki meir, og ömefni landsins
vítt og breitt.
Rvík, 5. 7. 1957.
Ólafur Þorvaldsson.
Fylgdi litlumflug-
vélum til Ellaey jar
SJALDAN eða aldrei hefur ann-
ríki verið meira hjá Flugfélagi
fslands en að undanförnu. Auk
áætlunarflugsins hefur töluvert
verið flogið til Grænlands. Á
fimmtudagskvöldið flaug annar
Katalínabátur félagsins til Ella-
eyjar. Fór hann til fylgdar tveim
Norseman flugbátum úr leiðangri
Lauge Koch. Þetta eru litlir ein-
hreyfils flugbátar, sem um langt
skeið hafa verið í geymslu í flug-
skýli Flugfélagsins á Reykjavík-
urflugvelli. KataMnaflugbáturinn
kom aftur til Reykjavíkur á
föstudagsmorgun. í gærkvöldi
fór flugvélin í annan Grænlands-
leiðangur. Flaug hún með aust-
urríska leiðangursmenn til Alpa-
fjarðar.
Á þriðjudaginn mun Sólfaxi
fljúga til Meistaravíkur með 28
menn úr leiðangri Lauge Koch
svo og 11 menn á vegum „Det
Nordiske Mineselskab“ auk
margs konar varnings.
665 heyskapartíð í
t.-Þing.
ÞÚFUM, 19. júlí — Heyskapar-
tíð er hin ákjósanlegasta. Byrj-
aði sláttur um síðustu mánaða-
mót og er sums staðar langt kom-
ið með að hirða tún og allt hirt
grænt og óhrakið jafnóðum. Gras
spretta er víða afbragðsgóð en
þar sem tún eru mjög harðlend
hefur ekki sprottið eins vel en
þó er alls staðar spretta í góðu
lagi og heyskaparhorfur hinar
beztu. —P. P.