Morgunblaðið - 10.09.1957, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 10 sept 1957
MOPCT'lVRT 4fí!Ð
Pétur Benediktsson bankastjóri:
Flagð undir fögru skinni
EITT af því, sem mest áhrif hef-
ir á alla afkomu almennings, eru
verðbreytingarnar. Það má hugsa
sér margvíslegar afstöðubreyt-
ingar verðlags á mismunandi
varningi, og jafn margbreytileg
verða áhrifin. Meðal þeirra til-
vika, sem fyrir geta komið, er
það sem nú skal lýst.
Verðið á öllum innfluttum vör-
um hækkar dag frá degi, en þó
er ennþá örari hækkunin á því
verði, sem fslendingar fá fyrir
varning sinn á erlendum mark-
aði. Eftirspurnin eftir íslenzkum
afurðum eykst, allt selst fljótt
og vel, vinnuafl og tæki nýtast
betur en nokkru sinni fyrr. Út-
flytjendur og atvinnurekendur,
sem starfa að útflutningsfram-
leiðslu, græða stórfé. Léttbrýnn
og broshýr sér fjármálaráðherr-
ann peningana flæða í ríkissjóð
í stríðum straumum, án þess að
hann hafi þurft að leggja á nýja
tolla eða skatta af nokkru tagi.
En launþegarnir búa við kjara-
samninga, sem miðaðir voru við
allt annað verðlag, óbreytt frá
því sem var, áður en þessi undur
fóru að gerast.
Það er ekki aðeins, að þetta
geti gerzt, — það hefir gerzt hér
á landi á þeim áratug, sem var
næstur á undan þeim, sem nú er
að líða.
Þegar svona er í pottinn búið,
er engin furða, þótt launþegarnir
fari að íhuga, hvort þeir séu ekki
uppi enn, þessir kunningjar
Bólu-Hjálmars, sem safna auð
með augun rauð, er aðra brauðið
vantar. Réttilega neita launmenn
að una slíku ranglæti, og allir
sanngjarnir menn vilja veita
þeim stuðning. Eins og á stend-
ur eru og allar líkur á því, að
atvinnurekendur séu viðmælan-
legir. Þeir hafa af nógu að taka.
Vandinn er því hlutfallslega auð-
leystur í bili með beinum samn-
ingum beggja aðila um kjara-
bætur.
En til hvers er verið að semja
um kjarabætur, þegar verðhækk-
anirnar halda stöðugt áfram?
Það, sem náðist við samninga-
borðið, kemur ekki að nema hálfu
gagni, vegna nýrra verðhækkana,
sem hafa orðið, áður en blekið
þornaði á undirskriftunum undir
samningana. Væri ekki meira vit
í því að leita að allsherjarlausn,
sem gerði það unnt að leiðrétta
misréttið jafnóðum og það verð-
ur til?
Góðgjarnir menn tóku að svip-
ast um eftir slíkri lausn, og brátt
þóttust þeir hafa komið auga á
hana. Það var vísitala fram-
færslukostnaðar. Hvað gat verið
sanngjarnara en það, að launa-
stéttirnar fengi allar sjálfkrafa
og jafnóðum bætta þá hækkun,
sem varð á framfærslukostnað-
inum? Þarna mátti leysa við-
kvæmt vandamál með vísinda-
legri nákvæmni, án þess að nokk-
ur hlutdrægni gæti komið til
greina. Þennan lið mátti fram-
vegis taka af dagskrá í viðræð-
um um launakjör, þótt launþeg-
um og atvinnurekendum væri
enn frjálst að bítast um það, hve
stóran skerf til viðbótar hin al-
menna velmegun skyldi veita
hvorum um sig.
— ★ —
Þannig hófst ævintýri visitöl-
unnar. Hingað til höfðu hagfræð-
ingarnir notað hana í snatt og
snúninga, en ýmsir þeirra höfðu
þó ekki haft allt of miklar mæt-
ur á henni, þótt hún pasturslítil
og ákaflega hneigð til ósannsögli.
En nú hækkaði hagur Strympu.
Hún var sótt í öskustóna, og hver
einn af stjórnmálamönnunum,
sem fylgdi henni þaðan í ráðs-
konustöðuna, sá sjálfan sig í hlut-
verki kóngssonarins í ævintýrinu
af öskubusku, sem nú var að
endurtaka sig á sviði stjórnmál-
anna.
Nú gekk allt vel um stund.
Grein þessi, eftir Pétur Benediktsson bankastjóra, birtist
í „Nýju Helgaíelli", sem kom út í síðustu viku. Þar sem
hér er um að ræða mjög athyglisverða grein um málefni,
sem snertir alla landsmenn, fékk Mbl Ieyfi ritstjórnar
Helgafelis og höfundar hennar til þess að endurprenta
hana hér í blaðinu.
tölunni hjálparstörf á vinnustof-
um sínum og í handbókum, gátu
innblásið hana vissum heiðar-
leika, en hún hafði sannarlega
ekki gott af samverunni við
stjórnmálamenn og forustumenn
hagsmunasamtaka. Annarleg
sjónarmið fóru nú að hafa áhrif
á það, hvernig fjölskyldan, sem
aldrei var til, eyddi tekjunum,
sem hún aldrei hafði milli handa.
Það var þó ekki nema upphaf-
því engin furða, þótt hændur
leggði við hlustirnar, þegar þeir
fréttu, að nú hefðu þeir í kaup-
staðnum fundið ráð til þess að
vernda menn gegn öllum illum
afleiðingum verkhækkananna.
,,So ein Ding muss Ich auch
haben“, sagði bóndinn (og talaði
þýzku, til þess að kavpakonan
skildi hann). Þessu var fljótlega
komið í kring, eins og lauslega
hefir verið drepið á hér að fram-
ið. Vörurnar, sem hinni frægu j an. Síðan vega bændur og launa-
Meðan nóg voru efnin, skammt-
aði nýja ráðskonan hverjum sitt.
Hún varð vinsæl, því að hún hét
launþegunum því, að hvernig
sem allt veltist, skyldu kjör
þeirra þó aldrei versna. Fyrir
hvert vísitölustig, sem viðurvær-
ið hækkaði í verði, fengi þeir
samsvarandi kauphækkanir. Aðr-
ar stéttir komu brátt auga á
þessa dásamlegu úrlausn, og
þannig varð t. d. landbúnaðar-
vísitalan til, og enn fylgdu fleiri
tekjutryggingar í kjölfarið.
En einn góðan veðurdag hafði
hjól lukkunnar snúizt. Tekjur
útflutnings-framleiðslunnar ent-
ust ekki lengur til þess að gjalda
hið sama kaupgjald sem fyrr. ís-
lenzkar vörur urðu of dýrar til
þess að þær gætu selzt á erlend-
um markaði, ef þær áttu að bera
það kaupgjald, sem vísitalan
sagði til um. Eitthvað hlaut und-
an að láta. Eðlilegt hefði mátt
virðast að segja vísitölunni, þess-
ari nýju viðbót við hagkerfið,
upp vistinni. Hún hafði verið
ráðin til starfa undir vissum for-
sendum, og nú voru þær brostn-
ar. Þótt hún væri meinlaus, með-
an verðhækkanir — og kaup-
hækkanir — innanlands höfðu
ekki við verðhækkunum ís-
lenzkra afurða á erlendum mark-
aði, var ekki þar með sagt, að
hún væri til nokkurs nýt, þegar
þetta hafði snúizt við.
Þessa leið mátti ekki fara. Nú
hafði skapazt eins konar átrún-
aður á vísitöluna sem verndara
launþeganna, árás á hana var orð-
in hið sama og árás á velmegun
alþýðu landsins. Mönnum
gleymdist það, sem þó hlýtur að
vera grundvöllurinn fyrir öllum
kaupgreiðslum, að peningarnir
eru aðeins ávísanir á verðmæti.
Einstaklingur, sem gefur út ávís-
un, sem engin innstæða er fyrir,
fer strax að hlusta eftir því, hvort
ekki sé farið að marra í tukthús-
dyrunum. Verði hinu opinbera
peningavaldi hin sama yfirsjón
á, þarf það ekki að óttast neina
hegningu. Hún lendir á þeim, sem
taka við ávísununum. Verðmæti
þeirra verður þeim mun minna,
sem innstæðan er minni. Á þetta
hefir áður verið bent bæði af
mér og mörgum öðrum á undan
mér, en það verður að halda
áfram að hamra á því, þangað
til allir kunna það eins vel og
faðirvorið, eða betur.
Verðþenslan, sem þjakað hefir
fjármálum þjóðarinnar síðan á
ófriðarárunum, á sér margar
orsakir, og til þess að lækna hana
þarf ekki að stinga á einu kýli,
heldur mörgum. Einn öflugasta
bandamann sinn á hún í vísitölu-
átrúnaðinum. Vorið 1950 var
reynt að taka djarflega á þessum
vanda með gengisfellingunni, en
brátt sótti í sama horfið. Vísi-
tölubinding kaupgjaldsins átti
ekki hvað minnstan þátt í að
koma í veg fyrir, að gengislækk-
unin næði tilgangi sínum.
Til þess að þurfa ekki að horf-
ast í augu við staðreyndirnar um
raunverulegt gengi krónunnar og
til þess að komast hjá því að
stugga við vísitölunni, hefir
styrkjaleiðin verið valin. En
styrkirnir þýða nýja skatta, skatt
arnir þýða aukna dýrtíð í land-
inu, aukin dýrtíð þýðir hærri
vísitölu framfærslukostnaðar,
hærra kaupgjald, hærri styrki,
hærri skatta, aukna dýrtíð o. s.
frv. í hið óendanlega.
„Skattarnir þýða aukna dýrtíð,
.... aukin dýrtíð þýðir hærri
vísitölu framfærslukostnaðar".
Þar kom ég fallega upp um mig,
að fylgjast ekki með almæltum
tíðindum. Hafði ég þá aldrei frétt
af því, að á þessu ári hafa meiri
nýir skattar verið lagðir á þjóð-
ina en nokkru sinni fyrr, og hafði
ég ekki nýverið heyrt einn af
valdamestu mönnum þjóðarinn-
ar skýra frá því, að dýrtíðin í
landinu hefði aðeins aukizt um
4 vísitölustig eða sem næst 2%?
Hafði ég ekki heyrt sama valda-
mann segja, að þessi óverulega
hækkun stafaði að langmestu
leyti af verðhækkunum erlendis?
Jú, raunar hafði ég heyrt allt
þetta, en ég hafði einning á sín-
um tíma heyrt það, sem Púlli
sagði: „Engin dýrtíð á Vopna-
firði. Allt skrifað". Og hagspek-
fjölskyldu var ætlað að eyða aur
um sínum í, fengu sérstaka helgi
og voru kallaðar vísitöluvörur.
Og þeim mun meira sem þetta
tilvistarlausa fólk neytir af ein-
hverri ókveðinni vörutegund,
þeim mun meiri verður helgi
hennar. Þetta getur haft hin ein-
kennilegustu áhrif á líf þeirra,
sem í landinu lifa, klæddir holdi
og blóði. Þegar þetta er skrifað,
menn salt á verðhækkunarásn-
um, og við hverja sveiflu kemst
hvor aðili um sig nokkru hærra
en næst á undan. Vísitala fram-
færslukostnaðar hækkar að vetri
og vori, verðlag landbúnaðaraf-
urðanna fylgir í fótspor meistar-
ans næsta haust og gefur þar
með tilefni til nýrrar hækkunar
vísitölunnar, og svo koll af kolli.
Skylt er þó að geta þess, að ekki
hafa Reykvíkingar t. d. ekki j hefir þessum rétti verið fylgt
fengið að kaupa bakarísbrauð eftir til fulls hverju sinni, en
(nema sætabrauð og snúða) í 5 i hinu gleyma menn þö aldrei, að
vikur. Ástæðan er sú, að óvenju- j þarna er dýrmætur „réttur“, sem
Pétur Benediktsson
ina í hvoru tveggja hafði ég lagt
nokkuð að jöfnu.
Mönnum eru sagðar margar
fáránlegar sögur úr fjarlægum
löndum, og sjálfsagt mætti telja
einhverjum trú um það, að austur
í Kina væri unnt að leggja á
neyzluvörur þjóðarinnar nýja
skatta, sem næmu uppundir 10%
af þjóðartekjunum, án þess að
það yki dýrtíðina svo að neinu
næmi. En hitt er næsta furðu-
legt, að íslenzkum almenningi,
sem skattana verður að bera, sé
ætlaður sá andlegi sljóleiki að
hafa elcki orðið þess var, að byrð-
arnar hafa verið auknar.
Nær vissu þér svo heimskan hest,
hann mundi fyrir sverja,
þegar fram keyrður másar mest,
menn séu til, sem berja?
— ★ —
Sannleikurinn í málinu er sá,
að hinir vísu feður hafa ekki
fundið neina nýja skatta, sem
séu þjóðarheildinni sársaukalaus-
ir. Það sem gerzt hefir er allt
annað. Hofgoðar vísitölunnar sáu
loks, að hún ætlaði' allt vitlaust
að gera í fjármálum þjóðarinnar.
Þá gripu þeir til þess ráðs að
æra hana sjálfa.
Hver einasti hagfræðingur mun
viðurkenna, að vísitala fram-
færslukostnaðar hlýtur ætíð að
vera mjög tilviljunarkenndur og
ónákvæmur mælikvarði á það,
sem allur almenningur kallar
„dýrtíð“, — með mjög óvísinda-
legu orði, en orði, sem hann hef-
ir á tilfinningunni, hvað þýðir.
Hugsuð neyzla ímyndaðrar fjöl-
skyldu með handahófskenndan
krónúfjölda í tekjur er mæli-
kvarðinn. Heiðarlegir hagfræð-
ingar, sem eingöngu ætluðu vísi-
mikið er notað af vísitölu við
framleiðslu á brauði (en aftur á
móti fer engin vísitala í sæta-
brauð og snúða).
Helgi vísitöluvaranna kemur
fram í allskonar fríðindum um
tolla og skatta („það má ekki
hækka vísitö!uná“), og stundum
í því, að beinlínis er gefið með
þeim af almanna sjóði („það verð
ur að lækka vísitöluna“). En
þegar að því er komið að færa
vísitölunni fórnir til þess að
halda henni í skefjum, kemur í
Ijós, að segja má um hana eins
og Grýlu, að „hún er sig svo vand
fædd“, að henni stendur ekki á
sama, hvað hún leggur sér til
munns. Kartöflur eru hennar
uppáhaldsmatur, þar næst salt-
fiskur. Það mun kosta innan við
eina milljón króna að fá hana
til að lækka sig um eitt stig,
ef fórnin er færð í kartöflum,
þeir mega alls ekki glata.
Þarna hafði vísitalan tekið að
sér að bjarga bæði launamönnum
og bændum frá böli verðbólgunn-
ar. En hvað um framleiðendur
fiskiafurða og aðra, sem eru upp
á útflutning komnir með afkomu
sína? Við minnumst þess, að eftir
að ófriðnum lauk sótti æ meira
í það horf, að útflutnings-fram-
leiðslan gæti ekki borið hinn inn-
lenda tilkostnað. Það hefði verið
eftir öðru að finna vísitölu út-
flutningsþarfanna og greiða um-
svifalaust verðbætur í samræmi
við hana. Ekki hefir þetta þó
komizt í framkvæmd skírum
stöfum, en ekki munar það miklu.
Menn viðurkenna, sem rétt er, að
varla sé til sá íslenzkur varning-
ur sem unnt sé að framleiða til
útflutnings með núverandi verð-
lagi. Fyrst svo er, segja menn,
rösklega tvöfalda þá upphæð, ef,þa. er ekki annað en að bæta
henni er gefinn saltfiskur, um og ™nnum Það UPP með styrkjum.
yfir 5 milljónir á hvert stig að l Hugsanagangurmn er hinn sami
ala hana á smjörlíki eða kinda-
kjöti, en frá tæpum 6 upp í 6,5
milljónir, ef henni er gefin mjólk
eða smjör.
Nú mætti ætla, að fórnirnar
væru færðar að mestu eða öllu
leyti í saltfiski eða kartöflum,
þar sem það væri heildinni ódýr-
ast og réttirnir engan veginn ó-
þekktir á matborði flestra íslend-
inga. En það er eins og eimi eftir
af þeim gikkshætti, að þetta sé ó-
fínn matur, því að þrefalt hærri
fjárhæð er eytt til niðurgreiðslu á
smjörlíki en kartöflum og þrítug
falt hærri til niðurgreiðslu á
mjólk en saltfiski. En er þetta
ekki eintóm vitleysa? spyr sá
sem utan að kemur og ekki þekk-
ir til. Nei, svara æðstu prestarn-
ir, þarna sýnir þú aftur skiln-
ingsleysið á samhengi efnahags-
lífsins. Það hefir nefnilega verið
reiknað út, að bændur þurfi
ákveðið verð fyrir sínar afurðir.
Ef þeir fá það ekki, raskar það
vísitölu framleiðslukostnaðar
landbúnaðarins, og sé neytend-
unum ætlað að greiða þetta sann-
virði úr eigin vasa, verða vörurn-
ar svo dýrar, að enginn kaupir
þær.
Þetta er allt tiltölulega einfalt,
meðan við höldum okkur við
styrki til innlendrar framleiðslu.
Hitt er miklu erfiðara að sjá,
hvort gefið er með innfluttum
vörum eða ekki. Þegar svo til öll
útflutningsframleiðsla er komin
á hreppinn og með henni gefið,
og þessa meðgjöf verður að fá
með sköttum af innflutningnum,
ætti hagfræðingunum þó ekki að
vera ofvaxiö að finna „vísitölu"
fyrir meðalálagi á innflutning-
inn til greiðslu á útflutnings-
styrkjunum. Ég hygg, að reikna
megi með a. m. k. þriðjungs
meðalálagi sem nauðsynlegu lág-
marki, og þá eru allar þær vör-
ur, sem greiða lægri innfhitn-
ingsgjöld í dag, á opinberu fi am-
færi sem því svarar.
— ★ —
Þegar fregnir fara að berast af
merkilegri nýjung, er eðlilegt,
að þær veki forvitni og löngun
til að reyna nýmælið. Það var
og hjá vísitöludýrkendum. Um
styrkjastefnuna mun ég ekki
fara fleiri orðum hér, enda hefi
ég fyrir skemmstu reynt að gera
því efni fyllri skil á öðrum vett-
vangi.
Launamenn, framleiðendur til
sveita og sjávar, öllum er þeim
haldið uppi á hinu falska flot-
holti. En er þá enginn eftir í
landinu, sem verður fyrir barð-
inu á verðbólgunni? Jú, þarna
kemur einn flokkur manna í Ijós,
þeir sem spara fjármuni sína. Eft-
ir því sem verðigldi peninganna
minnkar, eftir því skreppur sjóð-
ur þeirra saman, ef þeir hafa
varðveitt fjármuni sína í spari-
sjóði, skuldabréfum eða öðru því
formi, þar sem verðmætið er
mælt í krónutölu.
Það liggur í augum uppi, að
meðferðin á sparifjáreigendum
er ósanngjörn. Góður kunningi
minn, mætur embættismaður úti
á landi, sagði mér um daginn, að
árið 1939 hafi hann verið að hugsa
um að festa kaup á lítilli íbúð
hér í Reykjavik, en ekki fundizt
hann hafa sparað alveg nóg sam-
an til þess að hafa efni á því.
Síðan hefur hann haldið áfram
að spara eins og hann hefur get-
að í 18 ár, — og hann er heldur
fjær því í dag en hann var þá
að geta eignazt íbúðina. Þessi
saga er mjög fjarri því að vera
einstæð.
Krafan um að tryggja verðgildi
sparifjársins hlýtur mjög almenn
an stuðning, því að hún er bæði
eðlileg og sanngjörn. Þar að auki
fær hún stuðning þeirra, sem í
sjálfu sér kæra sig kollótta um
öll sanngirnissjónarmið, en sjá
fram á, að lindin að öllu lánsfé
handa sjálfum þeim er á þrotum,
þegar enginn fæst til að spara.
Löggjafinn grípur til hugvits-
samra ráðstafana. Einstaka teg-
undir af sparifé eru gerðar skatt-
frjálsar og undanþegnar fram-
talsskyldu (jafnframt því sem
atvikin neyða stjórnarvöldin til
aukinnar hnýsni og skattpíning-
ar á öðrum sviðum). En þetta
hrökk skammt, og þá kom bjarg-
ráðið, vísitölutryggð skuldabréf.
Framh. á bls. 11.