Morgunblaðið - 01.12.1957, Blaðsíða 2

2
MORGVNBL AÐIÐ
Sunnudagur 1. des. 1957
Gunnar Thoroddsen:
Sjálfstjórn bæja- og sveitafélaga
F Y R S TI desember 1918
markaði eitt hið stærsta spor
í stjórnarsögu þessa lands. ís-
land var þá viðurkennt
frjálst og fullvalda ríki í kon-
ungssambandi við Danmörku.
Þetta stóra skref í áttina til
algerra umráða íslendinga
sjálfra yfir öllum málum sín-
um var síðan stigið til fulls
17. júní 1944 með endurreisn
hins íslenzka lýðveldis.
Fullveldi og sjálfstæði þjóð
arinnar greinist í ýmsa þætti
og stendur á mörgum stoðum,
svo sem menningarlegu og
fjárhagslegu sjálfstæði og
frjálsræði borgaranna til orðs
og athafna. En meðal þeirra
þátta er einnig sjálfstæði
bæja- og sveitafélaga.
Sjálfstæði bæja- og sveita-
félaga er óaðskiljanlegur
þáttur lýðræðis
Það er nú viðurkennt orð-
ið um allan hinn frjálsa heim,
að óaðskiljanlegur þáttur lýð-
ræðis í stjórnháttum sé sjálfs-
forræði bæja- og sveitafélaga
Þann þáttinn í sjálfstæðismál
um þjóðar vorrar vil ég gera
að umtalsefni hér. Liggja til
þess tvær ásta:ður. Sú er önn-
ur, að fullveldisdagurinn
fyrsti desember leiðir hugann
að hinum ýmsu greinum sjálf
stæðis þjóðarinnar. Hin ástæð
an er sú, að fyrir dyrum
standa bæjarstjórnarkosning-
ar í öllum kaupstöðum lands-
ins og hreppsnefndarkosning-
ar í fjölmörgum kauptúnum.
Er þá ekki aðeins hollt, held-
ur og nauðsynlegt að gera sér
grein fyrir valdsviði og verka-
hring bæja- og ’sveitafélag-
anna og viðhorfi þeirra gagn-
vart ríkisvaldinu.
í stjórnarskránni segir:
„Rétti sveitafélaganna til að
ráða sjálf málefnum sínum
með umsjón stjórnarinnar
skal skipað með lögum“. En
þótt skipan þessara mála
sé þannig að mestu lögð á
vald Alþingis, er andi stjórn-
arskrárinnar auðsær, en hann
er sá, að bæja- og sveitafélög
ráði í sem ríkustum mæh
sjálf málefnum sínum.
Sterkasta vopn gegn
einræði og ofbeldi
Þessi fyrirmæli stjórnar-
skrárinnar eiga sér langa
sögu og aðdraganda. Allt frá
upphafi íslandsbyggðar hafa
sveitafélögin, hrepparnir,
haft mikla sjálfstjórn að ís-
lenzkum lögum. Á tímum
þjóðveldisins var þess gætt að
ganga ekki of nærri sjálfs-
ákvörðunarrétti hreppanna
Við setningu 5. þings Sam-
bands ísl. sveitafélaga 1955
sagði Steingrímur Steinþórs-
son, félagsmálaráðherra:
„Sjálfstjórn bæja- og sveita
félaga, innan eðlilegra tak-
marka, er eitt helzta fjöregg
lýðveldisins og frelsisins. Það
er að mínum dómi eitt sterk-
asta vopn gegn einræði og of-
mikilli hneigð til ofstjórnar
ofan frá“.
Þetta sama sjónarmið kem-
ur einnig glöggt fram og er
ríkjandi stefna í samstarfi
bæja- og sveitafélaga á al-
þjóðavettvangi.
Til þessa liggja eðlileg rök.
Hverju sveitarfélagi og íbú-
um þess er það fyrir beztu,
að málefnum þeirra sé stjórn-
Gunnar Thoroddsen
að af fulltrúum fólksins, sem
kjörnir eru með vissu árabili
frjálsum kosningum. Þeir
þekkja staðhætti og þarfir í
sínu byggðarlagi. í höndum
þessara staðkunnugu bæjar-
fulltrúa er málefnum byggð-
arlagsins betur borgið heldur
en ef deild í stjórnarráði á að
ákveða um smátt og stórt
Þótt embættismenn í slíkri
stjórnarráðsdeild séu hæfir og
mætir menn, skortir þá oft
hina nauðsynlegu staðar-
þekkingu, sem sveitarstjóm-
armenn hafa; og enn versnar
viðhorfið oft og einatt, ef
pólitískur ráðherra fer að
taka fram fyrir hendur sveita
stjórnanna.
Það er því viðurkennd
skoðun, byggð á reynslu og
heilbrigðri skynsemi, að af-
skipti og íhlutun ríkisvalds-
ins ætti að vera sem minnst
af málefnum sveitafélaganna.
Fjárhagslegt sjálfstæði
Til þess að bæja- og sveita-
félög séu vaxin sínum miklu
verkefnum í þjónustu fólks-
ins, þurfa þau að vera fjár-
hagslega sjálfstæð. Ákvæðin
um tekjustofna og tekju-
möguleika sveitafélaganna
eru löngu úrelt. Eini tekju-
stofninn, sem þeim er heimill
að lögum og nokkru nemur,
er útsvörin. Til þess að
sveitafélögin geti leyst við-
fangsefnin og lækkað útsvars-
stigana þurfa þau að fá laga-
heimild til nýrra tekjustofna.
Mjög hefur skort skilning
á þessari nauðsyn hjá ráða-
mönnum í ríkisstjórn og á
Alþingi. Er þetta þeim mun
bagalegra og ósanngjarnara
sem ríkisvaldið leggur næst-
um árlega nýjar kvaðir og út-
gjaldaauka á sveitafélögin.
Hér verða allar bæja- og
sveitastjórnir að leggjast á
eitt um að knýja fram rétt-
láta löggjöf um tekjustofna
fyrir sveitafélögin.
Verkaskipting
ríkis og sveitafélaga
Á bæja- og sveitafélögum
hvíla margvísleg verkefni.
sum samkvæmt lögum, önnur
eftir eðli málsins, og um enn
önnur veltur það á áhuga,
dugnaði og fjárhagsgetu,
hvort bæja- og sveitastjórnir
takast þau á hendur.
Um verkaskiptingu ríkis og
bieja er sumt lögákveðið, en
annað á huldu. Engin lög eru
til dæmis til um það, hvort
ríkið eða sveitafélögin eigi að
hafa frumkvæði til umbóta,
ef atvinnuleysi ber að hönd-
um, — eða ef báðir þessir að-
iljar vilja þar láta til sín
taka, hver skuli vera þáttur
hvors um sig.
Skólar, sjúkrahús,
íbúðabyggingar
En stundum er verkaskipt-
ingin allskýr milli ríkis og
sveitafélaga. Svo er til dæmis
um byggingu og rekstur
skóla. SKólalöggjöfin gerix
ráð fyrir, að bæja- og sveita-
félögin byggi hús fyrir barna-
og gagnfræðaskóla, en ríkis-
sjóður greiði helming bygg-
ingarkostnaðar (% til heima-
vistarskóla). Um byggingu
sjúkrahúsa munu bæja- og
sveitafélögin eiga að hafa
frumkvæði, en ríkissjóður að
greiða % stofnkostnaðar (%
um fjórðungssjúkrahús).
Um útrýmingu heilsuspill-
andi íbúða er ætlazt til, að
sveitafélög hafi forgöngu, en
ef þau leggja fram fé í því
skyni „skal ríkissjóður leggja
fram jafnháa fjárhæð á móti“
segir í lögum.
Um þessa þrjá málaflokka,
og raunar marga aðra, hefur
Alþingi sjálft ákveðið verka-
skiptinguna. Auðvitað er það
sjálfsagt mál, að ríkissjóður á
og verður að greiða sinn hlut
til framkvæmdanna jafnóð-
um og þeim miðar áfram.
Sveitafélögin hafa vitanlega
ekkert bolmagn til þess að
leggja út stórfé fyrir ríkis-
sjóð. En mikill misbrestur
hefur orðið af hendi ríkis-
valdsins bæði um skil og
skilning. Tugir milljóna hlað-
ast upp í vangoldnum fram-
lögum ríkisins til þessara lög-
mæltu framkvæmda. Hér er
ekki um að ræða styrk eða
ölmusu til sveitafélaganna,
heldur skilvísa greiðslu á
þeim hluta byggingarkostnað-
ar, sem ríkið sjálft hefur
ákveðið, að það skyldi standa
undir.
Skerpa barf skilning
á sveitarstjórnarmálum
Eitt af mörgum nauðsynja-
málum næstu ára er að skerpa
skilning á Alþingi og í ríkis-
stjórn á sveitarstjórnarmál-
um. Það væri þarflegt verk, ef
í væntanlegum bæjarstjórnar
kosningum væri lögð rík
áherzla á þýðingu þess, að
bæja- og sveitafélögin njóti
sjálfsforræðis og þeim verði
tryggðir tekjustofnar til þess
að standa undir þeim marg-
háttuðu menningar- og fé-
lagsmálaframkvæmdum, sem
þau hafa með höndum.
DEILDARFUNDIR verða á Al-
þingi á morgun kl. 1,30. í efri
deild verður 1. umr. um frv. til
farsóttarlaga, í neðri deild 3. umr.
um frv. um breytingu á útsvars-
lögum
Rit Ólatíu Jóhannsdótfur
komin út hjá Hlaðbúð
NÝKOMD3 er út hjá Hlaðbúð
Rit Ólafíu Jóhannsdóttur, I. og
II. bindi, innbundin saman. í
fyrra bindinu, Endurminningum,
eru meðal annars skemmtilegar
lýsingar úr Reykjavíkurlífinu
fyrir aldamótin, en í síðara bind-
inu, Aumastar allra, eru frásagn-
ir af olnbogabörnum Osló-borg-
ar.
Ólafía Jóhannsdóttir varð kunn
um öll Norðurlönd fyrir líkn-
arstarf sitt síðari hluta ævinn-
ar. Lýsir hún kynnum sínum frá
þessu starfi í síðara hindinu, sem
hún ritaði á norsku 1916 og vakti
þá mikla athygli og umtal.
Áður en Ólafía fór utan lét
hún mjög til sín taka hér heima.
Hafði hún mikil afskipti af félags
málum kvenna, bindindismálum
og dagskrármálum þjóðarinnar
fyrir og eftir aldamotin.
Bjarni Benediktsson, ritstjóri,
ritar langa og ýtarlega grein
framan við bókina, þar sem hann
segir frá ævi þessarar mikil-
hæfu konu, fólki hennar og um-
hverfi.
JólaUnleiku í Démkirkjunni
Á UNDANFÖRNUM árum hefir
Kirkjunefnd kvenna Dómkirkj-
unnar jafnan gengizt fyrir því,
að 1. sunnudaginn í jólaföstu
væru haldnir jólatónleikar í Dóm
kirkjunni. Hefir það vakað fyrir
nefndinni, að þannig yrði flutt-
ur blær jólanna til þeirra, er
sækja vildu. Menn hafa kunnað
vel þessum sið, og jólatónleik-
arnir verið mjög fjölsóttir. Er
það einnig svo með nágrannaþjóð
um vorum, að 1. sunnudagur í
jólaföstu þykir vera sérstök
gleðihátíð.
Að þessu sinni ber þennan dag
upp á 1. desember, svo að telja
má hann tvíheilagan á íslandi.
Svo var einnig 1. des. 1918, fyrsta
fullveldisdag okkar, þótti þeim,
sem muna hann, tilkomumikið
að hlýða í kirkjunum á orð
guðspjallsins: „Sjá, konungur
þinn kemur til þín“.
Nú hefir kvennanefndin ákveð
ið að halda jólatónleika í Dóm-
kirkjunni á sunnudagskvöldið, er
kemur, kl. 8,30, og er vel til
1 þeirra vandað.
Lúðrasveit barna og unglinga
leikur jólalög undir stjórn Karls
Runólfssonar.
Tvær litlar stúlkur, Guðný
Guðmundsdóttir og Janette
Walker, koma fram, leikur önn-
ur einleik á fiðlu, en hin syngur
einsöng.
Frú Hildur Bernhöft cand.
theol. flytur stutt erindi: „Torf-
kirkjan gamla“.
Flokkur drengja syngur und-
ir stjórn frú Guðrúnar Pálsdótt-
ur.
Dr. Páll ísólfsson leikur á
orgelið jólatilbrigði eftir Bach
og dómkirkj ukórinn syngur.
í>ess ér að vænta, að sem flest-
ir komi í Dómkirkjuna þetta
kvöld og njóti þess, sem þar
verður á boðstólum. Jafnframt
styðja menn kirkjunefndina að
því að fegra Dómkirkjuna og
gefa henni góða muni, því aö
til þess er öllum ágóða af jóla-
tónleikunum varið. Vottum nefnd
inni þakkir fyrir ágætt starf.
Sækjum jólatónleikana.
Á. G.
Afhiigasemd
FRÁ skrifstofu lögreglustjóra
barzt Mbl. í gær eftirfarandi upp
lýsingar vegna blaðaskrifa þeirra
'er orðið hafa út af „Hundamál-
inu“.
„Hinn 4. nóvember sl. var lög-
reglan kvödd að Gufunesi af Þor
geiri Jónssyni bónda þar vegna
hættulegra flækings hunda er
þar voru á staðnum og ítrekað
höfðu ráðizt á fé hans. Hringdi
bóndinn tvisvar sinnum á lög-
reglustöðina, til þess að leggja á-
herzlu á hjálparbeiðnina.
Á vettvang var sendur lög-
reglumaður, sem hefur langa
reynzlu í meðferð og aflífun
dýra, ásamt þremur öðrum lög-
reglumönnum og vörzlumanni
bæjarlandsins. Af hálfu varð-
stjóra var gert ráð fyrir að hund-
unum yrði lógað, miðað við þá
kæru sem fyrir lá frá bóndanum.
Aðferð sú, sem notuð var að
skjóta á hundana á færi, var ekki
samkvæmt fyrirmælum frá yfir-
mönnum lögreglunnar og þykir
þeim miður farið að mistök
skyldu verða í sambandi við af-
lífun dýranna“.
★
Þá hefur Lárus Salómonsson,
lögreglumaður, beðið blaðið að
.birta eítirfarandi:
„f tilefni framangreindar upp-
lýsinga vil ég undirritaður taka
eftirfarandi fram: Það féll í
minn hlut að fara að Gufunesi til
að lóga hundum, sem þar voru
í fé Þorgeirs bónda. Samkvæmt
upplýsingum sem ég hafði feng-
ið um framferði hundanna, og til
greint er í framkominni frásögn
Þorgeirs, sem birtzt hefur í blöð-
um, taldi ég rétt að aflífa hund-
ana á staðnum, til þess að missa
ekki af þeim og fyrirbyggja með
því að þeir yrðu valdir af tjóni
annars staðar. Framkvæmdin
byggist því á mati mínu. Ura
framkvæmdaratriðin og mistök
mín í þeim, sem ég er mjög leið-
ur yfir, er érígan að saka nema
mig, því ég er sá eini, sem er á-
byrgur fyrir þeim.
Ég vil því skírskota til dóm-
greindar þeirra allra, sem mig
þekkja, hvort líkur séu fyrir því
að ég hafi af tilfinningaleysi og
stráksskap framið þarna viljandi
óhappaverk. Um leið og ég harma
mistök í framkvæmdinni tel ég
illa farið að skrifað sé í blöð af
ókunnugleik um viðkvæmt mál-
efni sem þetta. -
Ég bið alla góða menn að áfell-
ast ekki aðra en mig í þessu máli
en réttmætum dómi þeirra mun
ég una.
Lárus Salómonsson".