Morgunblaðið - 15.12.1957, Blaðsíða 8

8
MORCVNBLAÐIÐ
Sunnudagur 15. des. 1957
Fræðslulögin fimmtfu
Bjarni Benediktsson
Alnenningsbæðsla er
nndirstoða æðri vísinda
og hagsældar þjóðarinnar
A FYRSTU ÁRUM innlendrar stjórnar færðist með ínarg-
víslegu móti fjör í þjóðlífið. Með útgerð botnvörpunga og
eflingu verzlunar, ekki sízt tilkomu innlendrar heildsölu, var
lagður fjárhagsgrundvöllur að íslenzku nútíma-þjóðfélagi.
Ýmiss konar verklegar framkvæmdir af hálfu landsstjórnar-
innar, svo sem símalagning, áttu hér ríkan hlut að.
Löggjafarstarf var og fjölbreyttara á þessum árum en
ætíð áður og lengst af síðan. Hér er ekki færi á að rekja þá
sögu, en hún sannar stórhug forystumannsins, Hannesar Haf-
steins ráðherra, sem sýndi í verki þá trú sína, að þjóðm
þyrfti þá mest á að halda alhliða framförum innanlands.
Meðal þeirra stórvirkja, sem unnin voru í löggjöf þessi
árin, var setning fræðslulaganna 1907. Hálfrar aldar afmæli
þeirra var í síðastliðnum nóvembermánuði og taldi Morgun-
blaðið rétt að minnast þess betur en þá voru tök á. Ýmsir
þeirra, er mikinn þátt hafa átt í framkvæmd fræðslulaganna,
þ. á. m. Ásgeir Ásgeirsson, forseti íslands, fyrrum fræðslu-
rnálastjóri, hafa sýnt blaðinu þá velvild að rita nú í blaðið af
tilefni þessa fimmtíu ára afmælis. Blaðið þakkar öllum þeim.
er með þessu hafa lagt fram sinn skerf til að gera almenn-
ingi Ijósari hina miklu þýðingu fræðslulaganna og áfram-
haldandi starf í þeirra anda.
Mest ber þó að þakka þeim, er í öndverðu ruddu braut-
ina. Menntun almennings er höfuðnauðsyn í nútíma þjóð
félagi. Að vísu eru menn mismunandi hæfir til framhalds-
náms, en engin þjóð, allra sízt smáþjóð, eins og íslendingai
hefur efni á að glata miklum hæfileikum vegna þess, að ekki
hafi verið eftir þeim leitað og þeim gefinn kostur á að
þroskast.
Sem betur fer höfum við ætíð færzt nær og nær því
marki, að allir hafi að þessu leyti færi á að njóta' sín. Enn
skortir þó mikið á, að fræðslumálin séu í því horfi sem
skyldi. Húsakostur barnafræðslunnar er með öllu ófullnægj-
andi og úr þeim skorti verður ekki bætt nema með miklu
átaki. Töfunum á byggingu nýs kennaraskóla verður að
ljúka.
Almenningsfræðsla er undirstaða æðri vísinda og hag-
sældar þjóðarinnar. Þá undirstöðu verður fyrst og fremst að
tryggja. Æðri menntun byggist með eðlilegum hætti á und-
irstöðunni. Á sáma veg má aldrei slíta fræðsluna, hvorki
undirstöðuna né það, sem á henni verður byggt, úr tengsl-
uin við sjálft bjóðlífið. Skólarnir eru ekki til þess ætlaðir að
fjarlægja nemendurna lífsbaráttunni heldur til að búa þá
undir að vinna öll þau störf, sem þjóðin þarf á að halda.
Ásmundur Guðmundsson biskup
Kirkian og bæðslolögin
Asgeir Asgeirsson, forseti Islands:
Fræðslalögin vorn vel
samin og viturleg
PRESTARNIR á íslandi hafa ver
ið nefndir beztu frömuðir menn-
ingar vorrar, og það ekki ófyrir-
synju. Allt frá því er þjóðin tók
kristna trú, hafa þeir látið sér
annt um siðgæði og trú og aðra
menningu æskulýðsins. Biskups-
stólarnir héldu uppi fræðslu í
skólum sínum, og mörg prests-
heimili hafa á liðnum öldum ver-
ið ágæt menntasetur. Prestarnir
komu einnig manna bezt auga á
þau börn og unglinga, sem skör-
uðu fram úr að andlegri atgjörvi,
og ósjaldan tóku þeir til sín unga
pilta og kenndu þeim undir latínu
skóla eða menntaskóla. A hús-
vitjunarferðum sínum grennsl-
uðust prestarnir eftir kunnáttu
barna í kristnum fræðum, lestri,
skrift og reikningi og studdu iðu-
lega foreldra við menntun barna
þeirra með ráðum og dáð. Ýmsir
prestanna héldu einnig barnapróf
á hverju vori um nokkur ár, áður
en fræðslulögin voru sett, 1907,
og varð góður árangur af því.
Með fræðslulögunum 1907
munu þessi barnapróf yfirleitt
hafa lagzt niður. En prestarnir
héldu áfram að hafa áhrif á
fræðslumálin með formennsku í
skólanefndum, prófdómarastörf-
um, húsvitjunum og fermingar-
undirbúningi. Og svo er það enn
í dag.
Ný og fjölmenn stétt kennara
ris, og margir prestar eignast þá
að samverkamönnum og vinum
og njóta hjá þeim góðs liðsinnis.
Var það því greiðara og eðlilegra
sem forstöðumenn Kennaraskól-
ans, er má teljast jafn gamall
fræðslulögunum, voru einlægir
vinir kristindóms og kirkju og
A KLUKKUNA og almanakið þá
eru stundirnar og árin öll jafn-
löng. En hugurinn og umskiptin
mæla tímann á teygjanlegan
kvarða. Hálf öld er ekki langur
tími í þúsund ára sögu, en fram-
farir og byltingar síðustu fimm-
tíu ára teygja meir úr því tíma-
bili en öllum öðrum frá upphafi
íslandsbyggðar. Börn og ungling-
ar eiga nú erfitt með að átta sig
á æskuárum foreldra sinna og
lífsskilyrðum afa og ömmu.
Eitt dæmið eru lögin urn
fræðslu barna, sem nú er minnzt
á fimmtíu ára afmæli. Nú standa
skóladyr öllum opnar. En fyrir
fimmtíu árum var annað um-
horf. Að vísu hreykjum vér oss
íslendingar af góðri alþýðu-
menntun á öllum öldum, og ma
það rétt vera í samanburði við
eymdarástand allrar alþýðu
meðal margra annarra þjóða. —
Menntabrautin var eins og órudd
ur fjallvegur, en margur hæfi-
leikamaður kleif þó þrítugan
hamar. Sjálfsmenntun, svokölluð
ól þó margan sérvitring, og hinii
eru ótaldir, sem aldrei komust til
þroska, hvorki fyrir eigin atorku
né annarra umönnun. Skuggarnir
voru langir og svartir, og eru enn
í minnum gamals fólks.
Lögin um fræðslu- og skóla-
skyldu barna máttu ekki seinna
koma, svo vér yrðum ekki eftir-
bátar annarra nágrannaþjóða.
Nýir tímar almennrar menntun-
ar voru í uppsiglingu. Hin fyrstu
fræðslulög voru mjög vel samin,
enda naut þar við Guðmundar
Finnbogasonar, sem þá var ung-
ur, áræðinn og hámenntaður.
Friðþægði hann þar fyrir and-
spyrnu ýmissa háskólamanna.
sem kváðust enga hálfmenntun
vilja styðja, í alþýðuskólum. Það
heyrði ég séra Magnús Helgason
segja, að hann skildi sízt þa
menn, sem setið hefðu við gnægta
borð menningar, og þó vildu
varna almenningi síns litla
skammts. Og að visu gerir barna-
og unglingafræðslan engan,
hvorki hámenntaðan né háif-
menntaðan, heldur ryður hún
brautina til menningar, kemur í
veg fyrir hættulegan kyrking á
þroskaárunum og jafnar veginn
Fræðsiulögin áttu langa for-
sögu, og þar munu engir eiga
stærri hlut en þeir feðgarnir, séra
Þórarinn í Görðum og Jón, sonur
hans. Þeir stofnuðu Flensborgar-
skólann, og frá kennaradeildinni
þar komu margir hinir fyrstu og
ágætustu barna- og unglinga-
höfðu mikil áhrif á nemendur
sína. Hefir kennarastétt íslands
unnið mikið og gott starf að
kristilegu uppeldi. Einnig má
minnast þess í því sambandi, að
kennarar, sem svo að kalla tóku
við fræðslulögunum nýjum aí
nálinni. Jón Þórarinsson varð
nlnn fyrsti fræðslumálastjóri
Hann var um marga hluti glæsi-
menni, og minnast allir hans
brautryðjendastarfs með þakk-
læti og virðingu.
En bæði kennslutími og kenn-
arafjöldi frá Flensborgarskóla
var allsendis ónógur, og því vai
stofnaður kennaraskóli jafnframt
því sem fræðslulögin voru sett
Þar varð séra Magnús skóla-
stjóri, en við hlið hans tveir
doktorar, Björn Bjarnason og Ól-
afur Daníelsson. Þessa mannvals
nýtur kennarastéttin og alþýðu-
fræðslan enn þann dag í dag.
Séra Magnús Helgason er einn
þeirra manna, sem mér hefur
þótt mest til koma af þeim, sem
ég hef hitt fyrir á lífsleiðinni, og
svo mun um flesta af hans
mörgu nemendum. Það má enn
sjá af myndum hvílíkur maður
hann var, hávaxinn, svipmikill og
gáfulegur, hlýr í augum og fastur
fyrir í allri framgöngu. Það var
sem þúsund ár hefðu ofið þá
menning, sem lýsti sér í ræðu
hans og stíl. Hann var ímynd
þe§s þjóðararfs, sem uppeldið ma
sízt vanrækja að flytja frá einni
kynslóð til annarrar, og þess
persónulega uppeldis, sem aldrei
verður bundið í vísindum né
tækni. Hann minnti í orði og
verki á Erling á Sóla, sem öllum
kom til nokkurs þroska.
Fræðslulögin voru vel samin
og viturlega,, og entust að kalla
óbreytt í þrjátíu ár. í þeim var
mikil teygja, enda voru skilyrðin
til framkvæmda gerólík í ýmsum
landshlutum. Fræðsluskyldunni
var heimilt að fullnægja með
heimafræðslu, farkennslu, föstum
skólum og allt upp í heimavistar-
skóla, sem lengst áttu í land.
Ýmis skólahéruð höfðu fullnægt
hinum nýju skyldum fyrirfram.
en annars staðar komst engin
festa í framkvæmdina fyrr
en undir það að hin nýju
fræðslulög voru sett árið
1936. Lengi vel heyrðust radd-
ir um að fræðslulögin væru
ofætlun fyrir lands- og sveitar-
sjóði, og upp úr fyrri styrjöld-
inni var gerð tilraun til að rétta
við fjárhag ríkis- og sveita með
því að slá skólaskyldu algerlega
á frest. En fræðslulögin héldu
velli, því þau voru tímabær, og
miðaði öruggt, þó stundum færi
hægt, að því marki, er sett var
í upphafi. Lokaþátturinn eru
allir f ræðslumálast j ór ar vorir
hafa stutt kirkjuna með jákvæðu
starfi, enda þrír þeirra verið guð-
fræðingar, eins og skólastjórar
Kennaraskólans.
Við fræðslulögin 1946 virðist
mér hafa verið haldið í sama
horfi og samstarf með prestum
og kennurum fremur fara vax-
andi, og skilningur glæðast á því,
hve mikil sameiginleg ábyrgð
hvíli á báðum þessum stéttum,
sem trúað er fyrir uppeldi ungu
kynslóðarinnar. Ég ætla ekki að
fara að gjöra samanburð á þess-
um nýrri lögum við lögin 1907,
en þó vil ég nefna tvennt, sem
ég tel hiklaust spor í rétta átt og
til bóta: Annað er mikið verk-
nám í skólunum og hitt stórum
bætt aðstaða til aukins náms allt
upp í háskóla fyrir hvern þann,
Melaskolinn í Reykjavík
ára
Ásgeir Ásgeirsson
heimavistarskólarnir í sveitum,
sem síðasta áratuginn hafa verið
í örum uppgangi. Enda eru nú
breyttir tímar um bolmagn og
samgöngur. En það er fagnaðar-
efni nú í lok fimmtíu ára bar-
áttu, að nú er það talið sjálfsagt,
sem í upphafi var fjarstæða.
Fræðslumálastjórn var oft eril-
söm, og margt smátt, sem þurfti
að sinna, einkum meðan far-
kennsla hélzt í flestum sveitum.
Vali kennslustaða og útvegun
kennara þurfti stundum að sinna
á hverju ári, og einherbergis
hjallar, sem nú eru að grotna
niður eru til minningar um starfs
skilyrðin hjá þeim, sem þó vildu
bezt gera á sinni tíð. Kennslu-
tæki allsendis ófullnægjandi, og
dæmi þess að skólanefndir vildu
fresta því fram yfir næstu styr-
jöld að endurnýja landabréf
vegna væntanlegra breytinga á
landamerkjum. Ég minnist þó
minna starfsára með ánægju og
þakklæti til fjölda manns, bæði
í hópi kennara og skólanefndar-
manna. Víðast var góður hugur
og áhugi eftir því sem efni stóðu
til, og ómetanleg fyrir mig sú
viðkynning við land óg fólk, sem
varir. Og því mundu frumherj-
arnir fagna, ef þeir mættu líta
úr gröf sinni, að þeir settu rétt
mark og mið, og hafa nú alþjóð-
arþökk.
Það er oft gert eitthvað til há-
tíðabrigða á stórafmælum og á
því er enginn vafi hvað ætti bezt
við nú á hálfrar aldar afmæli
fræðslulaganna, en það væri að
láta nú ekki lengur dragast end-
urbyggingu Kennaraskóla ís-
lands, sem lengst hefur beðið
þess að verða samboðinn vaxandi
verkefnum og nýjum tíma.
er hefir hæfileika til, hvar sem
hann á heima á landinu.
Svo er um lög sem kennslu-
bækur. Þau fara mjög eftir því,
hvernig þeim er beitt. Þurr og
strembin kennslubók getur í
hendi góðs kennara orðið fyilt
anda og lífi. Á sama hátt geta
ófullkomin fræðslulög — og það
eru öll fræðslulög — hafið ungu
kynslóðina, ef þeir, sem eiga að
starfa samkvæmt þeim, hlíta leið
sögn spakmælisins í Biblíunni:
Bókstafurinn deyðir, en andinn
lífgar, en fella aldrei fræðslu-
lögin að fjötri á neinu, hvorki
sjálfa sig né aðra.
Kirkja íslands fagnar því á
fimmtíu ára afmæli fræðslulag-
anna, að þau hafa fyrir starf
margra góðra sona hennar og
dætra varðað uppvaxandi kyn-
Islóð veg kristilegrar menningar.