Morgunblaðið - 15.12.1957, Blaðsíða 10

10
MORGVNBT AÐIÐ
Sunnudagur 15. des. 195Y
— Fræðslulögin
Framh. af bls. 9
Vai- hún fyrir 7 til 14 ára börn.
Ari síðar var látið fara fram
landspróf í lestri. Prófið sýndi
að lestrarkunnáttu barna víða um
land var mjög ábótavant.
Hér hefur lítillega verið rakinn
aðdragandi þess, að 1934 var skip
uð nefnd, sem semja skyldi frum-
varp til nýrra fræðslulaga.
Alþingi samþykkti svo ný
fræðslulög 1936. í þeim var skóla
skylda barna 7—14 ára lögfest,
en heimilt var að veita undan-
þágu frá skólaskyldu allt tii tiu
ára aldurs. Heimilin báru þá
ábyrgð á fræðslu barnanna til
þess tíma er skólaskylda hófst.
Árlegur skólatími var lengdur.
í kaupstöðum, þorpum og víðar
hófust skólar fyrr að haustinu og
stóðu lengur fram á vorið. Haust
og vor fór fram kennsla yngri
aldursflokka barna, en yfir vet-
urinn var daglegur kennslutími
þeirra stuttur, þegar eldri ár-
gangar nemenda sóttu skóla. Var
þetta hagkvæmt til að nýta skól-
húsnæðið sem bezt. í farskólum
skyldi lágmark árlegs námstíma
vera 4 mánuðir:
í þessum lögum var ákveðið
gert ráð fyrir, að farskólar yrðu
lagðir niður, en í þeirra stað
risu heimavistarskólar. Til að
flýta þeirri breytingu, hafði
nefndin, sem samdi frumvarpið
lagt til að stofnaðir yrðu fræðslu-
sjóðir og skólabyggingarsjóðir í
hverju fræðsluhéraði. Sjóðir
þessir áttu að standa undir
fræðslukostnaði og byggingu
skólahúsa. Þessu breytti Alþingi
í heimildarákvæði. Lögin gerðu
ráð fyrir, að landinu yrði skipt
í sex eftirlitssvæði og námsstjór-
ar yrðu settir yfir þau. Nokkur
ár liðu unz það kom til fram-
kvæmda.
Fræðslulögin 1907 voru í höf-
uðdráttum lögfesting á því
fræðslukerfi, sem smátt og smátt
hafði verið að skapast bæði í bæ
og sveit. Sama má yfirleitt segja
um þær breytingar, sem gerðar
voru með fræðslulögunum 1936
Vísir að þeim var á ýmsum stöð-
um kominn til framkvæmda. Lög
in komu því sem eðliiegt fram-
hald af þeim breytingum er höfðu
verið að gerast í fræðslumálum
árin á undan. Fræðslulögin 1936
héldu sama anda frjálsræðis eins
og fyrstu fræðslulögin. Þau voru
engum fjötur um fót, sem í ein-
lægni vildi vinna að sannri menn
ingu og fræðslu æskunnar, hvort
sem í hlut áttu kennarar innan
veggja skólanna eða foreldrar.
LÖGIN um fræðsluskyldu barna
urðu hálfrar aldar gömul í síðast-
liðnum mánuði og minnast kenn-
arar þeirra merku tímamóta öðr-
um fremur. Þeir minnast braut-
ryðjendanna með þökk og virð-
ingu, því að stórhug og víðsým
hefur sannarlega þurft til að berj
ast fyrir setningu fræðslulaga á
fyrstu árum þessarar aldar.
Kennaraskóli íslands tók svo til
•^starfa haustið eftir, að fræðslu-
lögin voru sett, og stéttarsamtök
kennara urðu til á næstu árum
og áratugum.
Kennarar áttu sinn þátt í
setningu fræðslulaganna og hafa
síðan unnið að umbótum og
breytingum, sem gerðar hafa
verið á þeim, og átt frumkvæði
að mörgum þeirra.
Orð eru til alls fyrst, og
fræðslulög eru nauðsynleg, en
meginmáli skiptir, að aðstaða sé
til að framkvæma lögin. Á það
hefur löngum skort til mikils
meins, og hafa kennarar ætíð
beitt sér fyrir umbótum í því
efni, og um margt hefur skipazt
á betri veg smám saman, þóu
enn vanti mikið á, að starfsskil-
yrði séu viðhlítandi.
Af þeim málum, sem kennurum
eru nú efst í huga, má nefna
menntun kennara og þá ósk
þeirra að fá aðstöðu til fram-
haldsnáms í uppeldisfræðum í
Háskóla íslands, en þess konar
menntun verða þeir nú að sækja
til annarra landa. Nauðsynlegt er
að byggja fleiri skólahús, því að
í þéttbýlinu eru flestir skólat
allt of þröngt setnir, og til svena
eru skólahúsin víða ófullnægj-
andi, og sums staðar vantar þau
alveg. Með auknum og bættum
húsakosti mætti m. a . lengja
kennslutímann nokkuð dag
hvern, en hann er nú miklu
skemmri hér en í öðrum menn-
ingarlöndum. Yrði þá unnt að
auka og bæta kennsluna og létta
heimavinnu nemenda, en þess
gerist mikil þörf, svo sem til
háttar á mjög mörgum nútíma
heimilum..Þá þarf að bæta bóka-
kost nemenda til mikilla muna
og gefa út handbækur í ýmsum
greinum fyrir kennara. Á Ríkis-
útgáfa námsbóka þar ærið verk
fyrir höndum.
Menningarþjóðir leggja nú sí-
fellt aukna rækt við fræðslu vax-
andi kynslóðar, því að líf og hag
ur þjóða er í órofa tengslum við
menntun þegnanna. En aðstæður
og viðhorf breytast ört á þessum
tímum, og verður þá að sam-
ræma lög og starfshætti þörf líð-
andi tíma. Er því enn fyrirhuguð
endurskoðun fræðslulaganna með
þátttöku fulltrúa frá samtökum
kennara. Er ekki að efa, að kenn-
arastéttin mun fylgjast af áhugd
með frarnvindu þeirra mála.
Jónas B. Jónsson:
Tryggiu öllum börnum
rétt til nóms
FRÆÐSLULÖGIN, sett á Alþingi'
22. nóv. 1907, miðuðu fyrst og
fremst að því að tryggja öllum
börnum rétt til náms í barna-
skóla, hvar sem væri á landinu.
Með setningu þessara laga stigu
íslendingar eitt hið þýðingar-
mesta spor í menningar- og mann
úðarátt. Þegar á næsta ári urðu
stórfelld umskipti í skólamálum
landsins, sérstaklega þar er barna
skólar voru ekki áður starfandi.
í Reykjavík urðu breytingarn-
ar ekki eins miklar og víðast hvar
annars staðar á landinu. Hér
hafði starfað barnaskóli í sam-
fellt 45 ár og Miðbæjarskólinn,
byggður af stórhug og framsýni,
var þá 10 ára gamali.
Öll þau börn, sem gengu í
skóla áður en fræðslulögin gengu
í gildi, þurfíu að greiða skóla-
gjöld. Þau voru að vísu ekki há,
en þó svo, að ætla má að mörg
börn fátæks fólks, hafi ekki kom-
izt í skóla vegna fjárskorts. Með
fræðslulögunum eða haustið 1908
lögðust þeasi skólagjöld niður
fyir 10—14 ára börn, enda fjölg-
aði þá verulega í skólanum Það
haust voru 772 börn innrituð í
skólann, eða um 7% af íbúatölu
Reykjavíkurbæjar. En veturinn
áður voru 478 börn í skólanum,
eða um 4,7% af bæjarbúum. Til
Kennaraskólinn
samanburðar má geta þess, að nú
eru um 9800 börn á skólaskyldu-
aldri, eða 14,4% af bæjarbúum.
Það er erfitt að gizka á, hversu
mörg börn 7—9 ára sóttu skólann
hinn fyrsta vetur eftir gildistöku
laganna 1. júní 1908, en það er vit
að með vissu, að allt frá því að
barnaskóli var lögfestur í Reykja
vík 1862, stunduðu árlega allmörg
7—9 ára börn nám þar. Morten
Hansen skólastjóri, sem manna
mest mótaði barnaskólastarfið í
Reykjavík fyrstu tvo áratugi þess
arar aldar, var 7 ára gamall, þeg-
ar hann settist barnaskóla 1862.
Svo virðist sem bóklegt og verk
legt nám, hafi ekki tekið miklum
breytingum í Reykjavík með setn
ingu fræðslulaganna. Hvort
tveggja var komið í nokkuð fast
horf og má telja víst, að Morten
Hansen hafi átt ríkan þátt í því.
En ýmislegt annað til hagsbóta
fyrir nemendur fylgdi í kjölfar
laganna. Það má telja, að heil-
brigðiseftirlit í skólum Reykja-
víkur hefjist með fræðslulögun-
um. Að vísu var farið hægt af
stað.
f kostnaðaráætlun fyrir barna-
skólana i Reykjavík 1908—1909,
er gert ráð fyrir 25 króna greiðslu
til héraðslæknis fyrir heilbrigðis-
eftirlit, en haustið 1910 er fyrsti
skólalæknirinn ráðinn, Guðmund
ur Hannesson, síðar prófessor.
Skömmu síðar er ráðin skóla-
hjúkrunarkona, en tannlækning-
ar, sjúkraleikfimi og ljósböð hefj-
ast um og eftir 1920.
Um litla hjálp var að ræða eða
aðstoð til handa þeim börnum,
sem af ýmsum ástæðum eiga erf-
itt með að fylgja öðrum börnum
í námi, fyrstu árin eftir að
fræðslulögin tóku gildi. En síð-
ustu tvo áratugina hefur þessi
aðstoð aukizt mjög, enda kveða
fræðslulögin frá 1946 skýrar á um
þessi efni, heldur en hin fyrstu
fræðslulög. Hér í Reykjavík hafa
verið stofnaðir tveir heimavistar-
skólar fyrir vangæf eða heilsuveil
börn, talkennarar hafa verið ráðn
ir til að kenna málhöltum börn-
um, tekin upp leiðbeiningastarf-
semi fyrir vangefin börn, unnið
að gerð skólaþroskaprófa, o. fl.
Allt eru þetta gremar, sem í
Reykjavík hafa vaxið út frá þeim
mikla menningarmeiði, er sáð var
til með setningu fræðslulaganna
1907.
Ljóst er, að með breyttum tím-
um þurfa fræðslulög jafnan end-
urskoðunar við. En við endurskoð
un fræðslulaga er vert að hafa
þrennt í huga: að fræðslulögin
séu jafnan sveigjanleg, bindi ekki
skólastarfið, hið innra starf skól-
anna, í of fastar skorður, að eins
og sjálfsagt er að búa heilbrigð-
um börnum skilyrði til eðlilegs
þroska, þá er jafnnauðsynlegt,
að styðja hin sjúku og vangefnu
börn til náms og starfs, að falleg
skólahús og nýtízku kennslutæki
nýtast því aðeins að fullu, að vel
menntuð kennarastétt sé að störf-
um og vel sé að henni búið. Kenn
araskólinn, framhaldsmenntun
kennara er því þýðingarmesta
málið fyrir æskulýðinn í dag.
Kristján J. Gunnars., YfiTkennari
Skólinn
EIN er saga að baki hverrar sögu
— önnur framundan. Hver nútið
verður að skyggnast til tveggja
átta — um öxl og frarn á leið.
Fræðslulögin frá 1907 áttu sér
ákveðna forsendu: íslenzka menn
íngu og menntu um margar ald-
ir
Oft hefur ver-g. deilt um gildi
þessarar menningar og hún ým-
isi vanmetin eða ofmetin.
Kyrrstæð var hún að vísu, en
hún verndaði gömul verðmæti,
þótt hún skapaði sjaldan ný. Hún
fetaði slóð feðranna, án þess að
ryðja nýjar brautir, en var hins
vegar búin aðdáanlegri seiglu til
að varðveita sjálfa sig í tungu,
sögu og bókmenntum.
íslenzk og einangruð — stund-
um allt að því stöðnuð, en þó
búin frjómagni til vaxtar við eggj
un frá nýjum áhrifum. Tilbúin að
veita viðtöku nýjum tíma.
Svo líða aldir fram, allt til
aldamótanna síðustu — 1900.
Miklar breytingar hafa orðið i
þjóðlífinu, eru að gerast, eða
framundan á næsta leiti.
Félagshreyfingar umheimsms
nema Jand. Byltingar verða í at-
vinnuháttum og tækni. Lífskjör-
in batna, einangrunin er rofin,
veröldin hefur skyndilega færzt
að bæjardyrum íslendmgsins.
Allt þetta kallaði á aukna al-
menna fræðslu.
Siglingar, verzlun, sími, sam-
göngur, gerði almenna þekkmgu
á löndum og^pjóðum að nauðsyn.
Heilsufræðileg þekking almenn-
ings var óhjákvæmileg forsenda
bættra heilbrigðishátta og marg-
háttaðra menningarlegra umbóta.
Þannig mætti lengi telja, og
nú, þegar vélaöld er upp runnin
með allri sinni flóknu starfsgrein-
ingu, gerist nauðsynin æ brýnni
fyrir ýmiss konar sérhæfingu,
auk almennrar fræðslu.
Víðsýni og stórhugur þeirra,
er forystu höfðu um setningu
fræðslulaganna, verður seint of-
metinn. Þeir skildu fyrst og bezt,
að þróun þjóðfélagsins hafði gert
almenna undirstöðuþekkingu í
mörgum greinum að óhjákvæmi-
legri nauðsyn og forsendu þess,
að framförum þeim, sem hafnar
voru, yrði fram haldið.
Fræðslulögin voru sett. Skóla-
skyldu var komið á. Þess var kraf
izt af hverju barni, að það upp-
fyllti skyidur sínar við skólann.
Þar með vai merkum áfanga
náð, en framundan vai þó ennþá
löng leið og vandfarin: Að
tryggja það, að skólinn uppfyllti
skyltlur sínar við börnin.
Greina má hugtakið skóli í þrjá
höfuðþætti: a) kennarinn, b)
skólahúsið, c) kennslugögn
(vinnutæki nemenda og kenn-
ara).
Af þessu þrennu er hlutverk
kennarans mikilvægast. Það er
því höfuðnauðsyn, að til starfs-
ins veljist fólk, er sé góðum kost-
um og hæfileikum búið, og að-
staða þess til menntunar sem
bezt tryggð.
Fyrir hinu fyrra verður bezt
séð-með því, að starfskjör kenn-
arans séu þannig, að starfið verði
eftirsóknarvert, fyrir hinu síðara
með myndarlegum Kennaraskóla.
Á fimmtíu ára afmæli fræðslu-
laganna verður að segja það eins
og er að lengst af hefur mis-
brestur verið á þessu hvoru
tveggja og er enn, þótt smám
saman þokist til réttrar áttar.
Hins er skylt að geta, að þrátt
fyrir þetta hefur árangur af
starfi Kennaraskólans og teenn-
ara oft verið með ágætum, þeg-
ar áhugi og þegnskapur gerði bet
ur en að bæta upp, það sem á
skorti um aðbúnað og kjör.
Að því er snertir skólabygg-
ingar er hlutur rikisvaldsins
betri. Myndarlegt átak hefur ver-
ið gert í byggingu nýrra skóla
um land allt. Skólahúsin eru yf-
irleitt vel gerð og uppfylla
fyllstu kröfur. Ennþá skortir að
visu mikið á, að bætt hafi verið
úr þörfum á þessu sviði, einkum
í kaupstöðum, þar sem skortur á
húsnæði er nú eitt stærsta vanda-
mál skólanna. En með sameigin-
legu átaki ríkisins og bæjarfélag-
anna, er hægt að bæta úr brýn-
ustu þörfum á þessu sviði á
nokkrum árum.
Síðustu fimmtíu árin hafa
vinnutæki og tækni tekið stór-
felldum framförum í flestum
greinum. Stefnt hefur verið að
því, að nýta vmnu hvers og eins
sem bezt, með því að fá honuni
sem fullkomnust tæki í henöur.
Skólarnir hafa að of miklu
leyti orðið út undan í þessari þró
un. Þeir hafa of lengi búið við
kyrrstöðu um endurskoðun náms
bóka og jafnvel algera vöntun
sumra þeirra. Svipað má segja
um mörg önnur kennslutæki.
Það er vafasöm hagsýni a8
spara nokkur hundruð þúsund til
námsbóka og kennslutækja í
skólakerfi, sem kostar hundrað
milljónir.
Skipulagning námsefnis og
námskröfur mætti segja að væri
hin innri bygging skólanna. Ör-
ar þjóðlífsbreytingar gera endur-
skoðun þessara atriða nauðsyn-
lega á nokkurra ára fresti. Vanda
mál dagsins í dag er einkum að
finna heppilegar leiðii til að
tengja saman nám og vinnu —
gera skólagönguna að sem raun-
hæfustúm og fjölbreyttustum
undirbúningi til þátttöku á sem
flestom sviðum atvinnu- cg þjóð-
lífs.
Þegar svipazt er um á hálfrar
aldar afinæli fræðslu.agnnna,
hiýiur óllum ið vera )ost, sð
mikill árangur hefur náðst og
stórir sigrar unnizt.
Hitt er þó í ' erjum og tinum
holt að iata sé" skiljast að ennþá
eigum við i mörgum greinum
langt ;.ð því m. iki, að gera sk'l-
ann þanr.ig nr garði, að «é
þess umkominn að uppfylla
fyllstu kröfur um skyldurnar við
börnin.
Það er hlutverk skólamanna
og löggjafans að leggjast á eitt
um að komast sem næst því
marki.
Um leið og börnunum er gert
að koma til skólans, verður skól-
inn að geta komið til barnanna á
þann hátt, að hann opni þeim
dyrnar til að njóta hæfileika
sinna — veiti þeim leiðsögn til
farsæls lífs.