Morgunblaðið - 17.12.1957, Síða 11

Þriðjudagur 17. desember 1957
MORCUNBLAÐIÐ
11
BÓKA_ÞATTJJR_:
F erðabók
Ebenezers Hendersons
EBENEZER Henderson: Ferða
bók. 502 bls. Snaebjörn Jóns-
son þýddi. Snaebjörn Jónsson
& Co. HF., Reykjavík 1957.
Skozki fræðimaðurinn og rit-
höfundurinn Ebenezer Hender-
son var einhver mestur aufúsu-
gestur Islands á síðustu öld. Hann
ferðaðist um landið þvert og endi
langt á vegum Brezka og erlenda
Biblíufélagsins á árunum 1814 og
1815 og dreifði hinni nýju útgáfu
félagsins á Biblíunni og Nýja
testamentinu meðal landsmanna,
ýmist ókeypis eða við mjög vægu
verði. Var lionum víðast hvar
tekið með virktum, enda var mað
urinn sérstakur mannkosta- og
gáfumaður. Hann hafði lært ís-
lenzku til nokkurrar hlítar, áður
en hann kom til landsins, en auk
þess talaði hann fjölda annarra
tungumála, m. a. dönsku og'
sænsku.
Henderson hafði vetursetu í
Reykjavík, en dvaldist alls á ann-
að ár hér á landi. Bók sína samdi
hann að mestu hér í Reykjavík.
Þótti hún svo merkileg, að megin
þættir hennar voru birtir í tveim-
ur eða þremur dönskum tímarit-
um samtímis, auk þess sem hún
var þýdd á þýzku. Er það mál
fróðra manna, að skrif Hender-
sons um ísland hafi haft mikil
og heillavænleg áhrif á danska
ráðamenn.
Það sætir nokkurri furðu, að
bók Hendersons skuli ekki hafa
verið íslenzkuð fyrr en nú, tæp-
um 150 árum eftir að hann gisti
landið, en það sannar þá gamal-
kunnu staðreynd, að við íslend-
ingar höfum ekki alltaf borið
gæfu til að meta þá menn að
verðleikum, sem við eigum mest
upp að unna. Snæbjörn Jónsson
hefur nú lokið því þrekvirki að
þýða bókina og koma henni á
prent með hjálp góðra manna,
þótt ekki sé sú útgáfa jafngiæsi-
leg og hann hefði helzt kosið. En
bókin er prýðilega úr garði gerð
í alla staði, prýdd litprentuðu
landabréfi, sem sýnir hinar þrjár
löngu fei'ðir Hendersons um land
ið, og 16 ágætum myndum. Hún
er með eigulegri bókum, sem út
hafa komið á þessu ári.
Gildi bókarinnar er tvíþætt.
Hún er öðrum þræði raunsæ og
nákvæm aldarfarslýsing, sem á
fáar hliðstæður. Hinum þræðin-
um er hún lýsing á landinu og
jarðfræði þess, svo vel gerð, að
vísindamenn vitna í hana fram á
þennan dag. Þorvaldur Thorodd-
sen bar mikið lof a Henderson
fyrir bókina, og í eftirmála segir
dr. Sigurður Þórarinsson m. a.:
„Ferðabók hans er því mikils-
vert heimildarrit um jarðfræði
íslands, sér í lagi um þau fyrir-
bæri, sem breytingum eru háð,
svo sem hveri, eldstöðvar og jökia
vegna þess hve traustar og ná-
kvæmar lýsingar hans eru. Eink-
um eru lysingar hans á hvera-
svæðunum nákvæmar, og hygg
ég óhætt að fullyrð,a, að það sem
hann skrifar um þessi svæði sé
samanlagt ítarlegasta og greinar-
bezta yfirlitið um íslenzk jarð-
hitasvæði, sem skrifað var áður
en Þorvaldur Thoroddsen kom
til sögunnar". Sigurður bendir
ennfremur á, að innlifun Hender-
sons, þegar hann gerir sér í hug-
arlund eldgos sem hann hafði þó
aldrei séð, minni á Jónas í kvæð-
inu um Skjaldbreið. „Lýsing
Hendersons á Surtshelli er í heild
ítarlegasta lýsing á þeim langa
belli, sem rituð hefur verið“,
segir Sigurður Þórarinsson.
Leikmanninum verða hins veg-
ar lýsingar hans á aldarháttum
hugstæðari. Hann var einstaklega
hans allri hvílir ró og heiðríkja.
Hann segir frá fólkinu og um-
hverfi þess af ríkum skilningi.
Samúðin er einn sterkasti eðlis-
þáttur hans, og þykir sumum sem
umburðarlyndi hans stappi nærri
ið. íslendingar hafa átt fáa henn-
ar jafningja, af því að þeir hafa
átt fáa mikla trúmenn.
Engu að síður var kristin trú
sterkt afl í þessu landi, þegar
Henderson kom hingað. Þjóðin
hafði þá ekki enn látið hafgúur
andlausrar skynsemisdýrkunar og
innantómrar velgengni æra úr
sér alvöruna og trúarþelið. Eða
mundi ekki rödd séra Jóns Jóns-
sonar á Auðbrekku þykja hjá-
róma í dag, þegar hann sagði við
Henderson: „Við eigum fátækt-
inni að þakka, hve lánsamir við
erum“? Auðvitað er fátæktin út
af fyrir sig ekkert hnoss, en alls-
nægtirnar hafa þá ónáttúru, að
með þeim týnast mörg þau verð-
mæti, sem mest er um vert í menn
ingu hverrar þjóðar. Ég geri ráð
fyrir, að sú hafi verið meining
séra Jóns með orðum sínum við
Henderson.
Ógleymanleg er hin fræga frá-
sögn Hendersons af fúndi hans
við þjóðskáldið séra Jón á Bæg-
isá, sem þá var að þýða „Paradís-
armissi“ Miltons. Henderson lýs
ir af nærfærni hrörlegum híbýl-
um þessa mikla andans manns,
stofunni þar sem hann útleggur
meistara heimsbókmenntanna
Milton, Pope og Klopstock, fyrir
landa sina. Talið er, að Hender-
son hafi átt stóran þátt í því, að
„Paradísarmissir" var síðar gefið
út í heild í Kaupmannahöfn af
John Heath. í þessari litlu mynd
af prestinum á Bægisá er fólgin
saga íslenzkra afreksmanna í þús
und ár.
Ebenezer Hentíerson
geðleysi. En ekki mun það vera
rétt ályktun, því maðurmn átti
rika skapsmuni, ef því var að
skipta.
Það sér hver, sem les bók
Hendersons með athygli, að
mannúð hans og hjartahlýja áttu
rætur í trúarþeli hans og krist-
inni sannfæringu. Hann er ekki
einasta sá sendimaður hins er-
lenda Bibliufélags, sem íerðast
um torfærur landsins og leggur
sig oft í hættur til að dreifa Heil-
agri ritningu, heldur er maðurinn
sjálfur talandi tákn þess boðskap
ar, sem hann er að útbreiða. Það
var einlægni hans og alvara, sem
ávann honum virðingu og vin-
áttu allra, sem kynntust honum
Þeir menn eru því miður alltof
fáir, sem þannig sameina játn-
ingu varanna og vitnisburð líf-
ernisins, að engum getur bland-
azt hugur um, að þar fer heill
maður og óskiptur. Ebenezer
Henderson var einn þessara fá
gætu manna.
Henderson var að sjálfsögðu
mjög í mun að kynna sér trúarlíf
íslendinga, og margar lýsingar
hans á guðrækni og frómu hug-
arfari fólksins eru hjartnæmar,
en jafnframt uggvekjandi, þegar
þær eru bornar saman við aldar-
hátt nútímans.
Mér virðast þeir, sem fjallað
hafa um Henderson og verk hans,
gera helzti lítið úr gildi trúar-
sannfæringa hans. Hver sá, sem
óvilhallt kynnir sér lífsferil og
óvenjuleg afrek þessa manns,
hlýtur að reka augun í það, að
trúarsannfæringin var aflið, sem
knúði hann til afreka. Hann tókst
á hendur ferðir sinar um ísland,
öll hin Norðurlöndin og Rússland,
einmitt vegna þess að hann átti
heilaga hugsjón, sem skipti hann
miklu meira máli en rósamt og
þægilegt líf fræðimannsins.
Okkur trúsnauðum eða trú-
lausum fslendingum er gjarnt að
gleyma þessu eða reyna að finna
annarlegar skýringar, sem falla
betur að útþvældri skynsemis-
hyggju okkar. Þetta kom t. d.
berlega fram, þegar rætt var um
nýútkomna bók Ólafiu Jóhanns-
dóttur. Ég sá þess hvergi getið í
blaðadómum um þessa ágætu bók
að driffjöður og aflvaki þessarar
mikilhæfu konu var trúarsann-
færing hennar, sem gæddi hana
Snæbjörn Jónsson getur þess í
inngangi bókarinnar, að hann
hafi orðið að sleppa forspjalli
Hendersons í þessari íslenzku út-
gáfu til að draga úr kostnaði, og
er það skaði. Aftur á móti til-
færir hann nokkur orð Páls Egg-
erts Ólasonar um bók Hender-
sons, þar sem hann tekur m a.
upp úr forspjallinu lýsingu hins
skozka ferðamanns á íslenzkum
prestum. Er hún einkar fróðleg.
Páll segir svo: „Hin stefnan (hin
nýja rannsóknarstefna) fær lak-
ara vitnisburð. Prestar í þeim
flokki fá efni prjedikana sinna úr
ritum heiðinna spekinga, í stað
Biblíunnar, og siðfræði öll verður
í meðferð þeirra þur, óviðkunn-
anleg og kuldaleg. Ekki sinna þeir
því, að andi guðs ráði orðum
Biblíunnar. Telur Henderson
slíka menn stórskaðlega þeim
sem á hlýða; efasýki og vantrú
fyllir hug þeirra, ljver trúarneisti
hverfur, og venjulega kemur ein-
hvers konar siðleysi í staðinn".
Lesandinn hafi hugfast, að
þessi lýsing er 150 ára gömul
enda er hún raunar alltof mild
til að geta átt við ástandið innan
íslenzku kirkjunnar nú á tímum
Páll Eggert Ólason segir, að
Henderson sé „einn hinn sann-
gjarnasti og skilningsbezti höf-
undur, sem samið hefur og birt
lýsing ferða sinna á Islandi".
Saga 19. aldar verður varla skráð
án hliðsjónar af Ferðabók hans.
Bókin var án efa einhver bezta
landkynning, sem Islendingar
fengu á öldinni sem leið, og svo
vel er hún gerð, að hún er enn I
fullu gildi og á erindi við hvern
námfúsan íslending á miðri 20.
öld.
Snæbjörn Jónsson og eigendur
bókaverzlunarinnar, sem ber
nafn hans, eiga miklar þakkir
skildar fyrir þann stórhug að
ráðast í útgáfu verksin; við hin
erfiðustu skilyrði. Til hennar hef-
ur verið vandað í hvívetna og
fræðimenn til kvaddir, þar sem
ráð þeirra máttu að haldi koma.
Þýðingin er ljós og lifandi og
geldur þess ekki, að þýðarinn
er haldinn nokkurri sérvizku
varðandi stafsetningu. Hins vegar
mættu sumar neðanmálsgreinar
hans hverfa, t. d. sú á bls. 126,
þar sem hann veitist að Hender-
son fyrir „bókstafstrú". Þetta orð
skrípi er orðið svo úr sér gengið,
að mál er til komið að lóga því.
Það er annars kynleg tegund af
víðsýni að heimta það af kristn-
um mönnum, að þeir tilbiðji
Brahma sem sinn guð! Og hvað
sem líður aðdáun Hookers og Snæ
bjarnar Jónssonar á þeim ágæta
gáfumanni Magnúsi Stephensen,
þá var hann einhver mestur
óþurftarmaður íslenzkri kristni á
síðari öldum. Mig hefur annars
alltaf furðað á því, hvers vegna
Hallgrímur Pétursson og Jón
Vidalín eru aldrei skammaðir fyr
ir „bókstafstrú". Eða er þetta orð
ekki einkasvipa „víðsýninnar" á
þá menn, sem hafa djörfung til að
halda fast við trúarsannfæringu
sína?
Sigurður A. Magnússon.
Kristmann Guhmundsson skrifar um
BÓKMENNTIR
Eldliljan.
Eftir Þórunni Elfu Magnúsd.
Tíbrá.
SKÁLDKONAN Þórunn Elfa hef
ur á síðari árurn gerzt allmikil-
virk, svo að á þessu hausti koma
út hvorki meira né minna en
þrjár bækur eftir hana, auk þess
að sendar hafa verið í bókabúðir
leifarnar af upplagi barnabókar-
innar: „Lilli í sumarleyfi“, sem
er ljómandi falleg saga handa
börnum.
„Lilta stúlkan í Snjólandinu",
er og prýðileg smábarnasaga, en
„Fossinn“ er spennandi og vel
rituð skemmtisaga handa börn-
um, sern kom/.n eiu á fermingar-
aldur.
Aðalbók frúarinnar að þessu
sinni er skáldsagan „Eldliljan",
merki'egt og eftirtektarvei't
verk, rituð af kunnáttu og skiln-
ingi. Hún á alveg sérstakt erindi
til fólks á þessum tímum, því að-
alpersóna hennar gengur ljóslif-
andi meðal okkar, í alltof mörg-
um útgáfum, og er kannski hættu
legasti sýkillinn í þjóðfélaginu.
Sagan fjallar sem sé um fínu
frúna í fína húsinu, „yfirstéttar-
konuna", sem þjónar kommún-
ismanum.
Frú íris er frá höfundarins
hendi gerð af heilbrigðum við-
bjóði, með hæfilegu ívaíi mein
Hún er þá vellrík frú, sem lifir
sljóu lífi í vellystingum, fyrirlit-
ur mann sinn, sem er henni ljúf-

Þórunn Elfa Magnúsdóttir
ur og góður, vanrækir börn sín
og lætur þau þjóna sér. Eigin-
girni hennar er takmarkalaus,
hún á enga vini, er heimilisböð-
ull af versta tagi, en þjónar
kommúnistum, og lætur þá
teyma sig á asnaeyrunum. Bezta
skemmtun hennar er að kvelja
manninn sinn og sjá hvað hún
kemst langt með hann, áður en
hann gerir uppsteyt, — sem húr.
glettninnar, og (þó skömm sé frá heíur raunar ekkert á móti, helzt
athnguil maður, og yfir frásögn' eldsál og hóf hana yfir umhverf-
að segja) þó nokkurri aðdáun, en
ótvíræðri snild. Hún er, eins og
flestir íslendingar, af fátæku
fólki komin; hefur í æsku tekið
þátt í útilegu með kommúnistum
og orðið þá ásthrifin af þeim
pilti, er þar kjaftaði hæst og
mest. En hann er snauður af ver-
aldarauð, og mömmu hennar sem
er argasti snobb, þykir varhuga-
vert að bíða eftir byltingunni,
telui hún einn feitan fugl í hendi
betri en tíu rauðar dúfur á þak-
inu og kemur því til vegar að íris
gifust duglegum hei.dsala. Þau
hjómn eignast tvö Löir og glæsi-
legt heimili, en íris h'fir í dag-
drrumum um kommann sinn
sem fer til Rússíá og berst með
bolsum í síðari heimsstyrjöld-
inni.
Lesandinn kynnist frú fris
morgunn einn af stríðinu loknu.
vill hún að h::nn berji hana, það
er þó alltjent tilbreyting i að-
gerðarleysinu. Enn þráir hún
kommann sinn, og nú er hans
von heim.
Þannig byrjar sagan sem er
leikandi vel sögð og spennandi,
full af lifandi persónum, þótt
bezt gerðar séu fris og mótsetn-
ing hennar: „Hlín“! Sigvarður
heildsalinn, er mjög snoturlega
gerður, en raunar aðems auka-
persóna. Kommúnistinn, Björn,
er dálítið móðukenndur, þótt við-
brögð hans við ástarsókn írisar
sé prýðilega gerð. Hann er orð-
inn hljóður og hógvær maður,
eftir Rússlandsdvölina, og vill
ekkert skipta sér af stjórnmál-
um. Kynni hans af Hlín eru les-
endanum nokkur gáta, ekki síður
en fris þótt þau séu raunar út-
skýrð með orðum.
Nokkrir smágallar eru á sög-
unni og virðast þeir velflestir
stafa af því, að höf. hefur ekki
haft nægan tíma til starfa. Það
er mikið mein ef þessi ágæta
skáldkona hefur ekki aðstöðu til
að stunda list sina óskipt, en ým-
islegt bendir til þess. En gallar
sögunnar eru lítilvægir á móti
kostunum. Hér er góðskáld á
ferð, sem hefur lagt hart að sér
að læra listatökin hefir öðlazt
dýrkeypta reynslu og kann af-
bragðsvel að segja frá. Slík skáld
á þjóðin að styðja.
Leikur blær af laufi.
Eftir Guðmund L.
Friðfinnsson.
ísafoldarprentsmiðja.
Þetta er spennandi og efnis-
milcil þjóðlífssaga, með nokkrum
skáldlegum tilþrifum hér og þar,
einkum í náttúrulýsingum. En
skáldverk getur bókin naumast
talizt. Mannlýsingarnar eru
glansmyndir og málsmeðferðin
allskrykkjótt. Aftur á móti eru
atburðalýsingar sumar allgóðar,
og ástarsaga Sigrúnar og Árna
björt og rómantisk. Höf. hefur
mikið hugmyndaflug og góða
frásagnargáfu, sem hann hefur
þó ekki enn sett undir aga list-
rænna vinnubragða. — Heilbrigð
og jákvæð skemmtisaga, sem al-
menningur mun hafa gaman af
að lesa, en skáldskapur er þetta
ekki.
Snorri skáld i Reykliolti.
Eftir Gunnar Benediktsson.
Heimskringla.
Gunnar Benediktsson er rit-
höfundur góður, einkum þegar
hann fjallar um söguleg verk-
efni, og vafalítið mun bókin um
Snorra verða talin bezt rita hans.
„Leikmaður kryfur kunnar
heimildir" er aukaheiti hennar.
Höf. tekur sér fyrir hendur að
hreinsa af Snorra gamla ýmsa
þá bletti, sem hafa þótt óprýða
skikkju hans, svo sem fégræðgi,
nízku og hugleysi. Að vísu er
hugmyndin að hreinsun þeirri
ekki eingöngu hugdetta þessa
höfundar bví aðrir hafa sveigt
þar . svo sem Árni Páls-
son !, en verk Gunnars
Pramh. á bls. 12