Morgunblaðið - 24.05.1959, Síða 13

"vmnudagur 24. maí 1959
MORGUNBLAÐID
13
JÓN ÞORLÁKSSON ÓLAFUR THORS
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugard. 23. maí
Sjálfstæðisflokk-
urinn 30 ára
Á mánudaginn kemur eru liðin
30 ár frá því að Sjálfstæðisflokk-
urinn var stofnaður. Annars stað-
ar hér í blaðinu er birt yfirlýs-
ing sú um flokksstofnunina, er
birt var í Morgunblaðinu hinn
26. maí 1929. Stefnuskrá hins
nýja flokks var þar sögð:
„ísland fyrir íslendinga."
Aðalstefnumál flokksins voru
þessi:
„1. Að vinna að því og undir-
búa það, að Island taki að fullu
öll sín mál í sínar eigin hendur
og gæði landsins til afnota fyrir
landsmenn eina, jafnskjótt og 25
ára samningstímabil sambands-
laganna er á enda.
2. Að vinna í landsmálum að
víðsýnni og þjóðlegri umbóta-
stefnu á grundvelli einstaklings-
frelsis og atvinnufrelsis, með
hagsmuni allra stétta fyrir aug-
um.“
Ekki verður um það deilt að
Sjálfstæðisflokkurinn hefur
dyggilega fylgt þeirri stefnu, sem
hann í upphafi markaði sér.
Sjálístæði
þjóðarinnar
Sjálfstæðisflokkurinn hafði
forystu um stofnun lýðveldis á
íslandi hinn 17. júní 1944. Að
vísu var þá lengra gengið en
menn kváðu upp úr um á árinu
1929, því að þá var ráðgert að
algert afnám sambandslaganna
þyrfti ekki að hafa í för með
sér að konungssambandið slitn-
aði. En hvort tveggja var, að sú
ráðagerð var ætíð hæpin og að
atburðir stríðsáranna skáru til
fulls úr um, að sameiginlegt kon-
ungsdæmi var hvorugum til góðs,
íslendingum og Dönum. Þvert á
móti var það lagað til þess að
skapa misskilning á milli þjóð-
anna, sem a. m. k. af íslendinga
hálfu er nú fyrir löngu eyddur,
eftir að síðustu merki hinnar er-
lendu yfirdrottnunar eru úr sög-
unni.
í beinu framhaldi af baráttu
sinni fyrir fullu frelsi Islands,
hefur Sjálfstæðisflokurinn öðr-
um fremur beitt sér fyrir trygg-
ingu fengins frelsis með sam-
vinnu við aðrar lýðræðisþjóðir.
Hefur það ekki ætíð verið erfið-
leikalaust, en nú orðið er yfir-
gnæfandi meirihluti landsmanna
sannfærður um, að einnig í
þeim efnum hafa Sjálfstæðis-
menn haft rétt fyrir sér.
Eina hættan, sem þar steðjar
að nú, er yfirgangur þeirr-
ar bandalagsþjóðar okkar, sem
fyrr og síðar hefur mest stært
sig af að vera verndari smáþjóð-
anna. Vonandi tekst að eyða
þeirri hættu með hyggindum,
þolgæði og einbeittni af hálfu
íslendinga og víðsýni og skilningi
af hálfu annarra bandalagsþjóða
Sjálfstæði
eiustaklinganna
Sjálfstæðisflokkurinn hefur
ekki síður verið trúr stefnu sinni
í innanlandsmálum. Þar hefur þó
oft verið við ramman reip að
draga. Sjálfstæðisflokkurinn hef-
ur raunar alla sína ævi verið lang
stærsti flokkur þjóðarinnar. En
hann hefur aldrei fengið meiri-
hluta á Alþingi. Hann hefur því
ætíð þurft að koma stefnumálum
sínum fram í samvinnu við aðra
flokka. Víðsýni þeirra, umbóta-
vilji, tryggð við einstaklingsfrelsi
og atvinnufrelsi og trú á nauð-
syn samvinnu allra stétta hefur
sannast að segja verið takmörk-
uð. Allir hinir flokkarnir eru
stéttaflokkar og æðsta boðorð
sumra þeirra er stéttabarátta.' Um
margt eru einstaka þeirra hrein-
ir afturhaldsmenn, og allir sækj-
ast þeir eftir að komast til valda
í ríkisbákninu í því skyni að
hefta sem mest einstaklingsfrelsi
og atvinnufrelsi.
Þegar á þetta er litið, verður
miklu fremur að undrast, hve
miklu af stefnumálum sínum
Sjálfstæðisflokkurinn hefur kom-
ið fram, heldur en hitt, að hann
hefur stundum orðið að sætta sig
við meiri afvik frá stefnu sinni
en hollt var vegna þjóðarheild-
arinnar. Sjálfstæðisflokkurinn
hefur ætíð gætt þess að halda
fram eftir hinum réttu megin-
stefnumiðum, svo sem fremst
mátti verða á hverjum tíma og
hvika aldrei þar frá nema af
brýnni nauðsyn að beztu manna
yfirsýn.
Samvinna við
aðra flokka
I lýðræðisþjóðfélagi eru ætíð
efasemdir uppi um það, hvort og
hvenær flokkar geti unnið sam-
an. Jafnvel þar sem meirihluta-
flokkur getur einn ráðið, er hon-
um þó bæði talið rétt og skylt
að vinna með öðrum, ef sérstak-
lega stendur á, svo sem ef voði
er á ferðum, hvort heldur af
innlendum uppruna eða erlend-
um. Ef enginn einn flokkur hef-
ur meirihluta, verður alls ekki
án samvinnu komizt, ef sjá á
ríkinu fyrir löglegri stjórn. Þar
af leiðir, að allir, sem til sam-
vinnu ganga, verða nokkuð að
slá af sínum sérkenningum. Þá
er það auðvitað undir mati kom-
ið, hversu miklu megi slá af
hverju sinni og verður stundum
að gera fleira en gott þykir.
Stjórnmálamenn eru oft, þegar
svo stendur á, ávítaðir fyrir, að
þeir séu of undansláttarsamir.
Við því verður ekki gert. Kjós-
endur hafa í hendi sér að forða
frá slíku stefnuleysi með því að
láta einn flokk fá hreinan meiri-
hluta. Hin rangláta kjördæma-
skipun, sem hér hefur gilt, hef-
ur torveldað heilbrigða meiri-
hlutamyndun, en að öðru leyti
auðveldað hana. Sjálfstæðis-
flokkurinn hefur aldrei fengið
einn hreinan meirihluta, þó að
hann hafi ætíð verið langstærsti
flokkurinn en Framsóknarflokk-
urinn einu sinni á þingi
1931 og hafði þá þó mun minna
kjósendafylgi en Sjálfstæðis-
flokkurinn. . Þvílík rangindi eru
engum til góðs og fá ekki stað-
izt til lengdar. Eðlilegast er að
enginn fái meirihluta á Alþingi,
nema hann hafi meirihluta með-
al kjósenda. Með því móti einu
skapast siðferðilegur réttur til
stjórnar.
Á meðan þetta næst ekki verð-
ur að una hinu bezta samstarfi,
er hverju sinni fæst, en þó frek-
ar vera í stjórnarandstöðu en
sætta sig við afarkosti. Yfirlýs-
ingar um, að með einhverjum
ákveðnum verði ekki unnið, eru
haldlausar, a meðanenginnákveð
inn meirihluti er til. Málefni
verða hverju sinni að ráða. Um
að gera er, ef ólíkir flokkar neyð-
ast til að vinna saman, að þeir
semji um þau mál, sem þeir vilja
vinna saman í, og' vinni heilir,
óskiptir og undanbragðalaust að
framgangi þeirra. Ef ekki er far-
ið svo að, hlýtur illa að enda.
Aðdragandi flokks
stofnunarinnar
Þó að Sjálfstæðismönnum hafi
orðið mikið ágengt í 30 ára starfi,
hefur þeim að sjálfsögðu mis-
tekizt sumt, eins og ætíð hlýtur
að verða. Engum getur samt dul-
izt, að stofnun flokksins er einn
merkasti atburður í stjórnmála-
sögu þjóðarinnar á þessari öld.
Framsóknar- og Alþýðuflokkur-
inn voru báðir stofnaðir 1916,
íhaldsflokkurinn 1924 og Frjáls-
lyndi flokkurinn 1926. Með stofn-
un Sjálfstæðisflokksins 1929 og
kommúnistaflokksins 1930 má
segja, að flokkaskipun hér á landi
komi komizt í það horf, sem síð-
an hafi mótað stjórnmálaþróun-
ina.
Við kosningar haustið 1923
vann svokallaður „borgaraflokk-
ur“ sigur. Það voru óflokks-
bundin samtök borgaralega sinn-
aðra manna, sem því miður náðu
ekki áframhaldandi samstarfi,
þegar á Alþingi kom . Þá var
íhaldsflokkurinn stofnaður 1924,
og urðu nokkrir þeirra, er talizt
höfðu til ,borgaraflokksins“ í
kosningunum haustið áður og
enn tilheyrðu Sjálfstæðisflokkn-
um gamla, utan hinna nýju sam-
taka. Þeir mynduðu síðan Frjáls-
lynda flokkinn. Afleiðing þessa
varð sú, sem J^akob Möller sagði
í Vísi 2. júní 1929. þegar hann
gerði grein fyrir sameiningu
flokkanna:
„Það er alkunnugt, að þeir
(Framsóknarmenn og Alþýðu-
flokksmenn) eiga sigur sinn í
síðustu kosningum eingöngu því
að þakka, að þá tókst ekki sam-
virtna milli frjálslyndra og íhalds
manna, en jafnaðarmenn og
Framsóknarmenn kepptu hvergi
um þingsæti í kjördæmum, sem
tvísýnt var um úrslitin í“.
Ihaldsflokkur
rangnefni
Eftir sigur Framsóknar og Al-
þýðuflokks 1927 tókst hins vegar
samvinna á þingi milli flokks-
manna beggja, íhaldsflokks og
Frjálslynda flokksins, enda byrj-
ar Jón Þorláksson grein sína um
I \
I sameining flokkanna í Morgun-
blaðinu 30. maí 1929 svo:
„Ástæðan til sameingarinnar
var fyrst og fremst sú, að þing-
störf tveggja síðustu ára höfðu
leitt það berlega í ljós, að enginn i
ágreiningur var í stefnumálum ;
íhaldsflokksins og Frjálslynda
flokksins. Aftur var á báðum
þingunum háð harðvítug barátta
um stefnumál milli þessara
tveggja flokka annars vegar og
sósíalistanna hins vegar. Sam-
eining flokkanna var eðlileg af-
leiðing af tveggja ára samstarfi,
framkvæmd í fullri meðvitund
þess, að stefnunni er það meiri
styrkur að fylgismenn hennar
standi sameinaðir í starfinu úti
á meðal þjóðarinnar, og ekki að
eins við atkvæðagreiðslur í þing-
salnum“.
Hér við bættist það, sem Jón
Þorláksson drepur á, að yfir-
gnæfandi meirihluti flokksmanna
íhaldsflokksins taldi sig ekki
íhaldsmenn í viðteknum skiln-
ingi þess orðs og heiti flokksins
því rangnefni Um þetta segir
Jón í grein sinni:
,Á landsfundinuum í vetur
komu fram talsvert almennar
óskir um að flokkurinn breytti
um nafn. Jafnframt kom greini-
lega í ljós það álit fundarmanna,
að sameining við Frjálslynda
flokkinn væri æskileg og eðlileg,
þar sem enginn ágreiningur væri
um málefni milli þeirra flokka.
í fundarlokin fór fram atkvæða-
greiðsla um nafn flokksins, kom
þá í ljós, að nær 5/6 fundar-
manna óskuðu nafnbreytingar.
Urlausn þessa máls hefur nú
fengist sjálfkrafa með samein-
ingu flokkanna".
Frjálslyndi flokkurinn var
aldrei fjölmennur, en sameining
hans og íhaldsflokksins gaf fjöld
anum í hinum síðarnefnda kær-
komið tækifæri til að túlka með
heiti flokks síns betúr en í upp-
hafi hafði tekizt hin sönnu stefnu
mið flokksins. Reyndin var og sú,
að þeir, er úr Frjálslynda flokkn-
um komu, urðu hinum jafngóðir
flokksmenn, allir sameinuðust af
sannfæringu en ekki hentistefnu.
Mikill foringi
Óvitrir menn hafa e. t. v. ætl-
að að Jón Þorláksson, sem stofn-
að hafði íhaldsflokkinn og valið
honum nafn, léti sér fátt finnast
um hina nýju flokksmyndun.
Raunin varð öll önnur. Hann
var eindreginn hvatamaður henn
ar og varð fyrsti formaður hins
nýstofnaða flokks.
Allir viðurkenna nú orðið, að
Jón Þorláksson var einn mikil-
hæfasti eða þó öllu heldur hinn
mikilhæfasti stjórnmálaforingi
íslands síðari hluta ævi sinnar.
Ekki komst hann þó frekar hjá
aðkasti en aðrir, sem í barátt-
unni standa. Tíminn hafði t. d.
smekk til að skamma Jón fyrir
það á hans síðustu árum, að
hann þyrfti að fara til útlanda
sér til heilsubótar!
Á Alþingi sat Jón fyrst fyrir
Reykjavík og varð síðan lands-
kjörinn þingmaður. Hann gaf
ekki kost á sér til þingmennsku
á ný, eftir að landskjör var lagt
niður í þáverandi mynd, enda
var hann þá orðinn mjög heilsu-
veill og hafði þó tekið við borg-
arstjóraembætti í Reykjavík.
Fátt, sem Jón vann um dagana
mun betur hafa leikið í höndum
hans en borgarstjórastörfin. Jón
varð þá upphafsmaður þess, að
bæjarstjórinn lét sér meira en
áður hugað um beinar fram-
kvæmdir í atvinnumálum og
byggingamálum. Hann réði t. d.
því, að Reykjavíkurbær léti sjálf
ur smíða nokkra fiskibáta til að
tryggja, að þeir væru gerðir út
frá bænum með því að selja þá
með aðgengilegum kjörum til
viðurkenndra dugnaðarmanna.
Eins var hann hvatamaður þess
að stofnað var á sínum tíma
Byggingarfélag sjálfstæðra verka
manna, sem þáverandi stjórn
Hermann- Jónassonar þótti svo
uggvænlegt að sett var sérstök
löggjöf því til niðurdreps. í þes,s-
Frah. á bls. 14 -