Morgunblaðið - 27.05.1959, Blaðsíða 11

' Tiðvíkudagur 27. maí 1959
MORGUNBLAÐ1B
11
Bjarni B. Jónsson: Fy" grem
Hagkerfi og hagstjdrn
Efnahagsvandinn — verðbólgan
Engum blöðum er um það að
fletta, hver er megin efnahags-
vandi íslenzks þjóðfélags. Það er
verðbólgan, hin sífellda rýrnun
peningagildisins, er leiðir af
kaupgjaldsbaráttunni eða í víð-
ari skilningi af kjarabaráttunni
almennt. Þetta vandamál nefur
leitt af sér flest önnur vand-
kvæði, er brýn og aðkallandi
hafa getað talizt. Ekki er svo að
skilja, að þjóðfélag okkar væri
himnesk stássstofa, þótt þessi
vandi væri leystur. Við mundum
enn sem fyrr eiga margar ósk-
ir, sem ekki fengjust uppfylltar
nema með tíð og tíma, elju og erf
iði og sanngjarnari skiptum milli
manna. En við ættum ekki slíkt
úrval vandræða og þyrftum ekki
sífellt að grípa til örþrifaráða,
né heldur værum við slíkir bón-
bjargamenn á alþjóðavettvangi.
Hér er um það að ræða að bjarga
peningamálum og almennri hag-
stjórn úr glundroða og koma
góðri skipan á þau mál. Lausn
þess vanda verður að byggjast
á þeim kostum sem efnahagslega
eru ákjósanlegastir, meðal þeirra
sem eru tæknilega og efnislega
framkvæmanlegir. Að velja milli
þeirra er hlutverk hagstjórnar-
innar.
Sýnt hefur verið fram á það
mörgum sinnum, bæði af hag-
fræðingum og stjórnmálamönn-
um, að þessi tegund kjarabaráttu
— kaupgjaldsbaráttan — ræður
úrslitum tekjuskiptingarinnar að
eins að óverulegu leyti, en er
hins vegar þeim mun færari um
að valda truflunum og glund-
roða. Til þeirra mála lagði ég
grein, er birtist í Morgunblaðinu
og Tímanum í marz 1955, en þar
var samhengi þessara mála rak-
ið og skýrt. Engin tilraun hefur
verið gerð til að hrekja það, sem
þar var haldið fram. Þótt marg-
ir líti þessi mál öðrum augum,
hliðra menn sér yfirleitt hjá því
að rökræða, hvað á milli ber.
Því verða röksemdir þeirrar
greinar ekki endurteknar hér.
Sýnt var fram á, hvernig hin
ýmsu vandamál eiga rót sína að
rekja til verðbólguþróunarinnar.
Hér verður gengið út frá þeirri
niðurstöðu sem gefinni.
Glímt hefur verið við þennan
efnahagsvanda með skammæum
aðgerðum. Hver ríkisstjórnin
af annarri hefur farið halloka
fyrir þessum vanda. Með þeim
kaup og verðhjöðnunaraðgerðum,
er tóku gildi nú í febrúar, er
voðanum bægt frá í bili. Glímu-
skjálfti kosningaundirbúningsins
fer nú um landið, og verður
varla hugsað til hreyfings í kjara
baráttunni, meðan á því stendur.
En að kosningum loknum bíður
þessi vandi hinna nýju valdhafa
og reynist áreiðanlega alvarleg-
asta úrlausnarefnið, sem við verð
ur að glíma. í þessari grein verð-
ur leitazt við að reifa þetta vanda
mál og lýsa í meginatriðum leið,
er liggja kann því til lausnar.
Hvað er varanleg lausn?
Dregið hefur verið í efa, að
efnahagsmál verði leyst með
varanlegum hætti. Málin hljóti
jafnan að koma á daginn aftur
og aftur, eftir því sem fram
vindur. Þetta er rétt, svo langt
sem það nær. Allir kannast við
muninn á stjórnarskipan og dag-
legum stjórnarstörfum. Sams
konar aðgreiningu má gera í efna-
hagsmálum milli hagkerfis og
hagstjórnar. Hagkerfið er sá
rammi skipulagsforma í víðasta
skilningi, sem efnahagslífið er
fellt í. Hagstjórn er dagleg stjórn
þess, eftir þeim leiðum sem opn-
ar eru I hagkerfinu. Þann verkn-
að að fella efnahagsmálin í kerfi,
koma á fót stofnunum og afnema
þær, breyta svigrúmi og vald-
sviði félagslegra afla, o. s. frv.,
mætti nefna hagkerfun. Reynist
eitthvert vandamál óviðráðanlegt
með aðferðum hagstjórnar á
grundvelli ríkjandi skipunar
mála, bendir það til þess að málið
verði að leysa á vettvangi hag-
kerfunar. Reynist sú aðgerð ár-
angursrík, er fengin varanleg
lausn vandans í skipulagslegum
skilningi, enda þótt starfrækslu
þess kerfis, sem þannig er komið
á fót, þurfi að stýra frá degi til
dags.
Hér liggur fyrir það verkefni
að setja skipan, er komi í veg
fyrir verðbólguþróun eða leið-
rétti verðbólguna, jafnótt og hún
gerist og áður en veruleg skakka
föll hljótast af. Því sjálfvirkari
sem slík skipan eða kerfi er,
því fremur er hægt að segja, að
vandinn sé leystur með varan-
legum hætti. Það skiptir þó engu
höfuðmáli. Aðalatriðið er, að
stjórnendur hafi í hendi sér tæki
til að ráða lausn málsins, eftir
því sem fram vindur, en mikill
misbrestur hefur verið á þvt, að
svo væri. Annað höfuðatriði er
það, að þessu tæki verði að jafn-
aði beitt þannig, að öruggar horf-
ur séu jafnan á stöðugleika í
gildi peninga. Það eru horfurnar
sem mestu máli skipta fyrir
peningalegar ráðstafanir fólks,
en að sjálfsögðu eru horfur metn
ar að verulegu leyti eftir feng-
inni reynslu. Varanlegt, sjálf-
virkt kerfi hefur að þessu leyti
þann kost að vera síður háð
óvissu um staðfestu stjórnarvalda
í stjórnarathöfnum.
Verðbólga eða kæupskrúfa
Ráð gegn verðbólgu hljóta að
miðast við það, hvers eðlis verð-
bólgan er, þ.e. hvaða öfl það eru,
sem vekja hana. Gerður er grein-
armunur á eftirspurnarverðbólgu
og kostnaðar- eða kaupgjalds-
verðbólgu. Hin fyrri er sú eigin-
lega, klassiska verðbólga, sú er
gengur ljósum logum í kennslu-
bókum og gjarnast er að hrjóta
úr pennum hagfræðinga, enda
var til skamms tima ekki um
aðra verðbólgu að ræða. Þessi
tegund verðbólgu verkar beint á
verðlagið án tilverknaðar af hálfu
kaupgjalds. Sú skýring er gjarn-
an gefin, að vörur séu ekki næg-
ar til að mæta eftirspurn. Hækk-
un kaupgjalds er eftir þessari
kenningu lokaafleiðing verðbólg
unnar fremur en á nokkurn hátt
orsök hennar. Hin síðarnefnda
tegund verðbólgu er aftur á móti
beinlínis borin uppi af kaup-
hækkunum. Hún er svo til nýtt
fyrirbrigði. Kauphækkanir eru
knúðar fram af samtakamætti
stéttafélaga. En þar sem öll verð
myndun miðast við kaupgjald
sem grunneiningu, lagi verðlagið
sig að fullu að hækkuðu kaup-
gjaldi. Loks gangi peningayfir-
völd og fjármála út frá hinu
nýja peningagildi sem gefnu.
Peningavelta og peningaleg eftir
spurn lagi sig því eftir því, þann-
ig að ekki komi til samdráttar í
atvinnulífinu af þeim sökum.
Þetta verðbólgufyrirbæri hefur á
íslenzku hlotið hið ágæta heiti:
kaupskrúfa. Endanlegar verkan-
ir verðbólgu og kaupskrúfu eru
hinar sömu. Mismunurinn felst í
aflvaka eða frumkvæði hækkun-
arinnar.
Þessir tveir aflvakar blandast
orðið meira eða minna í allri
verðbólguþróun. Þess vegna kem
ur það æ skýrar fram, að ekki er
raunhæft að draga þarna skýr
skil á milli. Þannig er gengi kaup
skrúfunnar aldrei óháð eftirspurn
arþrýstingi, né heldur getur verð
bólgan haldið til lengdar rás
sinni, nema kaupskrúfan sé einn
ig sett í gang. Verð stórra, mikil-
vægra vöruflokka í iðnaðarþióð-
félagi er rækilega bundið af kostn
aði, einkum kaupgjaldi. Mannleg
þjónusta, bein eða óbein, er uppi
staðan í öllum framleiðslukostn-
aði. Verður því treglega bein verð
bólgumyndun á þessum sviðum,
nema undan fari hækkun kaup-
gjalds. Það eru einkum vinstri
sinnaðir hagfræðingar, er hafa
bent á þessi atriði til stuðnings
andstöðu sinni gegn því að verj-
ast verðbólgu með samdrætti eft-
irspurnar.
Raunhæfasta viðhorfið til þess
ara mála virðist því vera það að
bera saman eftirspurnarþrýsting
annars vegar, en vilja og getu
stéttasamtaka til að knýja fram

Hindrunaraðgerðir
eða leiðréttingarkerfi
Þeim aðgerðum, sem béitt er
í viðureigninni við verðbólguna,
má í grundvallaratriðum skipta
í tvo flokka. Annars vegar eru
þær aðgerðir, sem ætlað er að
hindra verðbólgu í að myndast,
hins vegar þær, sem ætlað er að
leiðrétta þegar orðna verðbólgu
þróun.
Slíkar leiðréttingaraðgerðir
geta fallið í tvenns konar kerfi.
í fyrsta lagi er sá möguleiki að
leiðrétta öll atriði, sem máli
skipta, eftir hækkun kaupgjalds
eða verðlags eða eftir einhverri
málamiðlun þar á milli. Þær meg
instærðir, sem þannig þyrfti að
leiðrétta, eru gengi erlends gjald
eyris, höfuðstóll og vextir í
lánsviðskiptum, og mat tekna og
eigna til skatts. Til þess að gera
slíkt leiðréttingarkerfi nægilega
sjálfvirkt, fljótvirkt og öruggt
þyrfti gjörsamlega nýja tækni á
öllum þessum sviðum. Hægt væri
að taka hana upp, en væri geysi
legt skipulagsátak, og til þess að
beita henni þarf að staðaldri
geysilega skriffinnsku. Það er
því að vonum, að slíkar aðgerðir
hafa hvergi verið gerðar að heil-
steyptu kerfi. Aðeins á mjög tak-
mörkuðum sviðum lánsviðskipta
hafa slíkar aðgerðir verið gerðar
sjálfvirkar. Að öðru leyti hafa
áhrif verðbólgu á lánsviðskipti og
skattamál verið látin óleiðrétt,
en á sviði gengismála eru leið-
réttingar gerðar stórum og strjál
um, eftir að verulegar skekkjur
hafa náð að myndast.
Slíkt leiðréttingarkerfi, sem að
ofan greinir, er afstætt (relativt)
í eðli sínu. Verðbólgan heldur rás
sinni, allar tölur hækka. En all-
ar stærðir halda afstæðu gildi
sínu óbreyttu þrátt fyrir það,
þ.e. öll verðhlutföll og raunveru
leg eignaskipting helzt óbreytt.
Hér verður að vara við þeim mis
skilningi, að slíkt kerfi mundi
valda stöðnun allra siíkra stærða.
Hér er aðeins um það að ræða að
BJARNI BRAGI JÓNSSON útskrifaðist úr viðskiptadeild
Háskóla íslands árið 1950. Hann vann um skeið í hagdeild
Framkvæmdabanka Islands, en dvelur nú við nám og rann-
sóknir í hagfræði í Cambridge á Englandi.
Morgunblaðið birtir að þessu sinni tvær greinar eftir
Bjarna um kaupgjaldsmálin og verðbólguna. Hafa þessi mál
verið honurn viðfangsefni um árabil. Leggur hann nú fram
tillögur sínar um Iausn vandamálsins. Hann svarar fyrir
sitt leyti spurningunni um það hvernig hægt er að ná því,
sem að er keppt með kaupgjaldsbaráttunni, án þess að út
koman verði verðbólga. Bjarni horfist djarflega í augu við
staðreyndirnar og leggur fram ákveðnar tillögur til lausn-
ar vandanum. Tillögurnar eru frumlegar og íhugunarverðar
fyrir alla þá, sem gera vilja sér grein fyrir eðli vanda-
málanna. Með birtingu greinarinnar tekur Morgunblaðið
ekki afstöðu til þeirra en telur sjálfsagt, að gefa sem flest-
um færi á að kynna sér þær. Ábendingar dugmikilla, ger-
hugulla ungra hugsjónamanna, sem reyna að rekja rætur
vandamálanna, hafa fyrr og síðar vísað veginn fram á við.
Þeir gera sér e. t. v. ekki ætíð næga grein fyrir þeim örðug-
leikum, sem á Ieiðinni verða, en án leitar að nýjum leiðum
verður ekkert komizt.
kauphækkanir hins vegar. Eftir
niðurstöðu þessarar gagnverkun-
ar fer þróun kaupgjalds og verð-
lags. Þetta viðhorf er því réttara
sem lægri eftirspurnarþrýsting
þarf til að viðhalda baráttuvilja
og sigurgleði stéttafélaga heldur
en til að framkalla beina verð-
bólgu. Slík verðbólga hefur ekki
skeð að neinu ráði í heiminum
síðan Kóreustríðið skall yfir, og
er ekki líkleg til að koma fyrir
í þróuðum löndum á friðartímum
nema fyrir hreina slysni eða
eða klaufaskap. Aftur á móti eru
stéttafélög reglulega á höttunum
eftir ávinningi fyrir meðlimi
sína. Séu flokkspólitísk viðhorf
ráðandi meðal þeirra, geta víð-
tæk samsæri um að valda efna-
hagstruflunum einnig komið fyr-
ir. Kaupskrúfan er því hið nær-
tæka, aðkallandi vandamál, er
setur lægri takmörk fyrir gengi
efnahagsstarfseminnar heldur en
hin eiginlega verðbólga. í því
ljósi verður að meta þær leiðir
og þá tækni, sem beitt er til að
hindra verðbólguþróun.
eyða áhrifum verðbólgunnar á
þær.
Hin tegund leiðréttingarkerfa
er algjör (absolute) í eðli sínu.
Kerfi af því tagi leiðréttir kaup-
gjaldið eftir meðalhækkun þess
sjálfs. Hafi verðlag einnig hækk-
að, áður en leiðréttingin tekur
gildi, lækkar það að sama skapi,
annað hvort sjálfkrafa eða að
tilstuðlan verðlagsákvæða. Slík-
ar aðgerðir hafa hvergi verið
gerðar að reglu. Þær hafa komið
fyrir sem liður í verðhjöðnun og
endurskipan peningamála, en
það eru fágætir viðburðir. Dæmi
þess háttar leiðréttinga á Is-
landi eru niðurfærsla verðlags
uppbótar árið 1947 og hin al-
menna niðurfærsla kaupgjalds
og verðlags nú í febrúar. Með
verð- og kaupstöðvuninni haust
ið 1956 var ng reynt að stöðva
frekari verðbólguþróun, en þeg-
ar orðin hækkun kaupgjalds
fékk síðar útrás í verðlagi og
gengi.
Sökum torveldleika þess að
koma við fullnægjandi leiðrétt-
ingaraðgerðum, hefur viðleitni
stjórnvalda og ábyrgrar stétta-
forustu beinst að því að hindra
verðbólguþróun. Þar sem leið-
réttingaraðgerðum verður sjaldn
ast komið við-nema í gengismál-
um, eru þær aðeins nauðsynleg-
ar að því marki sem verðbólgan _
er hraðari en með öðrum þjóðum.
Þetta er skýringin á því, að al-
þjóðleg verðbólga getur verið í
gangi, án þess að nokkur þjóð-
anna lendi í sérstökum gjald-
eyrisvandræðum og gengisbreyt-
ingum, ef hraði verðbólgunnar er
svipaður, eða í samræmi við mis-
jafnt verðbólguþol efnahagslífs
þjóðanna.
Hindrun verðbólgu er að öðru
jöfnu æskilegri en leiðrétting
hennar eftir á, þ. e. miðað við
sama endanlegan árangur og
svipaðan kostnað í öðrum félags-
legum markmiðum, er fórna
verður. Þótt ekki sé munur á já-
kvæðum árangri, getur verið
verulegur munur neikvæðra
samanburðaratriða. Peningalegur
stöðugleiki er engan veginn eina
keppikeflið. Því verður að vega
árangurinn á þessu sviði upp á
móti þeim annmörkum, er að-
gerðunum fylgja. Að sumu leyti
stafa þær markmiðaandstæður,
er þarna koma fram, af misjafn-
lega framsýnum sjónarmiðum.
Lausn verðbólguvandamálsins
getur stangazt á við markmið
eins og hámark þjóðarframleiðslu
næstu tvö, þrjú árin. En hún
stangast síður á við hámark
þjóðarframleiðslu næstu tíu til
tuttugu árin, því að á svo löng-
um tíma koma full áhrif verð-
bólgunnar til brenglunar og nið-
urrifa fram. Þannig getur verð-
bólgan eytt sinni eigin réttlæt-
ingu, þegar til lengdar lætur.
Þessi mismunur tímavíddar eða
tímasjónarmiðs í mati markmiða
gerir það að verkum, að erfitt
er að gera fræðilega upp á milli
markmiða. Til þess að það sé
hægt verður tímagildismat hinn-
ar opinberu stefnu að liggja fyr-
ir, auk þess sem við óvissu allr-
ar forspár er að glíma.
En þessi matsatriði eiga eink*
um við um samanburð mark-
miða, ef aðeins er um eina á-
kveðna tækni að ræða, er felur
í sér ákveðnar takmarkanir á
samrímanleik æskilegra mark-
miða, svo sem beiting vaxta eða
annarra eftirspurnartakmarkana.
Séu bornar saman ýmsar leiðir
eða ýmis skipulagstækni til að
ráða fram úr vandanum, er sam-
anburðurinn ekki eins takmark-
aður. Þá eru bornar saman þær
samstæður félagslegra markmiða
er hver skipulagstækni gerir
kleift að ná. Sú skipulagstækni,
er gerir fært að ná ákveðnu
marki peningalegs jafnvægis og
stöðugleika með semminnstrifórn
annarra félagslegra markmiða,
sýnir þar með yfirburði sína. Þar
fyrir er þó ekki gefið, í hvaða
hlutföllum kostir þess skuli nýtt-
ir. Er ákveðin tækni eða kerfi
hefur verið valið, má þreifa fyr-
ir sér um, hvaða samstaða af
markmiðum gefi bezta raun. Hið
fyrra er hagkerfunaratriði, hið
síðara er hagstjórnaratriði. Senni
lega yrði bætt skipulagstækni i
þessum málum nýtt að nokkru til
að ná auknum stöðugleika og að
nokkru til að ná enn fyllri at-
vinnu og örari framleiðsluvexti.
Slíkur samanburður kosta mis-
munandi hagstjórnaraðferða
gildir jafnt um aðferðir til hindr-
unar verðbólgu og leiðréttingar.
En varðandi leiðréttingarkerfiu
verður að gæta þeirra tíma-
bundnu brenglunar, sem hlýtur
að verða áður en leiðréttingar
eru komnar í kring, og ef svo ber
undir, þeirrar brenglunar, sem
ekki þykir fært að leiðrétta.
Þannig fela leiðréttingaráðgerðir
í sér neikvæð atriði, er gefa verð-
ur gildi í samanburði við hindr-
unaraðgerðir. En sé hægt að
koma á fljótvirku og allt að þvi
sjálfvirku leiðréttingarkerfi,
kann þessi munur að vera óveru-
legur. Auk þess getur leiðrétt-
ingarkerfi þróast í að verða
hindrunarkerfi, er það hefur náð
að setja mark sitt á hinar félags-
legu samningagerðir, og samtök
og stofnanir stéttabaráttunnar
hafa vanizt að taka tillit til þesa
Framh. á ols. 12