Morgunblaðið - 22.08.1959, Blaðsíða 9

Laupardfifrnr 22. áerúst tð59
MOTtcrnvpr 4 niÐ
9
Varðveiting bræðslusíldar
^ eftir Gísla Halldórsson, verkfræðing ^
TUTTUGU og tvö ár eru nú liðin
síðan ég stóð fyrir byggingu þró-
ar þeirrar á Siglufirði, sem á
sínum tíma varð fræg, eða rétt-
ara sagt alræmd, um land atlt
og hlaut nafnið Síbería. En í þró
þessari, sem var í tveim hæð-
um og yfirbyggð, hugðist ég
geyma bræðslusíld fjórum til átta
sinnum lengur heldur en unnt
var í þeim þróm sem áður þekkt-
ust, ef svo mikil síld veiddist,
að slík geymsla gerðist nauðsyn-
leg. —
Þar eð svo langt er nú liðið
frá því, sem áður er greint, og
þar eð ég var á sínum tíma
dæmdur allóvægilega í ýmsum
blöðum fyrir tilraun mína til að
finna hentuga geymsluaðferð
fyrir bræðslusíld, vænti ég að
mér leyfist nú að vekja á ný
máls á þessari aðferð, án þess
að talið verði að ég vilji þar
með veitast sérstaklega að ein-
um eða neinum né stofna til ill-
deilna. Slíkt er fjarri mér.
Hitt er sönnu nær, að skylt er
að láta ekki liggja í þagnargildi
þær aðferðir, sem hugsanlegt er
að mættu færa þjóðarbúinu
milljóna verðmæti, sem ella fara
forgörðum, öllu fremur en þegja
um þær, fyrir hæversku sakir.
Hugmynd mín var sú, að með
því að kæla síldina allt að frost-
marki, með ís eða snjó, og halda
henni kaldri, hlyti hún að geym-
ast miklu betur og lengur en með
öðrum aðferðum.
Mér var jafnframt Ijóst að
nauðsynlegt væri að skýla síld-
inni fyrir sólskini og regni.
Út frá þessum sjónarmiðum
fékk ég stjórn Síldarverksmiðja
ríkisins, sem ég var þá fram-
kvæmdastjóri fyrir, til þess að
heimila mér byggingu -kæli-
geymslunnar og hófst hún vor-
ið 1937. En þann 18. ágúst sama
árs var tekið á móti fyrstu síld
sem kæld skyldi.
Kæligeymslan var þannig
gerð, að kæling síldarinnar
skyldi fara fram í eins konar
móttökuþró, sem er framanvert
við aðalgeymsluna. Skyldi snjón-
um, eða hinum malaða ís, þar
blásið á síldina um leið og hólfið
fylltist, en síðan skyldi síldin
flytjast, köld og stinn, upp í að-
alþrærnar, eftir þar til gerðum
færiböndum.
Svo mikill aðburður var af
síld þetta ár, eins og árinu áð-
ur, að ekki varð hjá því komizt
að fylla allt þróarpláss kæli-
þróarinnar, enda þótt ekki væri
til ís nema af mjög skornum
skammti og engan veginn nægi-
legur nema í lítið magn af síld.
Skipin biðu í röðum bundin við
andi forstjóri atvinnudeildar Há-
skólans, svohljóðandi skýrslu:
Skýrsla Trausta Ólafssonar
efnafræðings.
Tilraun með kælingu á
bræðslusíld.
„Þann 18. ágúst 1937 voru lát-
in í fremsta hólf hinnar nýju
þróar 1148 mál af síld. Síldin
var blönduð salti og snjó og voru
alls notuð 8.5 tonn af fínu salti
og 24 tonn af snjó, eða 5.5 kg.
salt og 15.5 kg. af snjó í hver
100 kg. af síld. Síldin var yeymd
í mánaðartíma og hitinn mældur
annan hvern dag ca 60 cm. und-
ir yfirborði og sömuleiðis loft-
hitinn. í byrjun var hitinn í
síldinni ca. -r-3° C, en síðan
lækkaði hann og hélzt kringum
-í-1.5° C, þar til síldin var tekin
til vinnslu. Lofthitinn var tíðast
um 8° C.
Síldin slaknaði vitanlega
sjálfu yfirborðinu, en þegar hún
var tekin til vinnslu virtist hún
vera í ágætu ásigkomulagi. Hún
var heil og stinn og hvergi var
að sjá merki rotnunar. Enga lykt
var heldur úr henni að finna við
dálkinn eða annars staðar.
Síldin var unnin ein í 3% klst.,
en eftir það var hún blönduð lak
ari síld. Þegar vinnslan hófst
reyndist hitinn 1 til 1.5 m. undir
yfirborði -f-4° C.
Fyrstu 2 klst. var snúnings-
hraði pressunnar 3 á mín., en
eftir það var hann aukinn upp
í 4.5 sh/mín.
Af mjöli fengust alls í 3% klst.
7900 kg. Ef mjölið er áætlað
16%, svarar þetta til 365 mála
vinnslu, eða ca 2500 mála á sól-
arhring. Sé hins vegar mjölið
áætlað 16.5%, svarar þetta til
ca. 2450 mála á sólarhring. Hvor
talan sem tekin er, hefir því ver-
ið um ágæt afköst að ræða á svo
gamalli síld.
Efnasamsetning mjölsins varð
hin ákjósanlegasta, sem eftirfar-
andi tölur sýna, að öðru leyti en
því, að saltið er lítið eitt yfir
3%:
Vatn ..................... 8.9%
Salt ..................... 3.3%
Fita ..................... 9.5%
Protein ................. 68.7%
Ammoniak ................ 0.17%
Ef til vill er hægt að minnka
saltið, án þess að það komi að
sök við geymsluna.
Af olíu fekkst miðað við fram-
angreindar tölur, 17.2—17.6%,
má segja nálægt 17.5%, eftir því
;sem næát verður komist. Þó að
hér sé vitanlega ekki um full-
komlega nákvæmar tölur að
ræða, er óhætt að benda á, hve
bryggjurnar með síld, sem smám mjög þær stinga í stúf við það,
saman var að verða ónýt en bull
andi veiði á nærliggjandi mið-
um.
Ætlun mín hafði verið, að
kæliþróin skyldi fyllt af snjó eða
ís, sem framleiddur væri að vetr-
inum og snjórinn síðan notaður
þegar þörf krefði, en þetta fyrsta
ár hafði auðvitað ekki verið
mögulegt að safna í þróna, þar
eð hún var þá ekki tilbúin fyrr
en komið var fram á sumar. Og
reyndar voru ekki komnar í hana
þær frysti- og ísframleiðsluvél-
ar, sem ráðgerðar höfðu verið
í sérstökum vélasal ofan við mót-
tökuþróna.
Þann 18. ágúst var svo komið,
eins og áður var sagt, að öll
aðalþróin var full af ókældri
síld og ekkert rúm eftir nema
sjálf móttökuþróin. Ákvað ég
þá að framkvæma kælitilraunina
í sjálfri móttökuþrónni, enda
þótt hún væri óhentugasti hluti
þróarinnar til að geyma í síld-
ina, vegna þess hve hún var opin
og tiltölulega illa einangruð.
Um tilraun þessa gerði Trausti
Ólafsson, efnafræðingur, þáver-
sem títt er, þegar síld er geymd
við venjulegan hita. Fyrsta atrið-
ið er það, að vinnslan virðist
ganga tregðulaust og með góðum
afköstum, þar næst að útkoman
á mjöli og olíu verður ágæt og
í þriðja lagi, að afurðirnar verða
að gæðum langt fyrir ofan það,
sem venja er til um afurðir úr
svona langleginna síld.
Það lítur út fyrir, að sildin
hefði getað geymzt miklu leng-
ur en þetta, án þess að skemm-
ast til muna. Ef þörf væri á,
gæti ég hugsað mér að fá mætti
tiltölulega ódýrt og einfalt ein-
angrunarlag, til þess að hafa of-
an á síldinni.
Sýra í olíunni, sem fékkst úr
þessari síld, var 3.4%. 1 þróar-
olíu úr síldinni var sýran 6.4%.
En þróarolían hlýtur að hafa
verið tiltölulega lítil.
Niðurstöðurnar af þessari til-
raun virðast gefa góðar vonir
um hagnýtingu hennar. Um
kostnaðarauka fram yfir það,
sem venjulegt er, er mér ekki
fullkunnugt.
Trausti Ólafsson.“
Við skýrslu þessa má bæta
því, að lýsið sem vannst úr
kældu síldinni var tært og blæ-
fallegt og ljóst á lit. Og um
mjölið var hið sama að segja,
að það var ekki dekkra en mjöl
úr tiltölulega ferskri síld. —
(Skýrsla Gunnars Björnssonar
og Vésteins Guðmundssonar).
Það sem vakti fyrir mér með
því að byggja þróna á tveim
hæðum var það:
1) Að unnt er að geyma helm-
ingi meiri síld en ella á á-
kveðnum grunnfleti hinnar
verðmætu lóðar milli verk-
smiðju og sjávar.
2) Að komist verður af með
helmingi minni þakflöt en
ella fyrir hvert mál síldar.
3) Að flutningstilhögun á síld
frá skipi í þró verður styttri.
4) Að þróin helzt kaldari en ella
vegna þess að útfletir verða
Gísli Halldórssoa
við
tiltölulega litlir miðað
rúmmál og síldarmagn. ■
5) Að bygging tvílyftrar þróar
var samkvæmt áætlun bygg-
ingarsérfræðinga ódýrari en
bygging tveggja samhliða, yf-
irbyggðra þróa, fyrir sama
síldarmagn.
Eg hefi áður ritað rækilega um
kæligeymslu síldar í Tímarit
Verkfræðingafélags Islands og
ýms blöð og tímarit, þ. á. m. í
Vísi 18. júlí 1940 og í Morgun-
blaðið 22. júlí 1942 og leitt rök
að því, að æskilegt væri að geta
stækkað þróarpláss við síldar-
verksmiðjur og tekið stanzlaust
á móti hrotusíld, hvað sem verk-
smiðjuafköstunum líður, og
tryggt þá jafnframt langa og
samfellda vinnslu í verksmiðjun-
um.
Það er nær ætíð þannig, ef
verulegt síldarmagn kemur upp
nálægt verksmiðju, að þrærnar
fyllast og veiði stöðvast, einmitt
á þeim tíma sem mest er hægt
að veiða af síldinni og auðveld-
ast og stytzt að flytja hana.
Einmitt þetta hefur átt sér
stað þessa dagana við Austur-
land, þar sem mörg skip bíða
nú, þegar þetta er skrifað, bæði
á Eskifirði og Seyðisfirði og þar
sem sáran er kvartað undan lönd-
unarbanninu.
Það vildi svo til, að ég átti
leið til Siglufjarðar nú fyrir fá-
um dögum, en þangað hafði eg
ekki komið um 15 ára skeið.
Hafði eg gaman af að skoða
verksmiðju þá, sem byggð var
1946 og meðal annars þróna, sem
þá var byggð. En hún var að
mínum ráðum höfð miklu dýpri
heldur en þrær höfðu áður
gerzt (að undantekinni kæli-
þrónni) og tók því miklu meira
magn en ella.
Menn höfðu verið hálf ragir
við að dýpka þrærnar frá því
sem var. Voru hræddir um að
síldin myndi kremjast. En það
sýndi sig að ótti þessi hafði verið
ástæðulaus. Síldin geymdist
ágætlega og þró þessi frá 1946
er miklu betri en þrær þær hin-
ar grynnri, sem fyrir voru. M. a.
rennur síldin til af sjálfu sér
að færibandinu og sparar það
mikla og erfiða vinnu, sem áður
þurfti að framkvæma með hand-
afli.
Eg átti þess jafnframt kost að
grennslast fyrir um, hver reynsla
hefði fengizt af kæliþrónni og
fékk um það skýr og afdráttar-
laus svör, að hún væri, jafnvel
án kælingar, langbezta þróin á
Siglufirði. Geymdi betur og
lengur síld en nokkur önnur
þró.
Nú síðast í sumar var geymd
í henni síld í 10 daga. Mun
hafa verið notað „nitrid“ til að
verja hana skemmdum, en
hvorki salt eða snjór. Var mér
sagt að síld þessi hefði verið sem
ný og af henni engin lykt, þegar
hún var tekin til bræðslu. Eitt-
hvað mun þó lýsið sýrast við
slíka geymslu, þegar ekki er
kælt. Það sem mestu ræður um
að síldin geymist svona vel, sr
þakið á þrónni, sem ver hana
fyrir sólarhita og rigningu.
Nú hefur síldveiðin verið svo
lítil og stopul mörg undanfarin
ár, að segja má, að ekki hafi
verið ástæða til að auka véla-
afköst eða þróarpláss við ís-
lenzkar síldarverksmiðjur. Hitt
er þó eigi að síður nauðsynlegt
að nota tímann til að rannsaka
með hvaða aðferðum og í hvers
konar geymslum síldin verður
bezt geymd. Og um leið myndi
koma í ljós hve stórar þrær ættu
að vera við hverja verk'smiðju,
til þess að tryggja sem bezt
hiklausa móttöku og samfellda
bræðslu.
Mér datt það í hug þegar eg
kom til Esbjerg í Danmörku 17.
maí 1956 og skoðaði þar Esbjerg
Andels Fiskemelsfabrik, sem ár-
ið áður vann úr 80 þúsund tonn-
um af fiski, að undarlegt væri
það, að þeir skyldu nota einmitt
það magn af is til að kæla fisk-
inn í þrónum, sem eg hafði áður
mælt með, eða ca 10—15% af
ís móti fiskinum. Þó var íísk-
urinn aldrei eldri en sólarhrings
gamall.
Er eg spurði hverju þetta
sætti, var mér sagt að verk-
smiðjan tæki ekki á móti meiri
fiski af skipunum en svo, að hún
ynni hann upp á hverjum sólar-
hring. Hið eftirtektarverða er að
þrátt fyrir þetta töldu Danirnir,
að það margborgaði sig að nota
ísinn. Vinnslan yrði 'svo mikið
betri. Afurðirnar meiri og betri
en ella. Sögðu þeir mér að ís-
inn væri miklu betri en nokk-
ur kemisk efni, sem þeir hefðu
reynt. Sögðust þeir nota 4 til 6
tonn af ís, sem kostaði d. kr.
24,00 per tonn í 40 tonn af síld,
sem kostaði d. kr. 280,00 per
tonn.
Eg hefi ekki kynnt mér hvert
verð er hér á ís, enda næði engri
átt að kaupa hann og flytja lang-
ar leiðir. Með því að framleiða
í í sambandi við þrærnar,
t. d. yfir þeim, og nota hentuga
flutningatilhögun, er unnt að fá
ísinn fyrir ákaflega lágt verð.
Geymslu- og flutningskostnaður,
sem er mjög verulegur hluti af
ísverði, þegar hann er keyptur
að, sparast þá alveg, að heita
má.
Kælitilraunin á Siglufirði forð-
um daga, nægði til þess að sann-
færa mig um það, að mögulegt
er að byggja mjög einfalda
geymslutanka fyrir síld, ódýrari
og betri en nokkrar þær þrær,
sem enn tíðkast. Og eg hygg að
framtíðin eigi eftir að sanna
þetta.
Nýjar sildarverksmiðjur yrðu
þá með lokuðum geymslutönk-
um, ekki aðeins fyrir brennslu-
olíu og síldarolíu, heldur og fyr-
ir ís og fyrir síldina sjálfa. Önn-
ur bót á geymslu síldarinnar er
að kæla hana í skipunum. Er
þetta nú þegar gert í Bandaríkj-
unum. En ekki eru nema 5 ár
síðan að eg ræddi um þetta við
helztu útgerðarmenn og efna-
fræðinga í fiskiðnaði við Mexí-
cóflóa og í New Jersey, en þeir
voru þá ekki enn farnir að kæla
í skipum sínum.
Hið nýja skip, sem útbúið er
VILTER-kælivélum, rúmar nær
400 tonn af Menhaden. Heitir
það TIGER SHARK og er gert
út frá Pascagoula, Missisippi. —
Fiskinum er haldið rétt ofan við
frostmark í kældum sjó.
Æskilegt væri að tækifæri
gæfist til að byggja næstu síld-
arverksmiðju, sem hér verður
byggð, á grundvelli þeirrar þekk
ingar, sem nú er fyrir hendi,
fremur heldur en sem eftiröp-
un á eldri verksmiðjum. Kynni
margt gott af því að leiða, enda
þótt ekki yrði sloppið við öll
mistök.
En hvað sem því líður, tel eg
að hiklaust beri að breyta um
gerð þróa og hafa þær djúpar
og yfirbyggðar og líklega í
formi tanka. Tel eg þá að unnt
væri að hafa síldargeymslurnar
svo stórar, að þær gætu rúmað
10—20 daga vinnslu. En ef is-
framleiðsluvélar væru fyrir
hendi mætti geyma síldina í 30
til 60 daga með því að bæta í
hana 15% af ís. , -
Með hinu aukna geymslurúml,
sem koma má upp í formi tanka,
yrði unnt að hagnýta betur en nú
bæði mannskap, báta og veiðar-
færi einmitt þegar mest ríður á.
Mætti þá veita síldinni tafarlausa
móttöku þegar á hrotu stendur
og veiði er hagkvæmust. Við
þetta ynnizt ekki aðeins mjög
aukið aflamagn heldur og það,
að verksmiðjunum yrði tryggður
lengri og samfelldari rekstur en
ella.
Er það tillaga mín til ráða-
manna að byggðir verði fyrir
næstu síldarvertíð nokkrir lokað-
ir síldartankar við verksmiðjur á
Austfjörðum og þeir útbúnir á
þann hátt að móttökuskilyrði og
geymsla síldarinnar verði sem
haganlegust.
14. ágúst 1959.
Gísli Halldórsson.
Æskulýðsmótið nð Juðri
EINS og skýrt hefur verið frá í
blaðinu verður 2. mót íslenzkra
ungtemplara að Jaðri um þessa
helgi. Mótið hefst í dag. Tjaldað
verður síðari hluta dags og verð-
ur mótið sett kl. 5. I kvöld verð-\
ur almenn skemmtun í hinum
vistlega samkomusal að Jaðri.
Fyrri hluta sunnudags verður
frjáls timi til gönguferða um
Heiðmörk, en kl. 2 e. h. hefst
frjálsíþróttakeppni og munu m.
a. taka þátt í henni nokkrir
meistarar frá drengjameistara-
mótinu, sem háð var í Reykjavík
fyrir skömmu. Guðsþjónusta
verður kl. 3, en að henni lokinni
hefst dagskrá með skemmtiatrið-
um, m. a. munu Noregsfarar ÍUT
segja ferðasögu og taka lagið.
Hljómsveit mun leika létt lög
milli atriða. Þá verður hand-
knattleikskeppni. Lið úr stúk-
unni Sóley, sem nýkomið er frá
Færeyjum, mun keppa við
meistaraflokk Ármanns. Þá mun
verða knattspyrnukeppni og
fleira. Á sunnudagskvöld verður
kvöldvaka og dans. Fimm manna
hljómsveit, ungra manna, mun
leika fyrir dansi og Þór Nielsen,
ungur og afar efnilegur söngv-
ari, syngja öll nýjustu lögin.
Það skal tekið fram að þátt-
taka í mótinu er öllum heimil.
Ferðir munu verða að Jaðri frá
Góðtemplarahúsinu báða móts-
dagana, kl. 2, 3 og 8 og sömu-
leiðis verða ferðir frá Jaðri á
laugardagskvöld eftir að skemmt
uninni lýkur og sama máli gegn-
ir á sunnudag.