Morgunblaðið - 18.09.1960, Blaðsíða 8

MORCUNBLAÐIb
Sunnudagur 18. sept. 1960
I
8

/>
'J,

— V
0 o° Qgííít'li
O O /í. ð/ / ////>

tOM
Grunnmynd af framhúsum. — Suður snýr upp.
Baejarhús frá 15. öld
grafin upp að Reyðaifelli í Hálsasveit
I SUMAR hefur verið unnið
að fornleifarannsóknum að
Reyðarfelli, sem er eyðibýli
í Hálsahreppi í Borgarfirði, 1
km vestan við Húsafell. Þor-
kell Grímsson, fornleifafræð-
ingur, og Gísli Gestsson hafa
unnið að þessum rannsóknum
og hefur hluti af gömlum bæ
á Reyðarfelli verið grafinn
upp og húsaskipun rannsök-
uð. Um daginn hittum við
Þorkel Grímsson að máli og
spurðum hann um uppgröft
þennan og hvað hann hefði
leitt í ljós. Fórust honum m.
a. orð á þessa leið:
— Reyðarfell er landnámsjörð
og segir Landnáma frá því, að
Svarthöfði, Bjarnarson gullbera
hafi numið þar land. Bæjarins er
getið I Grettis sögu, en þar dvald
ist Grettir hjá Hafliða bónda. í
Sturlungu er sagt frá því er >or-
gils skarði kom við á Reyðar-
felli á leið norður yfir heiðar. Þá
er Reyðarfells getið í kaupbréfi
frá 1442 og í máldaga Húsafells-
kirkju frá 1504. í máldaganum
er talað um að þetta sé tuttugu
hundraða jörð að dýrleika, sem
er góð meðaljörð frá þeim tíma.
— Bæjarstæðið á Reyðarfelli og
rústirnar þar var friðlýst. Um
aldamótin skrifuðu þeir Brynj-
ólfur frá Minnanúpi og Matthías
þjóðminjavörður um bæjarstæð-
ið og greindi þá á um hvar bær-
inn hefði staðið. Okkur þótti ein-
sætt, að bærinn hefði lengst af
verið þarna, en hugsanlegt er, að
fyrsti ábúandi jarðarinnar hafi
reist bæ við Hringsgil, uppi á
fjallinu.
Hengilásinn, sem mun vera
frá 15. öld.
r — Hvert var tilefnið, að þess-
ar rannsóknir voru nú hafnar?
— Guðmundur Pálsson, bóndi
á Húsafelli, vildi taka landið til
ræktunar, en þjóðminjavörður
taldi rétt að gera athuganir á
þessum rústum fyrst. Standa
þessar rannsóknir í sambandi
við rannsókn Þjóðminjasafnsins
á bæjum frá síðari hluta rnið-
alda, en mjög mikið vantar á að
fullkomnar upplýsingar liggi
fyrir um byggingar þessa tíma-
bils. Fyrstu verulegu upplýsing-
ar, sem fengust, eru frá upp-
greftri Gísla Gestssonar að Gröf
í Öræfum.
— >ú vildir kannske segja
mér helztu niðurstöður þessara
rannsókna?
— Eftir að Reyðarfell lagðist
í eyði hafa menn gert stekki í
rústum bæjarins, sumra útihúsa
og ef til vill víðar í hinu forna
túni. Þarna var stekkur 1842,
þegar séra Jónas Jónsson í Reyk-
holti semur sóknarlýsingu sína
og svo mun hafa verið eitthvað
fram eftir öldinni. Eftir bráða-
birgðarannsókn á tóft sem talin
hefur verið af bænhúsi var byrj-
að að grafa þarna 11. júlí sl., þar
Eldstæði, ferhyrnd steinþró,
gerð úr hellum.
eftir miðju gólfi. Hún er fyrst
í stað snoturlega lögð úr nokk-
urn veginn jafn stórum hellum,
en handan við þá steina sem
marka þverþilið er hún óreglu-
leg. I innri hluta skálans er
myndarlegt eldstæði: ferhyrnd
steinþró, gerð úr hellum sem
reistar eru á rönd. Meðfram suð-
urvegg öllum og innan við þilið
við norðurvegg er hlaðin upp-
hækkun, sjálfsagt leifar rúm-
bálka, en greinilegar útlínur
þeirra sjást hvergi nema í SA-
hluta skálans. Úti við veggi eru
víða smásteinar í einfaldri röð,
að vísu slitróttri og óreglulegri,
en telja má víst, að á þeim hafi
hvílt þil. Nokkrir allstórir stein-
ar mynda tvær samhliða raðir
báðum megin við stéttina í ytra
helmingi skálans, virðast þeir
vera undan stoðum og hefur þá
verið þriggja ása þak á húsinu,
en ekki er það óyggjandi. Telja
má líklegt, að í skálanum hafi
verið hvílur fyrir 12—14 manns
a. m. k.
I.eifar frá eldri byggingar-
skeiðum
Til vinstri úr bæjardyrunum
liggja dyr inn í stofu. Hún er að
innanmáli 3.60x3.90 m á síðasta
byggingarskeiði, en hefur verið
stærri. í henni er moldargólí.
Undir miðjum vesturvegg er
eldstæði, hella reist á rönd upp
að veggnum og framan við hana
hrúga af tæplega hnefastórum
steinum og þaðan af minni, sót-
svörtum. Meðfram austurgafli er
bekkur, hlaðinn úr torfi og
grjóti. Hann er um 0.40 m á hæð,
og um 0.80 á breidd. Framhliðin
er gerð úr u. þ. b. 0.40—0.70 m
löngum hellum, reistum á rönd.
Þess má geta að neðsta hleðslu-
lagið í hinum kringlótta vegg
Snorralaugar í Reykholti er með
sama hætti, en þar er byggt úr
hveragrjóti, hér úr grágrýti.
Undir veggjum stofunnar fund-
ust leifar frá eldri byggingar-
skeiðum. Þannig hefur ofannefnd
ur bekkur verið hlaðinn upp að
gafli, sem gerður var innan í
annan eldri og um leið hafa
sagt með vissu um þykkt vestur-
veggjar, sem aðskilur stöfu og
bæjargöng, því undirstöðurnar
voru mjög úr lagi færðar, en
norðurveggurinn er að jafnaði
Rætt við Þorkel G. ímsson, forn-
leifafræðing um uppgröftinn
sem sýnt var að bærinn hefði
staðið. Hefur norðurhluti yngstu
bæjartóftanna verið rannsakað-
ur. Um leið komu í ljós ýmsar
leifar frá eldri byggingarskeið-
Veggir úr grjóti og torfi
Veggirnir hafa verið hlaðnir
úr torfi að mestu leyti, með
grjóti í undirstöðum. 1 öllum
gólfum er skán með kola- og
öskudrefjum, en auk þess hellu-
lagnir mjög víða. Grjótið er grá-
grýti, blágrýti, líparít og hrgun.
Hefur það verið tekið úr fjalls-
hlíðinni og hrauninu sunnan
Kaldár, en torfið sennilega í
mýrarsundunum við hraunið.
Bar mikið á hárauðum flekkj-
um eftir mýrarrauða í rofmold-
inni. Nokkur vitneskja fékkst
um gerð húsanna af viðarleifum,
stólpaholum, stoðarsteinum og
ummerkjum eftir þil.
Þrjár tóftir
Bæjarhúsin, sem rannsökuð
voru, greinast í þrjár tóftir. Sú
vestasta er skálatóft, sem skipzt
hefur með þverþili. í beinu fram
haldi taka við bæjargöng og
stofa. Austasta tóftin, sem er við-
byggð og snýr gafli fram á hlað,
er líklega af skemmu.
Bæjardyrnar eru á norðurvegg
hinna tveggja sambyggðu fram-
húsa. Frá þeim liggja göng suð-
ur til bakhúsanna; er ganggólfið
lagt hellum og fram úr dyrunum
liggur stétt út á hlaðið. Mjög
stór varinhella er á enda stéttar-
innar. — Vídd dyra er 0.95—1 m.
Myndarlegt eldstæði
Til hægri úr bæjardyrunum
hefur verið gengið inn í stærsta
húsið, skálann, um dyr á miðju
þili. Skálinn er að innanmáli
3.60—3.80x9 m. Ekkert verður
sagt um upprunalega hæð skála-
veggjanna fremur en annarra
veggja í þessum bæ, en þykktin
er um 1.70—2 m. Stétt liggur inn
1 menn hulið breiðan pall. 1
frambrún pallsins er grjóthleðsla
og röð af stólpaholum. Undir
vesturvegg fannst ferhyrnd hellu
þró, gerð undir eld eða ösku, og
í norðurvegg eru leifar bæjar-
dyra og stétta fram á hlað. Vegna
endurbygginga befur gaflhlaðið
í stofunni orðið óeðlilega þykkt,
eða á þriðja meter. Ekki verður
Þorkell Grímsson, fornleifa-
fræðingur.
um 1.90 m á þykkt. Ytri brún
suðurveggjar er að mestu óað-
greinanleg frá ýmsum leifum bak
húsa.
Eins og sagt var liggja bæjar-
göngin suður gegn um frambæ-
inn. Skiptist ganggólfið við 0,15
m. hátt steinþrep hægra megin
við stofudyrnar og fer hækkandi
eftir það. Göngin breyta nokkuð
um stefnu handan þrepsins og
greinast brátt í tvennt, en þarna
íekur við órannsakað svæði.
Hefur sett sérkennilegan svip
á bæinn
Austasta húsið er að innanmáli
2.60x5.60 m. Þykkt veggja að
sunnan og austan 2.40—2.60 m.,
að vestan mjög svipuð, en þar
eru óljós mörkin við stofugaflinn.
Norðurhliðin hefur verið úr
timbri. Hlýtur hús þetta að hafa
sett allsérkennilegan svip á bæ-
inn, því það sneri burst fram á
hlað og náði rúmlega 1 m. lengra
rorður en hinn eiginlegi fram-
bær. 1 gólfi er skán með ösku og
kolum, hellur á víð og dreif og
eitt eldstæði.
ílát úr klébergi og hengilás
Töluvert fannst af lausum mun
um í bæjartóftunum, eða um 60
hlutir, ef allt er talið. Bíður það
Frh. á bls. 23
Varinhellan. — (Myndirnar tók Kristján Eldjárn).