Morgunblaðið - 06.01.1961, Blaðsíða 14

MORCUNBLAÐIÐ
Föstudagur 6. janúar 1961
fúí__________________________
— Tómas
— Guðmundsson
* Framh. af bls. 13.
ttppistaða hinnar sterku tví-
kenndar ljóðanna: trega og
gleði, lífsnautnar og eftirsjár,
ástar og vonbrigða, efa og
trausts.
í orðinu paradox liggur að
Jafnaði tvenns konar merking.
í fyrsta lagi óvænt staðhæfing,
sem snýr við venjubundnum
hugmyndum eða skoðunum og
lætur þær standa á höfði til
nýrrar athugunar:
Æ, hvers vegna er ekkert, sem
heldur fyrir oss, vöku
og hvers vegna kemur enginn
að draga oss á tálar?
Hérmeð er ranghverfa siðsam-
legra hugmynda gjörð uppvís.
Eða:
því lífið breytir engu —
nema því, sem máli skiptir
Síðari ljóðlínurnar eru ágætt
dæmi þess, hve fimlega skáldið
notar paradox í spaklegri merk-
ingu, — ef menn átta sig á þeirri
fyndnu tvíræðni, sem liggur
í orðunum „því, sem máli
skiptir“. Geri menn sér í hugar-
lund, hvernig einfaldara skáld
'kynni að fara að því að útlista,
að það sem álitið væri skipía
máli, skipti ekki máli! Vel á
minnzt sýnir orðavalið hér, hve
næmt eyra Tómas hefir fyrir
skáldlegum möguleikum hag-
nýts og hversdagslegs máls.
Fjölmörg dæmi um sams kon-
ar tegund af paradox mætti
nefna, en tvö eða þrjú mega
nægja til vibótar:
Svo lítil eru takmörk þess,
sem tíminn leggur á oss.
Hann tekur jafnvel sárustu
þjáninguna frá oss.
Háð og alvara vega salt í þessu
lokaerindi úr Post jucundam,
enda þótt hið samsetta endarím
leggist þungi á met með háðinu.
Eða:
að jafnvel gamlir símastaurar
syngja
í sólskininu og verða grænir
aftur.
f>etta er í einu dæmi um gaman-
saman einfaldan paradox, frum-
legt hugarflug og nútímaskáld-
skap, sem endurnýjar hlutlæga
myndskynjun. Sams konar
tækni túlkar hins vegar víða
gjörólíká merkingu og hugblæ,
samanber tíl dæmis hið sterka
óhugnanlega kvæði um riddar-
ann blinda.
— Og öldurnar hjala í óráði um
sokkin skip.
*em halda fyrir þeim vöku og
vilja heim —
Eða þessar línur úr „Vegurinn,
vatnið og nóttin“:
En næsta dag, þegar dalurlnn
rís á fætur,
er skógurinn horfinn að heiman
frá sínum trjám.
Hér er komið að fullkomlega al-
varlegri notkun mótsagnar, þar
sem gamansemi á engan þátt í
að mynda neins konar andstæðu
né blæbrigði við andstæður.
Enda ’-ótt merking þessara ljóð-
lína sé alveg Ijós og raunveru-
leg, er hún sett fram í hug-
myndaíormi, sem er nýtt og
hefði verið óhugsandi í fyrri
tíðar skáldskap. Bæði hin síðast-
nefndu kvæði eru nútímaleg
heimspekikvæði með frumleg-
um táknum.
Eins og fyrr segir hefir para-
<Iox venjulega tvenns konar
merkingu, sem stundum er
raunar erfitt að greina sundur.
Síðari merkingin, sem hér verða
•ýnd nokkur dæmi um úr kveð-
skap Tómasar, er á þessa leið:
tvær eða fleiri ólíkar eða and-
stæðar hugmyndir eru settar
fram sem ein hugmynd. Sú hug-
mynd er í fljótu bragði ólík-
indaleg og mótstæð venjulegum
eða almennum skoðunum, en
reynist engu að síður vera rétt
eða réttmæt, og sannfærandi.
Með öðrum orðum er þessi teg-
und af paradox þeim mun flókn
ari, að hún felur ekki eingöngu
í sér mótsögn við eitthvað, sem
er utan við kvæðið, einhverja
viðtekna hugmjmd, heldur er
hún einnig mótsögn í sjálfri sér:
Við eigum ei framar sjálf annað
sameiginlega
en sævardjúpið, Sem skilur á
millum okkar.
Eða:
Óvænt eg fann í fyrsta sinni þá
fallvelti lífsins hug minn nísta
og kreista.
Svo því var ekki einu sinni að
treysta,
að kærusturnar gengju orð
sín á!
En einnig þetta unnustan mín
sveik,
svo ástin kom til mín á nýjan
leik.
Hér opnast hver paradox utan
með því að benda á nokkra þá
staði, þar sem hún er fólgin í
fyndinni mótsögn. Oft birtist
hún einungis sem fíngerð blæ-
brigði við meginhugsun og til-
finningu kvæðis eða heynst
álengdar sem hálf-angurvær
tónn:
Og samt var stundum yfir okkur
kvartað.
og eflaust hefur námið gengið
tregt.
Við lögðum aðal áherzlu á
hjartað,
því okkur þótti hitt of
veraldlegt.
Hann notar einnig skoplegar til-
vísanir í hversdagsleg atvik og
í bæjarlífið í sama tilgangi, sem
aðhald tilfinninga. Hann lætur
sig lesa „í Vísi“, um kærustuna,
að „annar hafi eignast hana en
ég“. Og býður jafnvel „prjóna-
stofunni Malín" inn í skáldskap-
inn „rímsins vegna“, í orði
kveðnu, en í raun og veru til
að minna kunnuga á einn af
af öðrum eins og kínversk töfra-1 leyndardómum Reykjavíkur frá
hylki. En stundum getur þetta
form verið svo einfalt, að menn
þeim tíma.
Þannig liggja
fjölmargar á-
átti sig varla á skyldleika þess | stæður til þess, að ekki er ieið
við flóknari dæmi á borð við hið
síðastgreinda.
En lífið skrifar hjartnanna
helgiljóð í sandinn
og himinninn stráir perlum
sinnar dýrðar í sandinn,
meðan prúðir, hvítir geislar
á pálmablöðum stikla
og piltar og stúlkur kyssast
undir Napoleon mikla.
Ástæða er til að staldra við hina
áhrifamiklu sögn að „stikla"
eins og hún er notuð hér í frum-
legu sambandi. Svo myndræn
og rétt valin er þessi sögn hér,
að hún fær á sig ákveðinn lit
eins og geislarnir, ákveðinn
hraða, sem markast af hinum
reglulegu, jafngildu tvíliðum í
næsta vísuorði á undan, jafnvel
ákveðinn stökkleika í hljómi,
svo að lesandinn sér raunveru-
lega geislana brotna. Hraði og
mýkt talaðs máls, birta og glitr-
andi orðaval gera stað og stund (
þessa kvæðis nærtæka og Ijós-
lifandi. En lesandinn stanzar ó-
sjálfrátt við sögnina að stikla,
eins og vera ber um leið og ný
vídd opnast í niðurlagsorðum
kvæðisins. Menn geta samtímis
skilið þau sem heimspekilegan
paradox um andstæður æsku og
veraldlegrar frægðar í samræmi
við rök kvæðisins, og jafnframt
séð Napoleon fyrir sér sem eins
konar skoplegan ástarguð. Fleiri
merkingar koma til greina og
að flokka kvæði Tómasar „fræði
lega“ í gamankvæði og alvarleg
kvæði. Slík flokkun gæti ein-
ungis grundvallazt á misskiln-
ingi og vanmati á meiri háttar
verðleikum kvæðanna. Hún
myndi fela í sér undanslátt við
þá kröfu, sem beztu og ein-
kennilegustu kvæðin gera til
lesandans: að hann stilli hug
sinn á tvenn eða fleiri sjónarmið
í einu, kenni tvenns konar til-
finningar sem einnar. En fyrir
þá sök er þessi skáldskapur öðr-
um fremur til þess fallinn að
leiðrétta einhæfar hugmyndir
og siðmennta tilfinningarnar.
Kristián KarLsson.
Ný stjórn
í Tyrklandi
Ankara, Tyrklandi,
5. jan. (Reuter). —
LIÐSFORINGJASTJÓRNIN í
Tyrklandi sagði formlega af sér
í gær til þess að gefa Gursel hers
höfðingja, frjálsar hendur um val
nýrrar ríkisstjórnar úr hópi þing
manna. Þingið mun koma saman
til fundar í dag og sitja það
272 fulltrúar.
Áður hafði verið tilkynnt, að
allir þeir er sæti ættu í stjórn
engin þeirra útilokar aðra. Þann | lan(Lms 16. des. sl. hefðu fram-
ig víkkar paradox einatt sjónar
mið skáldskapar og afmarkar
þau í senn.
Eitt fullkomnasta og fegursta
dæmi um þessa tækni er niður-
lagserindi „Þjóðvísu“, en kvæðið
er ótvírætt meðal fegurstu og
fullkomnustu ljóða tungunnar:
En systur mínar gangið þið stillt
um húsið hans,
sem hjarta mitt saknar!
Ég er dularfulla blómið í draumi
hins unga manns,
og ég dey ef hann vaknar.
Fá erindi sýna Ijóslegar, hvej
djúpar rætur paradox á í hugs-
un og tilfinningu Tómasar, né
hve mikinn auð hugmynda þetta
hugmyndaform getur bundið í
göfugan skáldskap. 1 raun og
veru er „Þjóðvísa“ byggð upp
sem paradox með rætur í síð-
asta erindinu.
í mörgum þeim dæmum, scm
að framan getur gegnir paradox
því hlutverki að vera aðhald
fyrir viðkvæmar og opinskáar
tilfinningar kvæðanna. Um leið
og hann er eitt hið persónuleg-
asta höfundareinkenni skáldsins,
er hann til þess fallinn að gefa
kvæðunum sjálfstæða tilveru
og ópersónulegan styrk. En gam
ansemi Tómasar í öðrum og ein-
faldari myndum gegnir einatt
sams konar hlutverki, og því
fer vitaskuld fjarri, að henni
hafi verið gerð fullnægjandi skil
J vegis rétt til að sitja á þingi.
Liðsforingjastjórnin mun gegna
stjórnarstörfum þar til annað
ráðuneyti tekur við.
Vikan er komin út. Af efni
blaðsins má nefna meðal ann-
ars:
Innan veggja kvennabúrsins.
Frásögn af lífinu í þessum
dularfullu, austrænu stofn-
unum, þar sem karlmenn fá
ekki að stíga inn fyrir dyr og
konur una sælar í þeirri trú,
að karlmenn verði ekki ham
ingjusamir með einni konu.
Líf hins lamaða. Sönn frásögn
úr daglega lífinu.
Út á lífið. Saga úr Reykja-
víkurlífinu eftir Elías Mar.
í Híbýladeild Markaðsins.
Þátfcurinn: Hús og húsbún-
aður.
Leynivopn áróðursins. Grein
um slúðurbera og hneykslis
sögur eftir Dr. Matthías Jón
asson.
Karlmannafatnaður í ógöng-
um. Grein um þá sjálfheldu,
sem karlmannafatnaður er
kominn í að margra dómi.
5000 mi'lljón rakblöð á einu
ári. Grein um rakblöð og
rakstur.
Hestamenning, saga eftir ung
an höfund: Óla Ágústar.
Landakotsskolinn
byrjar á manudaginn 9. janúar
á venjulegum tíma.
Iðnaðar eða innflutnings-
fyrirtæki
Vil kaupa iðnaðar eða innflutningsfyrirtæki, að ein-
hverju eða öllu leyti. Tilboð sendist Mbl. merkt:
„1. febr. — 485“ fyrir miðvikudagskvöld n.k.
Stúlka óskast
helzt vön saumaskap.
Uppl. ekki gefnar í síma.
Eygló
Laugavegi 116 II hæð.
Dömur
Kvöldkjólar
hjá B Á R U Austurstræti 14.
Skrifstofustúlka óskast
Stórt verzlunarfyrirtæki í Reykjavík óSkar
að ráða nú þegar duglega stúlku, vana
allri algengri skrifstofuvinnu. Áherzla er
lögð á góða vélritunarkunnáttu og æsklleg
væri nokkur æfing í vélabókhaldi. Um-
sóknir er greini aldur, menntun og fyrri
störf sendist afgr. Mbl. fyrir 15. þ.m.
merkt: „Miðbær — 484“.
Rafmagnsrör
Höfum fyrirliggjandi norsk rafmagnsrör 5/0“.
G. Illarteinsson hf.
Bankastræti 10. — Sími 15896.
Skrifstofustúlka
Stúlka með góða vélritunarkunnáttu óskast til að-
stoðar á skrifstofu. Tilboð merkt: „Dugleg —
1011“ sendist blaðinu fyrir 9. þ.m.
Unglinga
vantar til blaðburðar við
Höfðaborg
Hverfisgötu I
Seltjarnarnes II (l\ielabraut)
IHotginiliIðMð