Morgunblaðið - 18.11.1961, Blaðsíða 10

10
M o n n rt v n r 4 Ð IÐ
Laugardagur 18. nóv. 1961
r>
V SIND OOG TÆKNI
v)
Lærðir sýklar
LÆHÐIR sýklar? mun ein-
hver spyrja? og halda, að um
prentviilu sé að ræða. Svo er
þó ekki. Menn hafa yfirleitt
verið sammála um réttmæti
kenningar Darwins, að þróun
eigi sér stað þannig, að hinir
hæfustu lifi og geti af sér ein-
staklinga með sömu eiginleik-
um, og nútíma sýklafræði hef-
ur endurvakið kenningu
Frakkans Lamarcks, að um-
hverfi geti breytt erfðaeigin-
leikum Þessi afstaða á eink-
um rót sina að rekja til þeirra,
sem fást við rannsóknir á
sýklum, sem hafa öðlazt mót-
stöðuafl gegn antibíótíka.
Eftir þvi sem árin liðu, og
lengur haíði verið unnið með
áðumefnd lyf á sjúkrahús-
um fór að bera á sýklastofn-
um, serr gátu þolað óhemju-
magn af þeim. Einkum hefir
borið á sýóingu (greftri) í
skurðsárum og lungnabólgu,
sem ekki hefur verið unnt að
Næmlspróí í ræktunardiski.
Súlurnar eru sýklahópar. Þessi
mynd sýnar dæmi um lítilshátt
ar víxlþol Allir sex -sýkla-
stofnanir liafa orðið fyrir á-
hrifum frá methicillin. Stofn-
arnir þrír til vinstri þola
penicillin G og sýna meiri
vöxt undir methiciliináhrifum
en hinir þrir, sem eru næmir
fyrir penicillin G. A myndinni
má sji meiri vöxt stofnanna
til hægri á því að súlurnar
eru dekkri (minna sézt í gegn-
»m þær).
ráða fcót á með þeim lyfjum,
sem mest eru notuð. Eftir því,
sem meira er notað af antibío-
tískum iyfjum, er meiri hætta
á að þoinir sýklastofnar komi
fram í dagsljósið. Orðið anti-
bíotíka er notað hér með vilja.
Orðasmiðir hafa að vísu búið
til orðið fúkkalyf, og haft þar
í huga penicillin, sem unnið
er úr mygiusveppum, en orð-
ið er algerlega óhæft, því
meiri hluti þessara lyfja er
ekki unnið úr sveppum, held-
ur jarðvegsgerlum. Islenzk-
unni er jafn mikil hætta búin
af viilaridi eða rangt hugsuð-
um nýyrðum Og erlendum orð-
um, þótt a annan hátt sé.
Höfuðóvinurinn í graftrar-
ígerðum á sjúkrahúsum er sýk
ill er neínist Staphylococcus
aureus. Hann hefur því ver-
ið emna mest rannsakaður
allra sýkla með tilliti til anti-
bíotíkaþois. Það, sem hér er
sagt, a því bezt við um hann.
Hann er kúlulaga og um það
bil einn þúsundasti úr milli-
metra í þvermál. Hann á það
sammerkt öðrum gerlum með
ættarnaíninu Staphylocossus,
að hann vex í óreglulegum
þyrpingum, sem auðvelt er að
þekkja undir smásjá.
Nú á dögum gera menn sér
ljóst, að ílest þau efni, sem
nothæf eru til lækninga grípa
inn í efnaskipti sýklanna. All-
Heimavistarskóli
í Leirársveit
\KRANESI, 15. nóv. — Hafizt
íefir verið banda um byggingu
íeimavis'tarskólahússins við Leir-
irlaug í Leirársveit fyrir sveit-
xnai utan Skarðsheiðar. Þarna
Ir meðfæddir eiginleikar lif-
andi vera eru afleiðingar efna-
skipta þeirra, og þau stjórn-
ast af hvötum (enzymum).
Hver hvati stjórnar ákveð-
inni efnabreytingu. Hvatami
eru svo aftur framleiddir af
kjarnasýrum, er bera arfgenga
eiginieika frá kynslóð til kyn-
slóðar. Lyfm em efni, sem
geta bundist hvötum sýklanna
í stað efna, sem þeir framleiða
sjálfir, eða fá frá umhverfinu,
en geta eklci tekið þátt í frek-
ari umbreytingum. Hið flókna
viðhaldskerfi lífverunnar fer
þá algerlega úr skorðum.
Antibíótíka eru efni, sem
iifandi smáverur framleiða til
að rá?ast gegn öðrum tegund-
um smávera til að geta setið
einar að næringunni á þeim
stöðum, þar sem þeim líkar
bezt.
Sýklar og aðrir gerlar eru ör
smáar verur, en fjöldi þeirra
er gííuriegur og viðkoman
geysimikil. Af þessum orsök-
um verðui mikill fjöldi stökk-
breytmga, og af örfáum um-
breyttum sýklum getur því
fljótlega nsið nýr stofn. Sýkl-
ar laga sig því fljótt að breytt-
um aðstæðum. I náttúrunni
finnast gerlar, er öðlast hafa
mótstöðukraft gegn antibíó-
tíka, en síðan farið að nota þau
íil muna hefur tala slíkra
stofnn margfaldast, einkum
þar, »sem lyf þessi eru notuð
að staoaldn. Menn ættu að
minnast þess, að í hvert skipti,
sem notuð eru antibíótíka,
bætast nýir sýklar, sem þola
lyfin í umhverfi okkar.
Þegar sýklar eru í umhverfi,
sem xnmheldur skaðlegt efni,
en ekki svo mikið að nægi
til að drepa þá öðlast þeir
auðveJdlega hæfileika til að
þola viðkomandi efni. Ef efni
þetta er smáaukið getur farið
isvo, að • sýklar þessir þoli
500—1000 fallt meira af efn-
inu er. aðrir sýklar sömu ætt-
ar. Stundum fer svo, að sýklar
fara að vaxa í talsvert sterk-
um upplausnum sótthreins-
andi efna, sem staðið hafa
lengi í opnum eða illa byrgð-
um ílátum. Þeir virðast venj-
ast strepíomycin afar vel.
Meira að segja hafa fundizt
sýklastofnar, sem voru orðnir
svo umbreyttir, að þeir gátu
ekki vaxið, nema streptomycin
væri iil staðar.

Bezta antibíótíska lyfið er
penicillin, þegar það á ann-
aðborð verkar á þann sýkil,
sem um er að ræða hverju
sinni. Hér að ofan er mynd,
er sýnir gerð þess lauslega.
Hin ýmsu afbrigði þess koma
fram, þegar skipt er um frum-
eindakeðjuna til hliðar. Pen-
icillin verkar á sýkla, sem
eru að skipta sér. Menn vita
ekki nákvæmlega, hvernig það
verkar, en aðaláhrif þess virð-
ast vera, að það hindrar sýkl-
ana 1 að ná glútamínsýru frá
umhvorfinu. Penicillin verkar
ekki á þá sýkla, sem sjálfir
geta framleitt glútamínsýru
handa sér.*
* Ekki verður þó öll áhrif
penicillins skýrð á þennan
Stafýklókokkar —
stækkaðir 800 sinnum
hátt.
Sýklarnir eiga því um tvær
leiðir að velja til varnar. Ann-
að hvort verða þeir að öðlast
hæfileikann til að setja sam-
an hvatakerf i (= enzíme
system. hópur hvata, er vinna
saman við framleiðslu eða
klofnir.gu einhvers efnis) til
að framieiða glútamínsýru,
eða þeir verða að hefja fram-
leiðslu hvata (penicillimase)
til að kljúfa penicillin. Reynd-
in er sú, að hvorttveggja hef-
ur átt sér stað — þó ekki í
sama stofninum.
Hvatar eru ákaflega sér-
hæfðir Hver hvati hefur yfir-
leitt aðeins áhrif á eitt efni
(eða rnjög iík efni) eða efna-
breytmgu. Þessi sérvizka
þeirra hefur hagnýtt gildi við
notkun penicillin afbrigðanna.
Hvatar limna „lærðu“ sýkla
vinna nelnilega þannig, að
Jþeir rífa hllíaitkeðjuna af
penic’llin. Þegar breytt er um
keðjuna verða hvatar þessir
óvirkir gegn hinu nýja efni.
Utkoman verðuj- önnur, ef
sýklarnir t.aka að framleiða
glútannnsýru sjálfir. Þegar
svo fer, er nóg að að þeir
öðlist mótstöðukraft gegn einu
penici’lin afgrigði, og hin hafa
þá ekki áhrif heldur. Hér var
samt keldur djúpt í árina tek-
ið: Hann þolir afbrigðin mis-
munandi vel — efnið verkar
sem sagt á fleiri en einn hátt.
Þetta fvrirbæri er nefnt víxl-
þol (cross-resistance). Einn-
ig má í þpssu sambandi benda
á, að þeir stofnar, er fram-
leiða penicillinase, sýna einn-
ig víxlþol, þótt það sé mörg-
um sinnum minna (sjá mynd).
Hinir vixlþolnu sýklar eru
sömuleiðis betur hæfir til að
þola rnjög sterkar penicillin-
upplausnir.
Til allrai hamingju hefur
reyndin crðið sú, að sýklarnir
missa sýkingarmátt sinn að
mik’.u leyti. Þeir sýklar, er
valdið hafa lungnabólgum og
ígerðum i sárum á sjúkrahús-
um eru af þeirri tegundinni,
sem kljúfa penicillin, og verða
því að sjálfsögðu að gefast
upp fyrir nýjum afbrigðum —
að minnsta kosti í bili.
Efnaskipti hinna víxlþolnu
sýkla virðast því hafa tekið
miklu víðtækari breytingum,
en vert en að minnast þess,
að engmn getur ábyrgst, að
þeir öðlist ekki á ný hæfileika
til að orsaka sjúkdóma í mönn
um.
Þeim, sem lesið hafa þessa
grein, er nú án efa ljóst, að
þrátt fyrir mörg og máttug ný
vopn er langt frá því að stríð-
inu við sýklana sé lokið með
sigri mannanna. Baráttan hef-
ur aldrei verið harðari en nú,
og báðir aðilar svifast einskis.
En þrátt fyrir það er engin
ástæða til að örvænta. Lengi
mun verða mögulegt að finna
ný sýkiadrepandi efni, og ef
til vili eiga sýklarnir eftir að
missa mótstöðuafl sitt gegn
lyfjum nútimamanna, þegar
þau eru búin að verða gagn-
iaus og liggja ónotuð um
nokkra áratugi.
Fjórar þýddar skáldsögur
Meðal þeirra „Lseknirinn Lukas“
eftir Taylor Cardwell
BÖKAÚTGÁFAN Skuggsjá hef-
ur nýlega sent frá sér fjórar
þýddar skáldsögur, „Læknirinn
Lúikas“ eftir Taylor Cardwell,
„Saman liggja leiðir“, eftir Mar-
git Söderholm, „Allt fyrir hrein-
lætið“, eftir Evu Ramm og „Seið
ur hafs og ástar“, eftir Theresa
Gharles.
„Læknirinn Lúkas“ er sagan,
sem frú Ragnheiður Hafstein las
í ríkisútvarpið og vakti þar mikla
athygli. Sagt er að það hafi tek-
ið höfundinn 40 ár að viða að
sér efni í bókina, en hún fjallar
sem kunnugt er um ævi guð-
spjallamansins Lúkasar. Skönnmu
eftir dauða Jesú hittir Lúkas læri
sveina hans og marga þá, er heyrt
höfðu fagnaðarboðskap hans.
Lúkas leitar síðan til Maríu, móð-
ur Jesú, og heyrir af hennar
munni frásagnir af æsku hans.
Lúkas skrásetur þessar sögur,
sem við síðan þekkjum undir
nafninu Lúkasarguðspjall. Séra
Bjarni Jónsson ritar formálsorð
að þessari útgáfu. Ragnheiður
Hafstein og Hersteinn Pálsson
hafa þýtt söguna.
Saga Margit Söderholm, „Sam
an Uggja lei»ir“ gerist í Grikk-
landi. Sögupersónurnar eru sund
urleitur hópur ferðamanna, sem
heillazt hafa af sögu Forn-
Grikkja. Það er sundurleitur hóp
ur, sem safnast hefur saman árla
morguns á Sintagman, aðaltorgi
Aþenuborgar, og ætlar í þriggja
daga ferð með áætlunarbíl til
Delfí. Söderholm segir frá því 1
sögu sinni, hvernig þetta fólfc
samlagast og hvernig atburðir
ferðalagsins hafa úrslitaáhrif á
líf sumra farþeganna. — Skúli
Jensson hefur þýtt IxSkina.
„Seiður hafs og ástar“ er saga
ungrar stúlku, sem hefur ásett
sér að giftast ríkum manni og
á þann hátt sjá sér og foneldra-
lausum systkinum sínum far-
borða. Henni finnst að með þess-
ari ákvörðun færði hún fórn, sem
gæfi henni rétt og jafnframt
skyldu til þess að ráða hverja
stefnu líf systkinanna tæki. —
En ástin lætur ekki að sér hæða,
ást og kaldur útreikningur fara
ekki alltaf saman. — Andrés
Kristjánsson hefur þýtt bókina.
Sagan „Ailt fyrir hreinlætið“
eignaðist marga vini hér, er Alf-
heiður Kjartansdóttir las haria I
útvarpið, en hún hefur þýtt bók-
in. Þetta er fjörleg saga um
Randi nokkra Svendsen, sem á
heima við A-götu í B-blokk og
C-inngangi í einu af háhúsahverf
um Öslóborgar. Hún er næstum
nýgift og næstum hamingjusöm.
Meira verður ekki sagt.
Cinentoscopevélar í Bolungnrvík
Fjölbreyttnri hngnýting síldnr
Bolungarvík, 11. nóv.
SIÐASTLIÐIÐ sumar og í haust
hafa farið fram gagngerar breyt-
ingar á félagsbeimilinu í Bolung-
arvÍK. Húsið hefur verið málað
utan og innan undir stjórn Olafs
Kristjánssonar málarameistara.
Svemn Kjarval réði litavali og
ber flestum saman um að mjög
vel hafi tekizt. Þá hafa verið
keyptar linsur í sýningarvélarnar,
svo að nú §r hægt að sýna þar
a’lar kvikmyndir, nema Todd AO.
Til pess varð að kaupa jafnframt
linsunum stórt sýningartjald,
sem er 7,30x3x30 m. að stærð.
Gunnar Þorvarðarson frá Reykja
vík stjórnaði uppsetningu tjalds-
ins og stillingu vélanna. Hafa nú
þegar verið sýndar nokkrar
cinemasope myndir við mikla á-
nægju áhorfenda, en munurinn á
myndunum er geysimikill, svo
að ekki sé minnst á stærsta atrið-
ið, sem er mun betra og fjöl-
breyttara úrval af kvikmyndum
er. áður.
• Umsjórnrmanni þakkað
Fyrir alla þessa framkvæmd
ber að þakka stjórn Félagsheim-
ilisms, þeirn Osk Olafsdóttur, Jón
atan Einarssyni og Benedikt
Bjirnasynj. En fyrst og fremst
ber að þakka þessar breytingar
umsjónarmanni hússins Kristni
G. Arnasyni, því að öruggt er
að þessi breyting hefði komið
miKlu síðar, ef hans hefði ekki
notið við. Stjórn hans á húsinu
er í alla st.aði til fyrirmyndar og
hann á skiiið þakkir allra góðra
Bolvíkinga fyrir það hvernig
hann hefur hugsað um þetta fjör-
egg þeirra. Kristinn byrjaði ung
ur að stjórna kvikmyndasýning-
um Félagsheúnilisins og síðustu
árin hefur hann stjórnað starfinu
í húsinu, bæði kvikmyndasýning-
um og almennum rekstri. Það
er allra mál. að frumkvæðið að
þessum miklu framkvæmdum við
Féiagsheimilið sé Kristni að
þakka. Ohætt er að fullyrða að
Bolvíkingar sameinast um að
þakka Kristni af heilum hug allt
hans starf fyrir félagsheimilið.
Það hefur verið gott starf og nýti
legt og sýnt okkur ljóslega hvað
einn áhugarnaður um menningu
staðarins getur áorkað, ef hann.
hefur vilja og afl til að gera hlut-
ina. Honum sé þökk.
v\\\\L////
Bifreiðabón
heíir veriS borað 133 m. niður.
80 gráða heitt vatn streymir fram
og magmð 7—8 sekundulítrar.
A síðastliðnu vori- var hafinn
undirbúningur vegargerða, girð-
ing lóðartnnar Og skurðgrötur.
Byggingin á að vera í tveim álm
um, sem raunar verða eins og tvö
hús Byrjað er að steypa grunn
þeirrar almu, sem skólahúsið
verður í, þrjár kennslustofur 330
ferm. að stæið. Heimavistin verð
ur í hinni á.munni, kjallari og
þrjár hæðir 350 ferm. að stærð.
Yfirsmiður er Bjarni Egilsson
trésmíðameistari af Akranesi.
Ríkisframlagið, sem þegar hefir
verið veitt til byggingarinnar er
á 9. hundraö þúsund krónur.
— Oddur.
DUCO-SPARSL — DUCO-ÞYNNIR
DUCO-LÍM — DULUX-ÞYNNIR
V e r z 1 u n
Friðrik Berlelssen
___________Tryggvagötu 10______
LIMGLIIMGA
vantai til að bera blaðið í eítirtalið hverfi
KLEIFARVEGog
FÁLKAGÖTU