Morgunblaðið - 19.11.1961, Blaðsíða 1

II

Sunnifd. 79. növ. 7967,
( Uppdráttur Sigurðar Stefájissonar, sennilega frá 1590
( (ártalið 1570 m»un hér misritað). Takið eftir Vínlands-
skaga (Promontorium Winlandiæ), sem er á sömu
breidd og Suður-írland, eins og norðuroddi Nýfundna-
lands er. Gráðutalan er J>ar of há báðum megin hafsins.
Uppdrá.ttur Hans P. Resens frá 1605, sennilega snið-
inn eftir uppdrætti Sigurðar, nema uppdrættimir báð-
ir séu sniðnir eftir sameiginlegri heimild. Athugið
Vínlandsskaga norðan við St. Lawrenceflóa, á um
það bil 50°—53° n. br.
Nútimauppdráttur af hinu forna land-
svæði Vínlandsfara. Takið eftir legu
Vinlandsskaga (Cape Bauld) á um það
bil 50*—52® n. br. Berið saman við
breiddarbaugana á uppdrætti Resens.
íslendingur staösetti fyrstur Vinlandsskaga,
þar sem er noröuroddi Nýfundnalands
Helge Ingstad studdist
mjög við þá staðsetning
Eftir Þórhall Vilmundarson prófessor
VEGNA deilu norska rithöf-
undarins Helge Ingstads og
dönsku fornleifafræðinganna
Jörgens Meldgárds og Aage
Roussells um nýjan „fund
Vínlands“ á norðurodda Ný-
fundnalands (Cape Bauld) er
rétt, að íslendingar geri sér
ljóst, að íslenzkur maður,
Sigurður Stefánsson, skóla-
meistari í Skálholti, hefur
fyrir löngu staðsett „Vín-
landsskaga“ (Promontorium
Winlandiæ) á uppdrætti sín-
um af norðurhöfum, þannig
að heita má, að nákvæmlega
samsvari nyrzta skaga Ný-
fundnalands.
í bók sinni, „Landet under
leidarstjernen“, styðst Helge
Ingstad við þennan uppdrátt
Sigurðar Stefánssonar um
staðsetning Vínlands og birt-
ir uppdráttinn.
Ummæli Helge Ingstads
Sjálfum farast Helge Ingstad
svo orð um þetta efni: <
„Ég skal að lokum víkja
nokkru nánar að uppdrætti Sig-
urðar Stefánssonar, en hann er
mjög merkilegur. Sigurður var
rektor latínuskólans í Skálholti
á íslandi og gerði uppdráttinn
um 1590. Frumgerðin er glötuð,
en til er eftirmynd, dregin af
í>órði biskupi Þorlákssyni árið
1670. Samkvæmt þessum upp-
drætti er unnt að telja Vínland
og Nýfundnaland eitt og sama
Iand. (Etter dette kan Vinland
indentifiseres med Newfound-
land). [Leturbr. hér].
Prófessor Storm • heldur því
fram, að við gerð uppdráttarins
hafi verið stuðzt við landabréf
Mercators og Eiríks sögu rauða
og sé hann því ályktunarheim-
ild án gildis. Hinn kunni fræði-
maður um Vínlandsferðir Ga-
thorne-Hardy telur aftur á móti,
að enginn annar uppdráttur frá
þessum tíma fari svo nærri um
rétta landaskipun í Norður-
Ameríku. Carl Sölver, sem er
sömu skoðunar, hefur endur-
teiknað uppdráttinn í réttum
hlutföllum eftir kerfi Mercators
og komizt að raun um, að fjar-
lægðin frá Herjólfsnesi [á
Grænlandi] til Winlandiæ Pro-
montorium [Vínlandsskaga]
verði 640 sjómílur og stefnan
S 50° V. Samkvæmt nútíðarsjó-
korti verður fjarlægðin frá Herj-
ólfsnesi til Cape Bauld á Ný-
fundnalandi (Winlandiæ Promon-
torium?) 622 sjómílur og stefn-
an S 40° V, og er mjög athyglis-
vert, hve vel það kemur heim
og saman. [Leturbr. hér].
Annar uppdráttur, gerður af
Hans Poulson Resen 1605, er
mjög áþekkur Skálholtsupp-
drættinum. Talið hefur verið, að
uppdráttur Resens væri nánast
eftirmynd hins fyrrnefnda, en
það getur naumast verið rétt,
eins og Gathorne-Hardy hefur
vakið áthygli á. Fullyrt er í
áletrun á uppdrætti Resens, að
hann styðjist við nokkurra alda
gamalt landabréf . . , Það hefði
verið mjög undarlegt, að korta-
gerðarmaðurinn hefði komizt
svo að orði, ef hann hefði teikn-
að upp samtímalandabréf, að-
eins um fimmtán ára gamalt.
Líklegt er, að báðir uppdrætt-
irnir stvðiist við sörnu heimild
Það er annars eftirtek tarvert,
að uppdrættirnir báðir staðsetja
rétt Eystribyggð og Vestribyggð,
sem sé á vesturströnd Græn-
lands. [Byggðirnar eru ekki
nefndar á uppdrætti Sigurðar;
hins vegar er Herjólfsnes þar á
vesturströndinni, en það er syðst
í Eystribyggð. Ath. Þ. V.] Síðar
töldu menn, að Eystribyggð
væri á austurströnd Grænlands.
Þessi landabréf vekja upp
vandamál, sem erfitt er að
leysa, en á þeim eru einnig já-
kvæðar hliðar, sem vakið geta
til umhugsunar. Hvernig sem á
málið er litið, er Ijóst, að á ís-
landi hlýtur að hafa geymzt
minning um Vínland, sem lá
allmiklu norðar [en vínviðar-
landið] — sennilega á Nýfundna-
landi“. [Leturbr. hér]. (258.—
260. bls.).
Hver var
Sigurður Stefánsson?
Sigurður Stefánsson skóla-
meistari var sonarsonur Gísla
Skálholtsbiskups Jónssonar og
Kristínar Eyjólfsdóttur af hinni
kunnu Mókollsætt, en Stefán,
faðir Sigurðar, var einn fremsti
klerkur Skálholtsbiskupsdæmis
um sína daga og sat lengst í
Odda. Sigurður mun líklega
fæddur um 1570. Hann var í
Kaupmannahöfn veturinn 1592—
93 og ef til vill einnig næsta
vetur. Hefur hann þá verið þar
samtíða Arngrími lærða og orti
lofkvæði um hann, sem prentað
er aftast í ritinu Brevis com-
mentarius de Islandia (Khöfn
1593). Sigurður var talinn einn
hinn fjölhæfasti og lærðasti ís-
lendingur á sinni tíð, var ágætt
latínuskáld, söngmaður og mál-
ari. Hann varð skólameistari í
Skálholti 1594 eða 1595, en varð
ekki langlífur í því embætti,
því að hann fórst af slysförum
á öndverðum vetri 1595. Voru
atvik þau, að hann reið ásamt
fylgdarsveini sínum úr veizlu
frá Mosfelli á leið til Skálholts.
Stöldruðu þeir við á vestur-
bakka Brúarár og biðu ferju.
Seig þar á þá félaga svefnhöfgi,
og tókst þá svo slysalega til, að
Sigurður valt sofandi í ána og
drukknaði. Mun hann þá aðeins
hafa verið’ um hálfþrítugur að
aldri.
Sigurður lét eftir sig rit á
latínu, m.a. um íslenzka staf-
setning og álfa og huldar vætt-
ir. Var ekki trútt um, að hinn
sviplegi dauðdagi hans væri af
alþýðu manna kenndur álfum.
Rit það, sem honum hefur löng-
um verið eignað, Drög til ís-
landslýsingar (Qualiscunque de-
criptio Islandiæ), vill dr. Jakob
Benediktsson ekki telja eftir
Sigurð, heldur Odd biskup Ein-
arsson.
Uppdráttur
Sigurðar Stefánssonar
Á uppdrætti Sigurðar Stefáns-
sonar af norð'urhÖfum (eftir-
mynd Þórðar Þorlákssonar) er
nafn Sigurðar ritað ásamt
ártalinu 1570. Það ártal fær þó
ekki staðizt, og hefur því verið
talið, að það væri misritun fyr-
ir 1590, en þá kann Sigurður
að hafa verið kominn til Kaup-
mannahafnar. Ekkert er vitað
um tildrög - þess, að Sigurður
gerði uppdráttinn, en dottið
gæti mönnum í hug, að Am-
grímur lærði eða Oddur Skál-
holtsbiskup Einarsson hefðu átt
þar hlut að máli. Eins og fýrr
getur, hallast Helge Ingstad að
því, að uppdrátfcur Sigurðar og
hinn náskyldi uppdráttur Re-
sens séu gerðir eftir sömai fyr-
irmynd, en ekki verða færðar
sönnur á það. Því verður að
svo komnu máli ekki úr því
skorið, hvort staðsetning Vín-
landsskaga á uppdrætti Sigurð-
ar er runnin frá honum sjá-lfum
(eða einhverjum samstarfsmanni
hans, t.d. Arngrími lærða) eða
hún á sér lengri sögu. Engan
veginn má loka augunum fyrir
því, eins og Helge Ingstad ger-
ir í bók sinni, að staðsetning
Vínlandsskaga á uppdrættinum
kann vel að vera ályktun út
frá lýsingum fornsagnanna, án
þess að önnur gömul minning
sé þar að baki, t.d. af orðum
Grænlendinga sögu um nes það,
„er norður gekk af landinu" (þ.
e. vínviðarlandinu). En hvað
sem um það er, haggar það
ekki þeirri staðreynd, að höf-
undur landabréfsins hefur talið
ástæðu til að staðsetja nes
þetta norður á móts við Ný-
fundnalandsodda, vel fyrir norð-
an 50° n. br. (sjá breiddarbauga
á uppdráttunum tveimur og fyrir-
nefnda mæling Carls Sölvens).
Mestu máli skiptir, ef giftusam-
lega tekst til um fund Helge
Ingstads, að hann hefur auð-
sjáanlega fest ríka trú á gildi
staðsetningar Vínlandsskaga á
uppdrætti Sigurðar Stefánssonar
og stuðzt mjög við hana í rann-
sóknum sínum og ályktunum.
Landaskipun handav
hafs
Hér er ekki tækifæri til að
ræða 'hin mörgu vafamál í sam-
bandi við Vínlandsferðir, en þó
skal drepið á örtfá afcriði.
Varla gefcur leikið vatfi á, að
hið forna Helluland, þar sem
graslaust var, jöklar hið etfira og
ein hella þaðan til sjávar, sé
Bafifinsland, og þá einkum suð-
urhluti þess. / Markland (lþ. e.
skógarland) ætti að taka við á
austurströnd Labradorskaga, en
þar eru norðurmörk skógar við
Nutak, hartnær á 58° n. br. Þeg-
ar suður fyrir Labrador kemiur,
verða allar staðaráfcvarðanir ertf-
iðari. Fyrsta byggilega landið,
sem að er komið, er að sjéltf-
sögðu Nýfundnaland. Þegar lit-
ið er á landabrétf, má það þýkja
æirið ólíklegt, að Vínlandsfar-
arnir hatfi komizt hjá því að
staldra þar við. Þeir, sem eru
þeirrar skoðunar, að ’þar sé að
leita bæfcistöðvar Þorfinns karls-
etfnis í Straumtfirði, benda á, að
samkvæmt lýsingu Eiríks sögu
rauða virðist fremur stutt leið
frá Marklandi til Straumtfjarðar
og að þar var harður vefcur og
illt til matar. Þegar þeir Karils-
efni fóru frá Straumfirði tái
Marklands, er og komizt svo að
orði í sögunni, að þeir hatfi siglt
„af Vínlandi", þótt reyndar segi
fyrr í sögunni, að Þórhalliur
veiðimaður hafi siglt frá Straum-
firði „að leita Vínlands".
Vínland — Vinland
Ef menn velja þann kost afc
telja nyrzta skaga Nýfundna-
framu. a bls. 2.
«
Jz