Morgunblaðið - 19.11.1961, Blaðsíða 4

4
MORGUNBLAÐIÐ
■lát
Sunnudagur 19. nóv. 1961
CTfM&sidaA (wfonentiU/i
&£enc(aA UókmettnjUA
v*v***V*V*VA’* '• I
♦X*XvXv*v*v**<
* ♦XvXvXvXv.
I*AVAVáVéV***
Peter Dimítríu:
Rúmenskir mennta-
menn í úlfakreppu
HVERS VEGNA verða menn
kommúnistar, eða hvers vegna
íallast þeir á að vinna með kom-
múnistuim? Og hvers vegna
hæitta menn því? Rúmenskux
menntamaður kynni að gefa
eftirfarandi svör við þessum
spumingum, en sennilega er
ekkert sérstaklega rúmenskt við
við þau — Pólverji, Ungverji eða
Tékki gæti vel gefið sömu svör.
Arið 1945 stóðum við, naktir
og varnarlausir, andspæniis rúss-
mesku hemámi og hamslausu
framtáki pólitísks sértrúarflokks.
Við eliskuðum ættjörðina, en það
var smávægilegur sanmleikur í
samanburði við hina tröllauknu
Og yfirþyrmandi staðreynd úr
austri. Vestræn ríki voru svo
fjarlæg okkur (ungverska bylt-
isngin tók í fyrsta sinn af öll tví-
mæli um hve fjarlæg þaiu voru).
Og þegar öllu var á botninn
hvolft, urðum við að halda áfram
að lifa, vinna, skapa, sjá fjöl-
skyldunni farborða, halda áfram
vísindaistörfum okkar eða list-
rænni viðleitni. (
En hinir nýju valdhafar í land
inu („alþýðan" eins og þeir
kalla sig gjarna) lögðu hald á
bókasöfn og bókabúðir, útgáfu-
fyrirtæki og prentsmiðjur. Ef
svo vildi til að menn sömdu
Skáldverk, eins og ég gerði, þá
urðu þeir annaðhvort að Xáta imd
an eða þegja. En þá var á það
að líta, að eítir var að byggja
upp nýboma menningu hinnar
ungu þjóðir, eftir var að skapa
bókmenntir, sem vom svo til
engar fyrir, segja nýjar, óþekkt-
ar, heillandi, dapurlegar sögur.
Hvað áttu vesalings menntamenn
irnir að gera?
Við reyndum að rækja skyldu
okkar við þjóðina (hina raun-
verulegu alþýðu) og þá jafn-
framt við mannkynið í heild.
Við leituðtimst við að segja hin-
ar kynlegu sögur af þjóð okkar,
að vekja og forða litlu broti
mannkynsins frá algeru sögu-
leysi og menningarsvefni.
En það fór í handaskolum.
Okkur var ekki leyft að gera
Slíka hluti. Hinn nýi sértrúar-
flokkur trúir að fólkið og sann-
leikurinn séu óendanlega með-
færifeg og ffetjanleg. Ljóðskáld-
um og sagnahöfundum var fyr-
irskipað að lýsa þeim veruleik
aem hinir nýju húsbændur ósk-
uðu sér; að hafa áhrif á hugi
fólksi-ns í því skyni að knýja
það til þeirra starfa sem nýju
húsbændunum fannst mest að-
kallandi; að „mennta“ fólkið,
eins og það er kallað. Þessi heim
ur, hinn ótrúlega ógæfusami
heimur Austur-Evrópu, er að
verða ein meiriháttar mennta-
stofnun. Þeir sem neita að mennt
ast eru í fangelsum eða hafa ver-
ið „skotnir á flótta“.
Bn menntamenn okkar, sem
nærzt hafa á evrópskri menn-
ingu, efasemdamennirnir, tæki-
færissin-narnir eða jafnvel þeir
sem trúa á hina efnahagslegu
söguskoðun, þeir vita allir að
sannleikurinn er til. Það hljóm-
ar kannski einkennilega, en ein
öruggasta feiðin til þekkingar á
sannfeikanum og vitundar um að
hann er til er sú að vera neydd-
ur til að Ijúga.
Lygi er auðvitað dálítið hrjúft
orð, einkanlega þegar um er að
ræða fínofið, fræðilega grund-
vallað og geysivíðtækt starf sem
hugmyndakerfi, eða eigum við
að nota kurteislegra orð, t. d.
hugmyndaKerfi, eða eigum við:
að segja lífsskoðun eða kannski
trú? Já, en hvers vegna gegnir
hin pólitíska níðsla á sannleik-
anum svo stóru og sívaxandi hlut
verki, eins og illkynjað æxli, í
þassaiji trú eða hugmyndakerfi
eða hvað það nú er?
1 mínum augum er sannleikur
inn lítilílátur og hversdagsfegur;
nýr dagur rís; ég er óánægður;
við höfum tvö þúsund erfiðis-
menn og svo sjö hundruð manns
á skrifstofunni til að færa vinnu
þessara tvö þúsund erfiðismanna
inn í bækur. Og svo kemur
Flokkurinn og blöðin og segja
að hin rósrauða sól framtíðar-
innar sé að rísa; við erum öll
ánægð, já jafnvel hamingjusöm
og full af eldmóði, það eru engin
fangelsi, og iðnaðurinn eykst
með ævintýrafegum hraða. Við
verðum að berjast fyrir auknum
afköstum iðnaðarins.
Við sögðum við sjálfa okkur:
þetta eru tímábundin fyrirbæri,
fæðingarhríðir nýrrar veraldar.
Og við sögðum líka við sjálfa
okkur: gteymdu ekki hinni menn
ingarfegu lágkúru og allri nið-
urlægingunni og volæðinu fyrr
á árum: við erum á leið til betra
lífs og aukins frelsis.
En við vorum ekki fyrr búnir
að hugga sjálfa okkur _með þess
ari bfekkingu en ný ógnaralda
skall yfir (við vorum þegar bún
ir að gleyma, hve margar höfðu
komið á undan henni). Vinir
okkar voru fangelsaðir, vinir
okkar frömdu sjálfsmorð, en
sjálfir fengum við heiðurspen-
ing verkamanna, ríkisverðlaunin
fyrir bókmenntir og vorum send-
ir í áróðursberferðir vestur fyr-
ir jámtjald. Við áitum jafnvel í
vændum að fá sæti í hinni virðu
fegu afcademíu, eins og sjálfur
hinn mikli Sjolokov í heimalandi
sínu. Við verðum ekki yngri með
árunum, ellin mun brátt segja
til sín. Og við höfum ekki skrif-
að eina einustu bók sem segi
einfaldan, ófegraðan og óskert-
an- sannleikann í samræmi við
látlausa og kannski takmarkaða
getu okkar til að skilja hlutina.
Og við gerurn okkur ljóst, að það
mun ekki takast um fyrirsjáan-
fega framtíð.
Þá lögðum við á flótta og tók-
um með okkur land okk-
ar og vini í hjartanu. Við
misstum allt til að bjarga
að minnsta kosti einu: mann-
teikanum og veruleikanum. í
hinum vestræna heimi með öll-
um sínum ófullkomfeik og allri
sinni þreytu og ringulreið, sem
er kannski bara ífhynduð, getur
maður að minnsta kosti sagt sann
leikann sér að skaðlausu og lýst
veruleikanum eins og maður sér
hann. En heima eru ættingjar
okkar, börn og vinir ofsóttir af
því við höfum flúið land, en
þessar ofsóknir eru eitt af hinum
nýju og óvæntu afrekum sósíal-
istaríkjanna!
Eins og nú standa sakir, er
menningin sennifega eini vett-
vangurinn þar sem rúmenska
þjóðin, sem nú er 17 milljón sál-
ir, hefur eitthvað að bjóða mann
kyninu. Hún var vakin af menn-
ingarsvefni sínurn kringum 1800
og komst til þroska á næstu
hálfri öld undir frönskum áhrif-
um; hún hefur þegár alið mikil
sfcáld, málara, feikara og er —
eða öllu heldur var — í þann
veginn að skapa listaverk sem
hefðu alheimsgildi.
Kommúnistabyltingin, sem
þröngvað var upp á okkur, hef-
ur feitt af sér einkennilegan tví-
skinnung í lífi hinnar ungu menn
ingar. Annars vegar er opinber-
lega ýtt undir menninguna með
öllum ráðum: skólum, listmennt-
un, bókasöfnum, menningarmið-
etöðvum í verksmiðjum og
sveitaþorpum, stóra'uknum mögu
feikum á æðri menntun fyrir fólk
úr miklu fleiri stéttum þjóðfé-
lagsins. Grundvöllur menningar-
innar hefur verið breikkaður og
efldur til mikilla rnuna.
A hinn bóginn er niðurstaðan
sú, að sköpun og nautn lista-
verka og menningarverðmæta yf
irleift er svo háð pólitískum aga,
pólitísku eftirliti og pólitískum
umræðum, að menningarlifið
veslast upp smátt og smátt, verð
ur formbundið og innantómt.
Stúdentamir, sem eru fyrst og
fremst synir verkamanna og
bændia, læra að virða vísinda-
legan eannleik í háskólanum og
PETER ÐIMITRIU er einn kunasti ská.ldsagnahöfundur
Rúmeníu og hlaut bókmenntaverðlaun rikisins þrisvar
sinnum. Frá árinu 1956 var hann forstjóri rúmensku Rík-
isbókaútgáfunnar og frá 1958 formaður útgefendaráðs rúm-
enska menntamálaráðuneytisins. Hann var í kynnisför í
Austur-Þýzkalandi þegar hann flúði til Vestur-Berlínar, og
vakti það gífurlega athygli í Rúmeníu. Fáir mun.u hafa
betri aðstöðu til að lýsa kjörum rúmenskra menntamanna
og þeim geigvænlegu vandamálum sem þeir hafa átt við að
stríða síðustu árin. Kunnasta skáldverk hans er „Landeig-
endurnir", en síðasta skáldsaga hans, „Stefnumót fyrir
hinzta dómi“, er nýkomin á markaðinn hjá GalUmard í
París, en þar er Dimitriu nú búsettur.
s-a-m.
að meta frelsi listarinnar. Þetta
gerir þá svarna fjandmenn sós-
íalrealismans og hinnar svoköll-
uðu díalektísku aðferðar í vís-
indum: þeir sjá fljóttega að í báð
um tilfellum er um að ræða
áróður og pólitískar formúlur.
Háskólakennarar verða með
vissu millibili að ganga undir
marxísk og pólitísk próf, sem
hafa tæptega mjög jákvæð áhrif
á fræðimennsku þeirra og vís-
indategt hlutleysi. Skapandi
listamenn verða að þola tor-
tryggni og mieira eða minna dul-
inn illvilja Flokksins. I stjórnar-
tíð núverandi valdhafa kom
fram nýr og fjörmikill skóli
Skáldsagnahöfunda, en hann er
greinilega að veslast upp nú.
Tveir elztu höfundamir í þess-
lun 'hópi, Zaharia Stancu og Ge-
org Calinescu skrifuðu hvor um
sig mi'kið skáldverk, sá fyrri ár-
ið 1948 meðan enn var verið að
setja á laggirnar lögreglu fagur-
fræðinnar, sá síðarnefndi árið
1954 meðan „hlákan“ svonefnda
stóð yfir. Kostir fyrri skáldsög-
unnar, „Berfætlinga“, voru ekki
viðurkenndir fyrr en seint og síð
ar meir — og þá með talsverðri
tregðu. Seinni skáldsagan, „Ves-
lings Joanide“, var afturkölluð
af bókamarkaðinum, — með öðr-
um orðum, gerð upptæk. Báðir
þessir höfundar hafa sent frá sér
miklu veigaminni verk síðan.
Sama máli gegnir um tvo yngri
höfunda, Marin Preda og Eugen
Barbu. Beztu bækur þeirra,
hvorttveggja skáldsögur, birtust
meðan á „hlákunni" stóð: „Moro-
metzi-fjölskyldan“ eftir Preda
árið 1954 og „Náman“ eftir
Barbu. Þær vo,ru þegar í stað
afturkallaðar. Baðir þessir höf-
undar skrifa nú miklu síðri bæk
ur en þeir gerðu í byrjun.
Athyglisverður og athafnasam
ur höfúndur i þessum hópi, sem
hafði ekki enn fundið sitt rétta
form, Francise Munteanu, gerð-
ist kvikmyndastjóri. Yngsti höf-
undurinn í hópnum, Titus Popo-
vicl, sem hlaut mikið lof fyrir
skáldsögur sínar „Gesturinn“
árið 1954 og „Þorsti" árið 1958,
virðist líka vera kominn að feið-
arlokum. Eg telst sjálfur til þessa
nýja skóla í skáldsagnagerð,
sem kom fram kringum 1948 og
var brotinn á bak aftur kringum
1960. Tveir fyrstnefnd'U höfund-
arnir eru nú kringum sextugt,
hinir eru nálægt fertugu, nema
Popovici sem er aðeins þrítugur.
Eg skrifaði beztu bók mína,
„Landeigendurna" milli 1954 og
1956. Eg varð að fara í útlegð til
að geta haldið áfram að skrifa.
Ihlutun Ríkisútgáfunnar,
þröngsýni ritsikoðunarinnar og
yfirlýst eða þögult bann við
ákveðnum yrkisefnum lokaði
ekki öllum sundum, þó mjög
væri að listamönnum þrengt.
(T.d. eru ástaljóð og ástasögur
bannaðar, sömuleiðis sorgar- og
heimspekiljóð, ennfremur kyrra
lífsmyndir og nektarmálverk.
Jafnvel hið mikla Ijóð „Lofsöng-
ur til mannsins" (1955) eftir
Tudor Arghezi hefur ekki hlotið
opinber meðmæli). Að sjálfsögðu
gerði þetta ástand það að verk-
um að ómögulegt var að semja
góð skáldverk, mála góðar mynd-
ir Og kannski jafnvel semja góð
tónverk, en við gátum þó a.m.k.
haldið í okkur lífinu og vonast
eftir nýrri „hláku“.
En síðan árið 1958 hefur ný
ógnaralda gengið yfir, meiri og
ógnvænlegri en nokkru sinni
fyrr. Hljómsveitarstjórinn Con-
stantin Silvestri og kvikmynda-
stjórinn W. Siegfried urðu eftir
vestan járntjalds þegar þeir fóru
þangað í opinbera heimsókn. Hin
miklu ljóðskáld Vasile Voiculescu
og Jon Vinea voru fangelsaðir og
sömuleiðis mesti núlifandi skáld-
sagnahöfundur í hópi rúmenskra
kvenna, Henriette Yvonne Stahl.
Ungu ljóðskáldin Stefan August-
PETER DIMITRIU
in Doinas, Aurel Covacl og Jon
Caraion, hinn ungi bókmennta-
gagnrýnandi Aurel Martin, grín-
skáldið AI. O. Teodoreanu, ljóð-
skáldið og blaðamaðurinn Sandu
Tudor, leikstjórinn Marietta Sad-
ova (meðal hinna beztu í rúm-
enskri leiklist) — allt hefur
þetta fólk verið fangelsað. Bez'ti
tónlistargagnrýnandinn m e ð a 1
yngri kynslóðarinnar framdi
sjálfsmorð í fangelsi. Eiginkona
hins látna bókmenntagagnrýn-
anda Eugen Lovine lézt nýlega 1
fangelsL
1 flestum af Ofangreindum til-
vikum var ekki um að ræða póli-
tísika andstöðu við valdhafana.
í nokkrum tilfellum var ástæða
handtökunnar annað hvort sú að
hinn ákærði hafði sagt pólitíska
skrýtlu eða átt ættingja sem flú-
ið höfðu frá Rúmeníu og lifðu
í útlegð.
Reservatio mentalis er einasta
von þeirra sem ekki eru í fang-
elsum. Opinberar yfirlýsingar
þeirra; stuðningurinn við vald-
hafana; það sem þeir segja og
gera heima og erlendis, hversu
fylgispakt og smánarlegt sem
það kann að vera, getur falið
þögla örvæntingu og innri mót-
mæli. í rauninni er það svo i
langflestum tilfellum. í þessu
efni gildir einföld líkindaregla:
því gáfaðri sem listamaðurinn
er, þeim mun ósennilegra er að
hann sé raunverulega þræll
valdhafanna.
Þessi regla átti ekki við fram
að árinu 1958. En síðan hefur
enginn rúmenskur liistamaður
trúað á möguleika aukins frjáls-
ræðis í stjórnarháttum landsins,
heldur aðeins og þegar bezt læt-
ur á víxlgang „hlákú* og ógna.
Svo tekið sé nákvæmar til orða,
þá er enn hægt að trúa á þró-
un í átt til aukins frjálsræðis
(eins og ég geri), en sú þróun er
svo hægfara að hennar verður
varla vart á heilli mannsævi.
Áfallið sem menn urðu fyrir,
þegar þeir gerðu sér þetta ljóst,
er skýringin á því að á árunum
1958 og 1959 frömdu sex kunn-
ingjar mínir úr hópi mennta-
manna sjálfsmorð, og að árið
1959 brauzt út sjálfsmiorðafarald-
ur í háskólabænum Cluj i
Transylvaníu.
Um þessa hlutl var ekkert vl-
að erlendis, og jafnvel _ fram á
þennan dag er harla líti3_ sem
umheimurinn veit lun þá, og
einmitt þetta gerir örvæntingu
þeirra, sem þjást, enn óbæri-
legri. Enginn okkar biður um-
heiminn um vopnaða aðstoð.
Frelsi okkar á ekki að kosta
heimsstyr j öld. En þeim mun
fremur þörfnumst við siðferði-
legs stuðnings sérhvers mennta-
manns sem býr við frelsL