Morgunblaðið - 08.03.1963, Blaðsíða 13

f' Föstudagur 8. marz 1963
MORCVISBL AÐlt>
13
/ i r
TIU AR UM EFTIR DAUÐA STALINS EFTIR EDWARD CRAIMKSHAW
ert á tugi milljóna saklausra i ferðir með nestiskörfur til að
njóta bjartra sumarnátta.
Þessi breyting til batnaðar er
HVBBJUM þeim útlendingi,
sem búsettur var í Sovétríkjun-
um þegar veldi Stalins var hvað
óhugnanlegast, verður alla tíð
ógerlegt að líta á ástandið í dag,
ón þess að skugga beri á af þján-
ingum og niðurlægingu fortíðar-
innar. Sú reynzla gæti gert mfenn
einstrengingslega í afstöðu þeirra
til þessarra mála, en hún hefur
einnig sína kosti. Mönnum verður
auðveldara að koma auga á, hvað
Bússum hefur tekizt og hvað mis
tekizt. Hverju má kenna eða
þakka Stalin, * hverju Lenin, og
hvað á sér aðrar og dýpri orsakir.
If'i Sjálfir miða Kússar ekki af-
etöðu sína í dag til þessa, né
heldur virðast þeir hafa í huga
hversu dýrkeypt var þeim vel-
megun í dag. Miðaldra fólk og
eldra er aðeins þakklátt fyrir
það, að hinir skelfilegu tímar eru
um garð gengnir. Meðal þeirra
iná einnig telja marga, sem áttu
góða daga í stjórnartíð Stalins,
J>ótt hinir séu auðvitað miklu
fleiri. Því er ekki tíðspurt um
það, hvers vegna þessi ógn þurfti
yfir að ganga, eða hvort slik
hryðjuverk voru nauðsynleg, áð-
, ur en vel gefin þjóð, sem telur
200 millj. manna, í landi með ó-
takmörkuð náttúruauðæfi, gat
lært að framleiða nýtízku vélar,
búið til kjarnorkusprengju og
sent gervitungl upp í geiminn.
i Unga fólkið, sem óx úr grasi,
þegar verstu tímarnir voru hjá
liðnir, tekur öllum lífsgæðum,
®am það nýtur nú, sem sjálfsögð-
um hlut. Það spyr aðeins, hvers
vegna það geti etoki orðið meiri
gæða aðnjótandi, miklu meiri
gæða og sem fyrst.
Ef til vill má rekja þennan á-
hugaskort fyrir náinni fortíð og
fyrir því hroði, sem rússneska
þjóðin varð fyrir í stjórnartíð
Stalins, að nokkru leyti til þeirr-
ar staðreyndar, að almennt hugs-
anafrelsi var svo lengi bannað.
En ef til vill má einnig rekja
hann til þess, að allir vita í
hjarta sínu, að ógnirnar voru
gífurlegar, en óþarfar, og eng-
inn kærir sig um, að viðurkenna
það fyrir sjálfum sér.
Tíu ár eru liðin, síðan Stalin
hvarf af sjónarsviðinu. Ástæðu-
laust er að fjölyrða frekar um
fortíðina, enda þótt við verðum
að hafa hana í huga, þar sem
ólhrifa hennar gætir ávalt í
nútíðinni. Þannig er til dæmis
hvert skref Krúsjeffs í framfara-
ótt flóttatilraun úr heljargreip-
um hins blóði drifna starfsferils
hans. Og í hvert sinn sem ger-
ræði verður vart í atferli hans
má telja það hrösun af hans hálfu
inn í tillitslausa öryggiskennd
, hins spillta einræðis, en í skjóli
( þess hlaut hann menntun sína á
etjórnmálasviðinu. Sterk bönd
binda hann í fortíðinni, og hún
, hlýtur að hafa sitt aðdráttarafl.
| Hvílíkur léttir væri það ekki, að
geta horfið, þó ekki væri nema
snaggvast, til hinnar einföldu
lausnar á öllum vandamálum,
nefnilega þeirrar, að finna sér
, mann að blóraböggli og skjóta
hann á stundinni. Imre Nagy til
| dæmis .... Þegar öllu er á botn-
inn hvolft gegnir furðu, hversu
Krúsjeff hefur staðizt freisting-
una.
Enn er þó málum svo háttað í
Rússlandi, að grunnt er á ofbeld-
inu, enda þótt langt sé frá því, að
það sé viðhaft í eins ríkum mæli
og á Stalinstímanum. Ennþá skýt
ur það þó upp kollinum. Til dæm
is þegar sú skelfing dynur yfir,
að starfsmaður rússnesks sendi-
ráðs finnur hvöt hjá sér til að
setjast að í vestrænu ríki. Þá er
eins og ekkert annað ráð sé til-
tækilegt en ofbeldi, til þess að
koma í veg fyrir, að sá fái vilja
sínum framgengt. Samstarfs-
mönnum þessa ógæfusama manns
sem oftast eru hinir fáguðustu í
allri framgöngu, virðist ekki
koma til hugar hve miklu þeir
uppljóstra, þegar þeir, í eigin
persónu, standa fyrir tilraunum
til mannrána á alþjóðlegum flug
stöðvum í augsýn furðú lostins
mannfjölda.
Háttsettum flokksforingjum,
sem venjulega eru rólegir í skapi
og stimamjúkir, hættir til að
gleyma sér á stundum og við-
hafa þá hin ljótustu orð og ógn-
anir, til dæmis gagnvart Boris
Pasternak, höfundi skáldsögunn-
ar „Zhivago læknir". Vitað er að
Krúsjeff hefur hótað borgurum
í ábyrgðarstöðum líkamlegu of-
bðldi í reiðikasti, eða þegar hon-
uim hefur þótt mikið liggja við
að kioma sínu fram.
Ef til vill má það kallaet kaid-
hæðni örlaganna, að nú er of-
beldi beitt gegn einu höfuð-af-
sprengi Stalinismans, nefnilega
stjórnmálaspillingunni. Okrarar
og svartamarkaðs-braskarar
hljóta dauðarefsingu samkvæmt
nýrri grein hegningarlaganna.
Alkunnugt er, að enginn, hvaða
stöðu sem hann gegndi í þjóð-
félaginu gat komizt af síðustu
ár Stalínstímabilsins, án þess að
taka einhvern þátt í óheiðarlegu
gróðabralli eða braski. Nú á að
lagfærn þessa afstöðu sovétþjóð-
anna til þjóðfélagsmála, hvort
sem sú tilraun er tímabær eða
eloki, og það er táknrænt, að
aðferðin sem gripið er til, er
ógnanir og ofbeldi. Að vísu of-
beldi innan vissra marka, en of-
beldi engu að síður.
En þó að fortíð Rússlanös lifi
í nútíðinni eins og alls staðar
annars staðar, dugir ekki að ein-
blína á hana. Breytingarnar hafa
verið gtifurlegar og hafa átt sér
stað á óirúlega skömmum tíma.
Og sú breyting, sem ef til vill
má telja einna róttækasta og beð-
hefur verið eftir með hvað
mestri eftirvæntingu, er sú, að
nú loksins mega Rússar líta sín-
um eigin augum til fortíðarinn-
ar.
Þegar Krúsjeff var áð brjótast
til valda fyrir sjö árum og kom
upp um glæpaferil Stalíns, sagði
'hann ekiki nema hálfan sannleik-
ann. Flesta, ef ekki alla, glæpi
Staiíns taldi hann glæpi gegn
kommúnistaflokknum. Hann
minntist lítið sem ekkert á glæpi
Stalins gagnvart sovézku þjóð-
inná... ekkert á gerræði við
bændur, þagar verið var að koma
borgara,' sem dæmdir voru til
þjáninga og dauða í hinum fjöl-
rnörugu fangabúðum, sem stjórn-
að var af innanríkismálaráðu-
neytinu (MVD). Lengi vel voru
allar líkur á því, að hinar vest-
rænu þjóðir yrðu einar uim það
að muna þessi fórnarlömb og sjá
um að þau gleymdust ekki. En
nú siðustu þrjá éða fjóra mán-
uðina hefur Rússum sjálfum ver-
ið leyft að minnast þessa fólks.
Tvær bækur hafa verið gefnar
út, sem varpa ljósi á fortíðina,
bækur sem öllum er heimilt að
lesa. Það hefur aldrei áður gerzt
í Rússlandi. Önnur fjallar um
lífið í fangabúðum og hin um
hinar skelfilegu aðgerðir gegn
bændum í Ukrainu árið 1930.
Þetta finnst mér góðs viti.
Gestkomandi í Moskvu, Len-
ingrad, Kiev, Tiflis eða Odessa,
gæti skoða sig um, eins og hann
lysti, án þess að verða nokkru
sinni fortíðarinnar var. Ekki er
honum veitt eftirför. Þeirrar um-
hyggju njóta aðeins sendimenn
stjórnarinnar. Þeir sem haga sér
vel innan vissra takmarka, þurfa
ekki að óttast nokkra valdbeit-
ingu. Og þegar gengið er eftir
Krestyadhik í Kiev, gætu ókunn-
ugir haldið, að aðalglæpur Stad-
ins hafi verið fólgin í mjög lé-
legum smekk hans á byggingar-
list.
Vissulega hlýtur það að vera
erfitt fyrir alla, sem ekki upp-
lifðu sjálfir þessa erfiðu tíma,
að trúa sögunum af því, sem
þetta fólk varð að þola. Hvern-
ig geta menn risið svo fljótt
upp aftur eftir slíka niðurlæg-
ingu? Á stóra torginu fyrir fram
an.Vetrarhöllina renna söguleg-
ir átburðir fyrir sjónum manna,
en þá minnast menn írekar Kós-
akkanna, sem riðu niður mann-
fjöldann árið 1905, en
hins andlega eiturlofts, sem
spillti lífi og sál -þessarar stór-
’borgar „hreinsunar“-árin, sem
á eftir koma og nýrri eru á nál-
inni. Þá barðist óttinn við vel-
sæmið, hungrið við ráðvendn-
ina, og óttinn og hungrið báru
oft sigur úr býtum í hugum og
hjörtum þessarar þjóðar ... feðra
og mæðra glaðlegrar yngri kyn-
slóðar í dag, sem dansar „jive“
á veitingahúsum og fer í skemmti
að miklu leyti herra Krusjeff
að þakka. En miklu fremur hinu
óbilandi þreki mannsandans, sem
íætur ekki búgast. (Sálfræðing-
ar og prestar skyldu veita því
meiri athygU). Hvergi hefur
mannsandinn átt við meira and-
streymi að búa en í Rússlandi.
Eitt af því, sem erfitt var fyrir
ferðafólk í Rússlandi að skilja
á þessum hörmungatímum, var
lífsorkan sem fólst á bak við hið
föla, sviplausa andlit fjöldans.
Andlitið, sem snéri til hins
ytra umhverfis, bar á sér von-
leysið uppmálað. En meðal fjöl-
skyldunnar o,g í vinahóp, innan
luktra dyra, var varpað varnar-
blæju sinnuleysisins og gleði sú,
sem þetta hrjáða, hungraða og
að því er virtist hóilf-heilaþvegna
fólk skapaði sér, var svo rík og
sönn, að manni varð undir eins
hugisað til hins leitandi, frjó-
sama innra lífs rússnesku þjóð-
arinnar, sem vestrænar þjóðir
fiengu að kynnast af ritverbum
19. aldar skáldanna við mikla
hrifningu.
Aldrei var minnst á Stalín
eða stjórn hans. Bezti vinurinn
gat freistazt til að bregðast
trausti manns gegn góðri borg-
un frá lögreglunni. En skoðan-
ir voru látnar í ljós um atl.t
annað og það af slíkum hita
ag innlifiun, að heimilishættir
vestrænna þjóða gætu virzt and-
lausir og hræsnisfullir til saman-
burðar. Þegar ég kom heim til
Englands frá Rússlandi og var
spurður, hvort mér finndist ég
ekki eins og nýsloppin úr fang-
elsi, þá svaraði ég: „Jú, stjórn-
málalega, en fró mannlegu sjón-
anmiði, nei, frekar eins og ég
sé nýkominn í fangelsi“. Það er
léttir að geta sagt hreinskilnis-
lega frá þvi sem manni finnst
ábótavant við stjórnarfyrirkomu-
lagið, blerkastéttina og stefnuna
í fjármálum. En um leið hörmu-
legt að setjast í þurrleika hins
vanabundna rígskorðaða þjóðfél-
ags, þar sem sjálfsagi og tilslök-
un heftir ferskleika frjálsrar
hugsunar.
Ég ætla ekki að halda því
fram, að meiri hluti rússnesku
þj.óðarinnar minni einna helzt á
hinar aðlaðandi söguhetjur í
„Stríð og friður". Fólk er alla
vega, eins og alls staðar, og
hin borgaralega þröngsýni, sem
Ohekhov réðst hvað mest á, er
vissuilega til staðar. En undar-
legt var það, hve við hurfum
í sfcuiggann af mörgum sem áttu
við hið mesta mótlæti að stríða.
Áhrifavald borgarastéttanna
fier vaxandi. Það vex samhliða
velmeguninni. En ef ég hefði
mátt velja annað hvort óundir-
búna veizlu í helming herbergis,
þar sem á borðum væri brauð
og vodka, súr agúrka og ein
sneið á mann af kaldri styrj u ...
Við likbörur Stalins. Krúsjeff lengst til vinstri
Sú var tíðin. Krúsjeff og Stalín á grafhýsi Lenins
í ónáð
þar sem Natasha Rostova hefði
kUnnað við sig... eða kostnað-
airsamari skemmtanir sæmilegs
velgengnistíma, þá hefði ég kos-
ið hið fyrrnefnda.
En afboman hefur batnað tii
muna og Rússar kunna því vel
og þeir krefjast batnandi af-
komu engu síður en við.
Velmegunin er þó hvergi nærri
orðin almenn. Á stórum svæð-
um Rússlands er hún bókstaf-
lega ekki til. Krúsjeff hefur efcki
en tékizt að leysa vandamál
bænda. Að aðalframleiðsluvörun-
um undanskildum, eru landbún-
aðarafurðir dýrar og sjaldséð-
ar. Og milljónir bænda á hrjóst-
ugum landsvæðum búa við mjög
ömurileg kjör. Líf fólks í sveita-
þorpum er enn dapurlegt og til-
breytingarsnautt, þótt það fari
heldur skánandi.
En grundvölLur velmegunar
hefur verið lagður, og vandlega
skipulagður, þjóðin er reiðubúin
að byggja á honum, þjóð sem
að miklu leyti telur börn og
barnabörn ólæsra og óskrifandi
bænda. Þetta þjóðfélag skapaði
StaMn, en vissi svo ekki, illu
heilli, hvernig hann átti að
höndla það. Þvi þegar ailt kem-
ur til alls, þá var það hann sem
gerði Sovétríkin að stóriðnaðar-
þjóð, og það sem ef til vill
er meira um vert, kom á al-
mennri menntun. Hann veitti
fólkinu nauðsynlega menntun
tid þess að það gæti stjórnað
vélum, en neitaði því síðan um
frekari andlega næringu. Ef til
vill er það þess vegna, sem Rúss-
ar eru mjög lesandi þjóð í dag,
endia þótt sjónvarp sé nú víða
komið upp. Prentað mál og töil-
uð orð skálda og leikara fela i
sér töfnamátt og veitir hugum
þeirra inngöngu í æðri heima.
Það er hægur vandi að gera
gys að sósíaliskum realisma og
margt má finna honum til for-
áttu. Og það er rétt að fordæma
skerðingu ritfrelsis. En hins veg-
ar verður afchyglisvert að fylgj-
ast með þróun þessarra mála
hjá þjóð, sem nýlega er orðin
læs og hefur ekki átt aðgang
að lélegum tímaritum og vibu-
blöðuim.
Gesturinn verður ekki mikið
var við þetta. Ef hann hefur
vakandi auga á annað borð, verð-
ur honum einna helzt starsýnt
á vaxandi iðnvæðingu og sam-
hliða henni stór svæði og breið
bil, þar sem engin iðnaðarfram-
leiðsla á sér stað. Hann undir-
ast af hve miklum krafti þesei
þjóð stundar útilíf og íþróttir,
þjóð sem kynslóð fram af kyn-
slóð hefur kosið setur í húsum
inni. Og hann gæti hrifizt af
menningaráhuga unga fólfcs-
ins ... sumra hinna ungu, því
sama regla gildir í Rússlandi og
í öðrum löndum að þeir eru í
meirihluta, sem ekki sinna and-
legum efnum, eða menningar-
máilurn.
■ Þessi eldlegi áhugi er eftir-
tektarverður og óheftur innan
vissra takmarka, enda þótt hið
opinbera hafi á hionum nánar
gætur.
Hvað gerist næst? Því getum
við ekki svarað. Hvað gerist í
lögregluríki, þegar vald lögregl-
unnar er skert til muna? Þeg-
ar fólk, sem ho|ur átt við ógn-
arstjórn að búa, fær að tala að
Framlh. á bls. 14.