Morgunblaðið - 11.05.1963, Side 8

8
UORCVNBL 4 m»
L'augardagur 11. maí 1963
Heilsað upp á
gamla kunn-
ingja
Er það ekki með ólíkindum
hvað tíminn tifar fljótt, og ekki
síður hitt hve oft fennir fljótt
í spor og slóðir, sem voru svo
greinilegar, að við héldum, í
stundarJheimsku okkar, að þeirra
myndi lengi sjá merki.
Nú eru senn 40 ár og þó tveim
ur betur sáðan mörkuð voru djúp
spor í tæknisögu jarðræktar á
íslandi, svo djúp að með þeim
hætti, að ætla mætti að bændum
og raunar öllum landslýð yrði
lengi í minni. En svo ört hefir
gengið, og fljótt verið yfir far-
ið, á braut framfaranna, að nú
isiitja ekki nema tiltölulega fáir
bændur á búum sínum er muna
það, sem ég hér mæli um, og
er ljóst, hve mikið það var og
merkilegt.
Vorið 1921 var flutt til lands-
ins og tekin í notkun hin mikil-
virkasta og viðamesta aflvél til
jarðræktar, sem nokkurntíma
hefir rótað við íslenzkri mold,
— og svo önnur samskonar 1922.
Menn gefa óskabörnum góð nöfn,
eftir því sem vit og smekkvísi
endist til. Tvo tugi ára höfðu
menn sungið ræktunarljóð bónd-
ans á Sandi í Aðaldai:
Gjörvöll landsins fen og flóa,
fúakeldur, holt og móa
á að láta grasi gróa
gera að túni alla jörð,
jafnvel bolt og blásin börð, —
og þar við sat. Getan og mögu-
leikarnir að lækka drambið í
þúfunum voru litlir og fáir, hvað
þá að fást við fúakeldurnar. En
nú var meir en mannsaflið loks
komið til sögunnar, já og meir
en máttur hinna dráttarléttu og
lítt tömdu púlshesta, sem raunar
VEir nóg af, að höfuðtölu. Þúfna-
bani var hún skírð vélin mikla,
sem Sigurður búnaðarmálastjóri
hafði fengið til landsins, af þrot-
lausri bjartsýni, svo að segja
má að vart kynni hann fótum
sínum forráð. En við þetta átak
hafði Siguxður bakhjarl er eigi
brást, Magnús Guðmundsson
fjármálaráðtherra.
Þúfnaibaninn — 6 smálesta
þungur og með tveggja metra
háum hjólum, 135 cm breiðum,
braut og tætti þýfið í tveggja
metra breiðum förum, svo að
undur var á að líta. En hann
braut iíka sjálfan sig — á þúf-
unum. Þetta var bylting, þebta
voru tímamót, svo gjörsamleg
að það skipti í raun og veru
minnstu máli þótt „þúfnabani-
tímabilið" yrði skammgóður
vermir í íslenzkri jarðrækt, hin
mikla tilraun mistækist. Annað
tók við, ísmn var brotinn, hér
varð ekki aftur snúið, engum
kom það til hugar, og þess gerð-
ist ekki þörf.
Nú er svo mikið og margt um
breytt, tæknin orðin svo mikil
og sjálfsögð, að ungu ræktunar-
bændurnir eiga bágt með að átta
sig á því sögulega skammvinna
tækniskeiði jarðræktarinnar,
sem við eldri mennirnir tölum
um sem þúfnabana-tímann.
Um þann tíma á ég margar
minningar, og einnig mmn-
ingar um eftirhreytur frá
þeim tíma og þeirri vinnu,
t.d. 100 hektara-flögin á
Korpúlfsstöðum, sem mér auðn-
aðist að líta yfir fullunnin. Ein
spaugilegasta minningin, og mér
ekki ókær, er um það, er reynt
var — í fúlustu alvöru — að
klekkja á mér með því að kalla
mig „þúfnabanakúsk“, og átti að
vera skammaryrði er um mun-
aði, enda hafði sá bóndasonur
er að skömmunum stóð aldrei
lagt sig niður við það að vinna
svo næmi dagsverki að því að
rækta jörð. í>að var nú það, en
hér er nú annað í efni en að
rekja slíkar minningar, og halda
á lofti heimsikra manna munn-
söfnuði.
Þúfnabanarnir, þær merkilegu
vélar, voru smíðaðar hjá búvéla-
firmanu þýzka Heinrioh Lanz
í Manrnheim. Á þúfnabanaárun-
um lék mér hugur á að heim-
sækja þá verksmiðju, en aldrei
gat orðið af því, og svo leið
þessi tími hjá, önnur verk bar
að höndum, með heimsóknum í
margar búvélaverksmiðjur víða
um lönd, austan hafs og vestan.
En svo loks eftir 40 ár ber það
við að mér berst upp í hendurn-
ar eða svo að segja heimisókn til
Lanz í Mannheim, gömul ætlan
og ósk verður að veruleika. Nú
eru það ekki þúfnabanarnir sem
eru á dagskrá, nú er að sjá á
sviði eina sýningu hins nýja
vestur-þýzka iðnaðarríkis, sem
ærnar fréttir fara af, og um leið
að fá dálitla innsýn í vandamál
sem sjaldan er rætt um, en eigi
að síður eru til — því miður,
vandamál sem víða eru uppi og
íslenzka þjóðin hefir einnig orð-
ið vör við, en öllu heilli ebki
nema lítils háttar. Já svo lítils
háttar, að heill hennar er mikil,
isvo mikil að þeir sem eru að
reyna að gera þar úlfalda úr
mýflugu ættu satt að segja að
hafa hægt um sig.
II.
Það var í febrúarlok, hávetur
á Þýzkalandi, þeim slóðum þar
sem Manheim liggur. Síðla
kvölds ekur lestin inn í borg-
ina. Eitt af þvi sem ég veiti
athygli er ljósmerki eitt mikið
JOHN REERE — LANZ, jæja
hugsa ég, þá veit ég hvar stöðv-
ar þeirra eru í borginni, og þarf
ebki að spyrja til vegar þótt
ég ltíi þar inn, og snemma næsta
morgun arka ég leiðina þangað.
Samkvæmt áætlun minni hefi
ég bara tvo daga til umráða á
þessum slóðum, mér ber auðvit-
að engin nauðsyn til »ð kynna
mér starfsemi þessara verk-
smiðja fremur en annað, en er
þó nokkur forvitni á því — svona
upp á gamlan kunningskap, eins
og þar segir.
Það er fljótsagt, að er ég kynni
mig sem gamlan „þúfnabana-
kúsk“ er mér tekið opnum örm
um, og mér standa allar dyr
opnar, hér er nafnagiftin
ekkert skammaryrði, fjarri því,
eldri mennirnir kinka kolli við-
urkennandi, og mér virð-
ist ekki laust við að þeir yngri
líti til mín með nokurri lotningu
þúfnabanarnir eru stór hlutur
í sögu Lanz verksmiðjanna, fyr-
ir þeirra daga, en einmitt enn-
þá stærri fyrir það, að nú heyrir
þetta sögunni til. Hafi ég ætlað
að fara fljótt yfir sögu í verk-
smiðjunum, og nota tímann í
Manniheim vel til annars, hefi ég
mísreiknað mig, sú varð raumn.
Það er eins og ég hafi gefið
vissri persónu litla-fingurinn, nú
tekur hún alla hendina. Eftir
að hafa heilsað upp á yfirmann
þann sem hefir mest með sölu
til blámanna í Afríku að gera,
að viðbættri sölu til hvítra
manna á Norðurlöndum, eru mér
fengnir tveir menn til fylgdar,
annar gamall eftirlaunamaður,
jafnvígur á ensku sem þýzku,
hefir starfað áratugi hjá Lanz,
löngum meðal Tyrkjalýðs, en
hinn ungur verkfræðingur, upp-
rennandi, Fuohs heitir sá gamli
— yfirverkfræðingur að loka-
starfi, en Wuttke sá ungi, hann
mælir líka á enska tungu, en
ekki reiprennandi, en allt sem
á góma ber vill hann vita um
á ensku, ef ég gríp til minnar
gömlu hálfgleymdu þýzku, sem
mér er þó töm, er um tækni og
vélar er að ræða. Ég nefni þetta,
því að í þessu kemur berlega
fram afstaða hins unga þýzka
verkfræðihgs, sem starfsmans
hjá gömlu þýz>ku firma, sem nú
er kornið á amerískar hendur,
hann sér og. skilur nauðsyn þess
að verða vcl fær í enskri tungu,
að minnsta kosti að því er til
tæknimálsins kemur. Svipað
mun vera ástatt um mikinn f jölda
ungra manna og kvenna í Vestur-
Þýzkalandi eins og nú er komið
og við horfir.
Fljótsagt, þessir trveir menn,
með aðstoð fleiri manna, bún-
aðarspesialista og yfirmarma,
sleppa ekki hendinni af mér í
tvo daga, svo að ég verð að gera
hálfgerða uppreisn til þess að fá
að sjá fleira en verksmiðjur
þeirra, en einnig þá nýt ég fyr-
irgreiðslu þeirra.
Við örkum um verksmiðjurn-
ar út og suður.
Á beztu tímum Lanz verksmiðj
anna, fyrir stríðið, unnu þar um
10 þúsund manns. Þetta var þá
ein af hinum stærstu búvélaverk-
smiðjum Þýzkalands, og þeir
seldu vélar víða um lönd. Þegar
þúfnabanana þraut, en það var
einmitt um það leyti er þeir
Fyrri grein
voru teknir í notkun hér á landi
fór Lanz að framleiða hina svo
kölluðu Bulldog traktora. Það
voru nú skrýtnar skepnur af
traktorum að vera, einn strokk-
ur flatliggjandi, og ganghljóðið
eftir því, eins og í gömlu tví-
gengis bátamótorunum. En þess-
ar einföldu aflvélar reyndust að
mörgu leyti framúrskarandi vel,
og náðu mikilli útbreiðslu, þótt
aldrei legðu þær yfir hafið til
íslands. Ég sé fleiri gamla Bull-
dogga í gangi í verksmiðjunum,
og hendi hálfgert gaman að. En
Fuohs gamli segir: Þetta voru
nú góðar gamlar vélar — á sín-
um tíma, við notum þær ennþá
til dráttar og flutninga innan
verksmiðjanna. Við frumstæð
skilyrði voru þær alveg afbragð
og ódrepandi, t.d.'í Afríku, fjarri
öllum verkstæðum, blökkumenn-
irnir náðu fljótt utan um þá
tækni, og gátu gert við svona
vél þótt eitthvað bilaði, Bull-
dogg var þar og víðar við hæfi
og aðstæður. Nú fá menn á slík-
um slóðum nýtízku dísiltraktora,
þegar þeir bila botnar enginn
neitt í neinu og allt stendur fast.
— Já, víst er mikið til í því sem
Fuohs segir um þetta.
Mannheiim varð hart úti á
str.ðsárunum, sprengjunum
rigndi og í heilum borgarhverf-
um, einmitt verksmiðjuhverf-
um, stóð varia steinn yfir steini.
Að stríðinu loknu stóðu málin
þannig að eigendur Lanz verk-
smiðjanna stóðu gagnvart tvö-
földum vanda, að byggja upp
verksmiðjurnar að mestu að
nýju, og að gjörbreyta fram-
leiðslunni til nýrra hátta, timi
Bulldogganna var umliðinn. En
það skorti fé, þá kom ameríska
búvélafirmað John Deere til
sögunnar. Gamalt og kunnugt
firma, en hafði að sumu leyti
verið íhaldssamt í framleiðslu
sinni. Allt fram að stríðsárum
smíðuðu þeir traktora mijög ein-
falda að gerð, með flatliggjandi
strokkuim. En á þeim tímum,
áður en vökvalyftan og fleira af
hinu nýja í traktoratækninni
ruddi sér til rúms, voru þessir
einföldu John Deere traktorar
afar vinsælir í Bandaríkjunum,
taldir ódrepandi, og það var
bændum þar fyrir mestu, lengi
vel. Á stríðsárunum héimsótti
ég John Deere verksmiðjurnar
í Moline, og kynnti mér vélar
þeirra. Gerði það, til viðbótar
þúfnabanakúsk-titlinum, mig að
fullum heimamanni hjá Lanz-
mönnum í Mannheim.
Er John Deere hafði eignazt
Lank verksmiðjurnar var tekið
til óspilltra málanna að byggja
og bæta. Mikið af verksmiðjun-
um er byggt alveg að nýju, en
sumt er bráðabirgðahús, og enn
annað stendur enn af því gamla,
var fróðlegt að sjá þetta allt í
senn. Enn allur vélakostur,
.smíði og framileiðsluhættir er
samhæft og gert að ameriskum
nýtízkuhætti, þótt einstöku
gamlar vélar lalli enn, nánast
til þess að sjá megi muninn. —
Um 6000 manns vinna nú í verk-
smiðjunum.
Og hér er rúm til að rétta sig,
þótt þetta sé inn í borginni.
Verk.smiðjus'væðið allt er 46,7
ha., af því eru verksmiðjuhallir
og aðrar byggingar 42. að tölu,
nú alls .17,3 ha. Það tók sinn
tíma að labba um þetta allt, en
undan því varð ekki komist,
þúfnabanakúskurinn varð að
skoða all't, og víst var bæði fróð-
legt og gaman að sjá hina nýju
framJeiðsluihætti, og ganga um
slíka garða, eftir að hafa verið
nokuð „fjarvistum“ frá slíku um
alllangt skeið.
í húsagarði einum og undir
hálfþekju, stóðu í röðum allar
þær vélar sem Lanzverksmiðj-
urnar hafa fraimleitt fyirr og
síðar, ein af hverri gerð, þar
á meðal gamall þúfnabani, dá-
líitið fornfálegur orðinn. Ég kleif
upp í hann og settisit við stýr-
ið. Hér kann ég vel við mig,
sagði ég við leiðsögumenn mína,
en þeir höfðu auðsjáanlega á-
nægju af, er þei rsáu hve kunn
mér voru þar stjórntækin.
III.
John Deere LANZ — eins og
fyrirtækið nú nefnist, eiga aðra
verksmiðju í Zweibrúcken, sem
er í Pfalz rétt við frönsku landa-
mærin. Við skruppum þangað,
135 km leið, ókum í fólksvagni
autostraðabraut, og vorum fljót-
ir í förum, því að Fólksvagninn
litli hélt jöfnum 120 km hraða.
í Zweibrúcken smíða þeir mest
heyvinnuvélar margs konar. Verk
smiðjustjórinn sýndi okkur sjálf
ur um, var gaman að tala við
hann, því að maðurinn reyndist
að vera gamall „praktíker" sem
kunni vel til allra verka, bæði
við smíðarnar og eins að vinna
með vélum þeim sem hann lætur
smíða, í verksmiðjunni. Sumar
þeirra hefir hann fundið upp
sjálfur að gerð og vinnuháttum.
Það er alltaf fróðlegt að ræða
við slíka menn.
Leiðina aftur til Mannheim
ökum við aðra braut. Við erum
hér í landamæralöndum, sem
ýmist hafa fylgt hinu þýzka ríki
eða Frakklandi, síðast komust
þessi svæði undir Þýzkaland eft-
rr heimstyrjöldina síðustu. Við
ökum gegnum landamæra-varð-
hlið frá þeim tíma er þetta var
franskt land, en yfirleibt mælir
fólk hér á þýzka tungu. Við
stöldrum við í borg sem nefnist
Homburg og fyrrum var höfuð-
borgin í stórhertogadæminu
Hessen-Nassau, og nú verður
mér ljóst hvers vegna leiðsögu-
menn mínir vildu aka þessa leið.
Við nemum staðar við matvöru-
búð eina allmikla. Þegar inn kem
ur gefur á að líta. Hillur um
annan langvegg búðarinnar eru
fullskipaðar vínflöskum, svo að
það er heilt stúdíum að skoða
það alilt og lesa sér til um teg-
undir og árganga. Hér á að verzla
og ekki að halda sér við át-
matinn einan. ÖIl voru vætu-
kaup okkar þó í hófi. En hér
er svo ástatt, að síðast er Hom-
burg 0g landið þar um kring
gekk úr greipum Frakka og kom
undir Þýzkaland, var frönskum
yfirvöldum svo umhugað um vel
ferð íbúanna, að um það var
samið sérstaklega, að í Homburg
yrðu frönsk vín eftir sem áður
seld á lágu frönsku verði. Af
þessu leiðir þá spaugilegu stað-
reynd, að vín margs konar eru
ódýrari í Homburg heldur en
á nokkrum stað öðrum á öllu
Þýzkalandi. Er því að vonum að
margir vegfarendur leggja lykkju
á leið sína til þess að koma
við í Homiburg. Þannig var þetta
skýrt fyrir mér, en annars lagði
ég ekki út í það að rannsaka
hvernig þetta mætti vera og væri
framikvæmanlegt. Það yrði eitt-
hvað skrýtið en vínföng væru
seld á, öðru og lægra verði t.d.
á Sandi heldur en annars stað-
ar á landi vorú. Hvað um það,
við þremennirngarnir komumst
klaklaust frá Homiburg með okk-
ar skammt, sem miðaður var við
hófsemi okkar, en ekki hitt að
okkur væri ekki frjálst að viða
að ok'kur eftir vild og getu.
IV.
Og svo fórum við í fjósatúr,
því auðvitað vildi ég sem af-
dankaður fulltrúi í landbúnaðar-
ráðuneytinu — nei fyrirgefið —
atvinnumálaráðuneytinu átti ég
að segja, landbúnaðarráðuneyt-
inu ekki til á voru landi — ís-
landi — vildi ég sjá og skoða
eitthvað af búskap á Mann-
heims-slóðum.
Landið umhverfis Mannheim er
marflatt, en þó sér til fjalla eigi
allfjarri. Við ökum í þá átt.
Gaman að sjá hvernig fjöllin
koma á móti manni, grænar hlið-
ar, auðsjáanlega vaxnar barr-
viðum, og mikið byggðar. Fag-
urt hlýtur að vera að búa þar
í hlíðunum og hafa útsýni yfir
sléttuna sem fellur flöt að fjalla-
rótunum, landið smá hækkar
ekki. Komnir á að gizka miðja
vegu til fjallanna er numið stað-
ar, við húsasamstæðu eina mikla
á sléttu túni. Ekkert virðist
mér benda til þess að hér sé
kúabú, en þó er það svo. Þetta
er kúabú byggt og stundað með
sérstökum hætti. Sjötíu há-
mjólka kýr, 5000 lítra skepnur
eða þar urn bil, standa hér í
einhölu fjósi og gera öll sín
stykki niður uim járnrimlaflór,
Rimlarnir eru gúmmivarðir,
flórinn U-laga og dýpkar allur
til annars endans, og er þar allt
að því eins metra djúpur. Ann-
an hvern dag er flórinn tæmdur
me ðvatnsflaumi, og saur og þvag
og vatn rennur út í neðanjarðar
steinþrær fyrir utan fjósgaflinn.
En þar er svo um búið að yfir
að Mta er ekkert að sjá nema
steinisteypuihellu eina mikla í
sléttri grasflöt, en þó stendur
leiðslustútur einn upp úr hell-
unni. Enginn fjóshaugur né for
sjáanlegt, og engin fjósalykt,
ekki að tala um. Eitt má vera að
einhverrar lyktar verði vart þeg
ar dælt er úr þrónum tvisvar
á ári, og þær tæmdar. Ekið er á
völl og akra í stórum blegvögn-
um. Allt er svo þrifalegt að þetta
gæti alveg eins verið Austurvöll-
ur og fjósið'landsímahúsið, að-
eins nokkuð lægra að veggjum.
Þar eð fjósið er einhölufjós tek-
ur það ekki nema hálfa breidd
Framhald á bls 11.