Morgunblaðið - 19.07.1963, Blaðsíða 10

10
MORCVNBLAÐ1Ð
Föstudagur 19. júlí 1963
eftir Viggó Oddsson
TÁKNMYNDIR fyrir Holland
eru oft sýndar sem túlípanar og
vindmyllur eða bláskreytt postu-
lín, sem þá er nátengt borgarnafn
inu Delft. Túlípanaræktina þarf
vart að kynna, hún er mest með-
fram vegunum meðfram Haar-
lem og Lisse, nálægt ströndinni,
milli Haag og Amsterdam. Þar er
jarðvegurinn beztur til þessarar
ræktunar og geta ferðamenn
stundum séð á vorin heilu túnin
þakin blómstrandi túlípönum í
öllum litum nema svörtum, en
sagt er, að ef einhver finnur
kolsvartan túlípana þá þurfi sá
ekki að vinna það sem eftir er
og eigi vís mikil auðæfi. Fyrir
túrista og heimamenn er opinn
sérstakur túlípanagarður, þar
sem öli afbrigði er að sjá. Er
lystigarður sá, Keaukenhof, mjög
fjölsóttur og frægur. Garðurinn
tilheyrir að sögn gamalli greifa-
ætt, sem nútíma skattaágengni
hefur neytt til að opna einkalönd
sín fyrir fjöldanum til að geta
staðið í skilum.
Túristar og minjagripir
Á leið um Holland kaupa ferða
menn að venju ýmsa minjagripi,
t.d. dúkkur i þjóðbúningum og
með tréklossa, silfurskeiðar með
einhverju borgarmerki og senni-
lega fara flestir með ódýra hand-
málaða leirmuni, líklega athuga
fæstir að þeir eru að kaupa eftir-
líkingar af hinu fræga og gamla
Delft-postulíni, sem gerði borg-
arnafnið nátengt orðunum postu-
lín eða fajance, en í Delft voru
margar leirvörumerksmiðjur
fremstar í flokki um langan tíma
og eru beztu gripirnir í viðhafn-
arsölum keisarahalla'jafnt sem í
stofum og eign einstaklinga um
allan heim. Virðist mér að hrifn-
ing landsmanna af þessum list-
munum eigi sér lítil takmörk
enda eru þeir örugglega sígildir
og ekta. Kaupendur losna við að
íhuga hvort verið sé að plata inn
á þá gervilist, sem oft er örðugt
að aðskilja á þessum umrótstím-
um.
Borgin Delft
Ef við hugum nánar að postu-
líninu er rétt að athuga fyrst um-
hverfið, eins og aðstæður leyfa.
Delft er á stærð við Reykjavík
og liggur á milli Haag og Rott-
erdam. Talið er að þar hafi verið
byggt á dögum Rómverja, en
byggð síðan aukizt, því skurðir
voru grafnir á þessu svæði og
bátaumferð og flutningar verið á
milli landshluta. í borginni eru
mörg mjög gömul hús, götur oft
þröngar eða með háum trjám á
bökkum skurða, sem liggja eftir
miðri götu. Þarna er höll Vil-
hjálms af Óraníu, sem er þeirra
Jón Sigurðsson, og dálítið meira,
hann er stofnandi hollenzku þjóð
arinnar, sem varð stórveldi á
heimsmælikvarða í margar aldir.
Filip II. Spánarkonungur setti fé
til höfuðs Vilhjálmi og var hann
myrtur í Delft, í Löllinni Prinsen
hof, vegna frelsisbaráttu sinnar,
árið 1584.
Þar á móti er feiknaleg kirkja
með undirstöður frá 13. öld, hafa
undirstöður turnsins sigið svo
að turninn hallast talsvert. Gamla
kirkjan er hún kölluð. Hvort
borgarbúar sem þá voru 5—8 þús.
voru svona kirkjuræknir eða
vegna prestskosninga, þá byggðu
þeir Nýju kirkjuna 1396—1496 og
er hún legstaður konungsættar-
innar. í turninum eru klukkur í
tugatali og eru oft leikin á þær
hin flóknustu tónverk. Þótt kirkj
urnar séu hvor um sig á stærð við
2—3 fyrirhugaðar Hallgríms-
kirkjur, eru engar sögur um að
þorpsbúum hafi ofboðið kirkju-
smíðin og væri athugandi hvort
ekki ætti að senda meðal-
mennskudýrkendur hér heima til
Delft, á eigin kostnað, til lækn-
inga, svo þeir dragi ekki úr þeim
stórhug sem enn berst hér í bökk
um eftir erlend yfirráð.
Háskólaborgin
Delft er mikil háskólaborg sem
allra þjóða menn sækja heim, t.d.
hafa Sameinuðu þjóðirnar ítök í
tæknimiðstöð og skóla í korta-
gerð eftir flugmyndum. Einn
námsmanna í Delft sagði mér að
þetta væri mesta theoríubæli
heims, tel ég það mjög sennilegt,
en theoría er vísindaleg aðferð til
að gera einföld og auðunnin verk
efni seinvirk og erfið, í vísinda-
legum tilgangi fremur en hag-
kvæmni í mörgum tilvikum.
Auk margvíslegra menntastofn
ana er þarna ráðhús frá 14. öld
og er engin tjörn þar nálægt. Um
borgina liggur mikill skipaskurð-
ur, þarf oft að spretta úr spori til
að komast yfir vindubrýr áður en
skip sigla í gegn. Safnast þarna
oft mikill fjöldi fólks og farar-
tækja og þekja næstu götur. Hef
ág hvergi séð fólk leggja eins
mikla rækt við umferðarreglur
sem þar.
Lögreglan ráðalaus
í Delft er aragrúi af ölstófum
og vínbúðum en engin ölvun, því
Hollendingar neyta áfengis af
þekkingu og eins og frjálsir
menn. í 7 mánuði, sem ég var
þar í borg, sá ég aðeins í eitt sinn
að lögreglan skipti sér af ölvun
og vissi ekkert hvað gera átti í
þessu vandamáli. Þjörkuðu lög-
reglumenn svo lengi við mann-
inn sem var talinn ölvaður, að
það var víst runnið af honum er
orðaskiptum lauk, en hundruð
manna horfðu á fyrirbærið. Delft
og Reykjavík eru álíka fjölmenn-
ar. í Delft fæst sterkasti bjór og
létt vín í matvörubúðum, enda
virðist neyzla áfengis vera hluti
af þeirra staðfasta heimilislífi, fá
menn sér oft glas af öli eða lítið
staup af Genever að kvöldi eða
eftir langan vinnudag. Áfengis-
vandamál er þar ekkert, enda
templarar ókunnir borgarbú-
um.
Þarna er talsverður matvöru-
áfengis- og verksmiðjuiðnaður og
hin fræga De porceleyne Fles
sem framleiðir listmuni.
Bláskreytt postulín
PostUlínsgerð er uppfundin í
Kína fyrir um 1000 árum, barst
hún þaðan til Evrópu þótt fram-
leiðsluaðferðin væri leyndarmál,
sem varðaði líflát að kunngera.
Síðan á 16. öld reyndu fram-
leiðendur að gera sem beztar
eftirlíkingar af kínverska postu-
líninu. Um 1600 var Hollenzka
austurindíafélagið stofnað og
jókst þá innflutningur á kín-
versku postulíni til Evrópu. Leir-
kerasmiðir reyndu að skipta yfir
og eftirlíkja hina kínversku
vöru. Hollenzkir leirkerasmiðir
fundu upp sína eigin aðferð til
postulínsgerðar en höfðu ekki
nema dekkri leir til framleiðsl-
unnar, þöktu síðan munina með
hvítum iit og skreyttu með
bláu. Á 17. öld fór postulínsgerð
mjög fram í mörgum löndum, var
framleitt bæði mjúkt og þykkt
eða þunnt og hart postulín, var
mikil áherzla lögð á skreytingar
og ýmsar styttur, auk venjulegr-
ar notkunarvöru. Margir furstar
lögðu metnað sinn í að koma upp
postulínsgerð.
Nýjar uppgötvanir
Til postulínsgerðar eru notaðar
sérstakar leirtegundir og blöndur
sem síðan eru mótaðar og bakað-
ar, síðan voru munirnir skreytt-
ir, þá borin á glerungsefni og að
síðustu bakaðir í annað sinn til
að bræða glerunginn. Postulíns-
gerðir í Delft stóðu á tímabili
jafnvel framar kínversku og jap-
önsku postulíni er varðaði skreyt
ingar og fallega lögun á hlutun-
um. Voru notaðir allir iitir þótt
blátt væri uppistaðan. Árið 1709
fann Þjóðverjinn Böttger upp að-
ferð til að gera postuiín áþekkt
hinu kínverska og er regluleg
postulínsgerð í Evrópu talin hefj-
ast árin 1709—13, er hann fann
upp hið hvíta Meissen-postulín,
framleiðslan var talin ríkisleynd-
armál. Ertglendingurinn Wedg-
wood fann einnig upp aðferð til
að framleiða hvítt postulín um
miðja 18. öld.
Örðugleikar í Hollandi
Við þessar uppgötvanir urðu
miklir örðugleikar hjá ýmsum
framleiðendum postulíns, t.d.
fóru Hollendingar að dragast aft-
Skreyting á poslultni. Snilldarlegt haudbragð á ýmsum stig-
um verksins.
Nýja kirkjan í Delft, frá 1396 er á hæð og stærð á við 2—3 fyr-
fyrirhugaðar Hallgrímskirkjur. Byggð af ca 5—8 þús. þorps-
búum, sem áttu fyrir aðra kirkju af svipaðri stærð. Þetta er
grafkirkja konungsætlarinnar.
ur úr, þeir höfðu engan hvítan
leir til framleiðslunnar og urðu
að flytja hann inn, þeir urðu ekki
lengur samkeppnisfærir við aðr-
ar þjóðir. Reynt var að lækka
verð á framleiðslunni með þeim
árangri að vörugæði minnkuðu,
hver verksmiðjan af annarri
hætti störfum. Ekki bætti það úr
að Frakkar hernámu landið til
1813, en þá voru aðeins þrjár
postulínsgerðir í Delft, en skiptu
tugum þegar bezt lét. Margir
þeir sem áður stunduðu þetta
starf fluttust til annarra landa og
héldu þar áfram postulínsfram-
leiðslu.
Endurreisnin
Árið 1876 urðu eigendaskipti á
Frægur vasi.
verksmiðjunni De Porceleyne
Fles, sem var stofnuð 1653. — J.
Thooft hóf endurbætur á verk-
smiðjunni og framleiðslu, sem þá
var í niðurníðslu og framleiddi
engan listiðnað heldur venjuleg-
ar, ódýrar vörur með áprentaðri
skreytingu. Var hafizt handa um
að framleiða endurbætta tegund
af „Blue Delft“, ný efni voru
fengin og gömul steypumót tekin
úr notkun. Hlutirnir voru nú
handunnir, í mótun, skreytingu,
dýft í glerungsupplausn og bakað
ir á sérst-kan hátt. Eftir miklar
tilraunir og samæfingu úrvals-
listamanna, komst framleiðslan á
fastan grundvöll í núverandi
mynd. Við þetta komst brátt nýtt
frægðarorð á hið gamla Delft-
postulín og framleiðslan varð
mjög eftirsótt. Eru þar sam-
ræmdar nýjasta tækni og gömul
hefð, hinir þaulæfðu listiðnaðar-
menn meðhöndla munina stig af
stigi, gervilist á þar ekki aðgang.
Fjölbreytt framleiðsla
Smám saman tók hin endur-
reista verksmiðja að auka fjöl-
breytni í framleiðslu til að þókn-
ast mismunandi smekk viðskipta-
vina. Var skreyting t. d. með
rautt-blátt-gull-litum eins og
gert var á miðri 17. öld, þá líka
hvítt postulín, sem fær gildi sitt
aðeins af fallegu lagi og einstök-
um ljós-cream-blæ með ógegnsæ-
um glerung. Þá eru einnig skreytt
ir munir í líkingu við kínverskt
postulín, afbrigði frá Ming-
tímabilinu, með - rauðri skreyt-
ingu utan á glerungnum. Eru
þessir munir sagðir mjög eftir-
sóttir af áhugamönnum. Ekki má
gleyma veggtiglunum með mynd
skreytingum af öllum stærðum.
1956 var hafin framleiðsla á sér-
stökum listmunum, sem söfn og
einstaka áhugamenn reyna að
ná í.
Fátt gripa
Hér á landi er fátítt að sjá
gripi frá þessari listmunagerð,
enda hafa þeir aldrei fengizt í
búðum svo vitað sé, aðeins mis-
góðar eftirlíkingar, þó veit ég um
mann sem á gamla og feikna
verðmæta diska — einnig er stór
diskur í Valhöll við Suðurgötu,
auk nokkurra muna á ýmsum
stöðum en minni. Á söfnum er
hér ekkert að finna nema gamalt
skran, að séð verður, en einhver
saga réttlætir kannski tilveru
þeirra á slíkum stað. Hrifning
Hollendinga á þessum listmunum
og tilvera þeirra á söfnum um
allan heim svo og saga sjálfs
postulínsins hlýtur að vekja 'for-
vitni manns og telja verður að
þetta sé eitt af því bezta sem Hol-
lendingar birta umheiminum.
Má vera að þessi grein veki
nokkra athygli á hlutum sem
fagurkerar á postulínssviðinu
lofa svo liggur við öfgum. Söfnun
postulíns hér á landi, sem byggð
er á þekkingu og listsmekk, verð-
ur að teljast óþekkt enda ofsa-
dýr, og fáir kunna að meta slíkar
gersemar með eigandanum. —•
Hvernig stendar á því að engir
fræða fólk um þessa hluti?