Morgunblaðið - 21.11.1963, Blaðsíða 10

10
MORCUNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 21. nóv. 1963
ESTABLISHEO IS74
■>rn 1 iiii Iron Worlts Liniibod
Wlmiipe «j, G ii*x a «1 b
Fyrirtækið, sem Jón Stál van n lengst hjá.
ÉG er þeirrar skoðunar, að
íslendingar eigi að reisa sitt
eigið stáliðjuver, og nota sjálf
ir allt það brotajárn, sem hér
fellur ta.
Það þarf ekki að byrja
stórt. Aðalatriðið er, að stál-
iðjuverið vaxi og dafni og
geti orðið lyftistöng íslenzk-
um þjóðarbúskap.
Maðurinn, sem þannig tal-
ar er Jón Ólafsson Stál. Hann
talar af reynslu, og mun eng-
inn íslendingur hafa viðlika
þekkingu og kunnáttu í stál-
iðju og stálframleiðslu og
hann.
Morgunblaðið hitti hér á
dögunum Jón Stál, vestur-
fslendinginn, sem gert hefur
garðinn frægan. Reffilegur
var hann á velli og öldur-
mannlegur. Hann er núna 76
ára gamall, ber aldurinn vel
og talar nærri lýtalausa ís-
lenzku, þótt hann hafi dval-
izt áratugum saman meðal
framandi þjóða. Jón er bróðir
séra Ólafs, sem fyrr var prest
ur á Kvennabrekku í Dölum.
Ævin hans hefur verið við-
burðarík, en hún er einmitt
gott dæmi um mann, sem haf
izt hefur, svo að segja úr
engu, til mikils frama vegna
eigin verðleika og dugnaðar.
„Þegar ég fyrst fór utan,“
segir Jón Stál, „lá leið mín
til Skotlands. Það var árið
lðlO.^Átti að læra þar sauð-
fjárrækt mest að áeggjan
séra Guðmundar Helgasonar
í Reykholti. Ég var 2 ár með
Skotum, en þá strax hneigð-
ist hugur minn til þess, sem
átti eftir að verða ævistarf
mitt. Áhugi minn beindist all-
ur að efnafræði og gekk ég
á kvöldnámskeið í þeirri grein
hjá ýmsum kunnum prófes-
sorum. Hélt svo heim til ís-
lands, en undi þar ekki lengi.
Leið mín lá til Kanada og ég
hafnaði loks í Winnipeg, eins
og fleiri iandar, bæði fyrr og
síðar. Strax og þangað var
komið, sneri ég mér að efna-
fræðináminu og sótti mörg
námskeið. Næst bar mig til
Klettafjalla. Þar var verið að
byggja 7 mílna löng járn-
brautargöng við Roger Pass,
og átti að fóðra þau innan
með steinsteypu, og við það
verk var ég fulltrúi félagsins
C. B. R., og kallaðist ég þar
inspector félagsins. Árið 1915
hætti ég hjá C.B.R. og hélt
áfram að sækja námsskeið í
efnafræði í Winnipeg, en réðst
árið eftir efnafræðingur til
Selkirk, en á þeim stað var
stofnsett fyrsta stáliðjuver í
vestur Kanada.
f Selkirk var ég í 5 ár. Þá
var stálið ekki upp á marga
fiska, en það átti fyrir sér
að batna. Til Winnipeg kom
ég aftur 1921 og réðist síðar
til fyrirtækisins Yulcan Iron
Works Limited, og bar þar
titilinn málfræðingur (metall-
urgist).
Þetta var 1923 eða fyrir 40
árum. Það spurðist fljótt út,
að stálið hjá VIWL væri gott,
og þess vegna gerðu ríkisjárn-
brautirnar í Kanada mikla
pöntun hjá félaginu. Átti
félagið að framieiða 14 eim-
reiðir af minni gerð og stærri,
7 af hvorri. Framleiðslan tók
mörg ár eða allt til ársins
1933. Eimreiðar þessar líkuðu
svo vel, bæði hvað snerti
gæði stálsins og tilbúning
vélahlutanna, að nú hafa
fyrstu vélarnar af báðum gerð
um verið keyptar og settar
upp í almeningsgörðum
Winnipegborgar.
Sú fyrri var smíðuð 1927,
var keypt af hádegisklúbb
einum í borginni og sett upp
í skemmtigarði einum.
Nokkru síðar keypti Winni-
pegborg fyrstu vélina af
stærri gerðinni og setti hana
upp í öðrum skemmtigarði
Jafnframt sýndi Winnipeg-
borg mér þann heiður að
gera mig að heiðursborgara
sínum. Hjá báðum þessum
eimrei'Sum er skilti, sem á
stendur, hver hafi gert vélar
þessar.
Jón Stál er annars tregur til
að segja frá eigin frama. —
Sveinbjörn Jónsson forstjóri
Ofnasmiðjunnar sagði Morg-
unblaðinu, að Jón Ólafsson
hefði gefið Iðnminjasafni ís-
lands margar góðar gjafir,
m.a. dagbók sína og 50 skugga
myndir, sem Jón notaði við
fyrirlestra sína, og jafnframt
sýnishorn af stáli, sem hann
hefur gert, auk ýmissa skjala.
Það er ekki einungis, að
Jón hafi búið til stál til frið-
samlegra nota, heldur hefur
hann búið til sérstaka stál-
blöndu í skriðdreka í seinni
heimsstyrjöldinni, og vann
hann fyrir alþjóðafrægð.
Ráðherra sá í Kanada, sem
fór með mál varðandi skot-
færi og vopn, Killgawer,
sagði, að stál Jóns væri bezta
stál í heimi og fullnægði
þeim kröfum, sem gerðar eru
til stáls í hernaði. Brynvarð-
ar plötur með mikilli skot-
mótstöðu þurfti í skriðdreka
Bandamanna í stríðinu. Hamil
ton, Ontario hefur um langt
skeið verið miðstöð stálfram-
leiðslu Kanada. 1941 voru
haldnar þar skotæfingar til að
reyna hæfni og mótstöðu
stáls frá ýmsum stáliðjuver-
um í Kanada. Stálplötur frá
Vulkan Iron Works Limited,
sem Jón Ólafsson hafði búið
til, tóku öllu öðru fram. Þær
fengu 1901 stig „foot-pound-
seconds-“, sem reiknað er
þannig, að mæld er fjarlægð-
in frá plötunni, sem kúlunni
er skotið að og þyngd og
hraða kúiunnar. 1725 stig var
lágmarkið og mörg stáliðju-
ver áttu í erfiðleikum að
komast að þeim. í bréfi, skrif
aði hershöfðingi einn, Ireton
að nafni, sem starfaði í stál-
eftirlitsnefnd Bandamanna,
að stál það, sem Jón Ólafsson
framleiddi, tæki öllu öðru
fram, sem þá hefði þekkst.
Leyndardómur stálfram-
leiðslúnnar er hitinn. í
Winnipeg er aðeins notað
brotajárn það, sem til fellur
hverju sinni. Fyrst þarf að
bræða járnið með hitastigi,
sem nær allt að 3200 stigum á
Fahrenheit, . og öll aðskota-
efni eru fjarlægð með súrefni.
Framleiðsla nýs stáls er fólg-
in í því að bæta við vissum
efnum, og er það mismun-
andi, hvaða stál á að fram-
leiða. Hér gildir ekki einung-
is lærdómur, heldur miklu
fremur hugvit þess, sem stál-
framleiðslunni stjórnar. í
bezta stáli eru oft margar
loftbólur, því færri, sem þær
eru, því betra er stálið. Það
er því undir manni þeim kom
ið, sem sér um stálblönduna,
að árangurinn verði gott stál.
Jón Stál Ólafsson framleiddi
svo gott stál, að það veitti
honum viðurkenningu á al-
þjóðavettvangi. Helzta áhuga
mál þessa aldraða en síunga
stálframleiðnda er það, að sett
sé á stofn stáliðjuver á ís-
lndi. Iðnaðarmálastofnun ís-
lands hófst handa um rann-
og réði til þess bandariskan
sókn á þessu máli á sinni tíð
sérfræðing. Niðurstaða þeirr-
Jón Stál
ar rannsóknar varð neikvæð.
Jón er ekki ánægður með þá
niðurstöðu. Hann leggur
áherzlu á, að byrjað sé í smá-
um stíl, en síðan aukið eftir
því, stáliðjuverinu vex fiskur
um hrygg. Hann bendir á, að
V.I.W.L., sem hann starfaði
lengst hjá, hafi byrjað með
því að smíða skeifur! Nú sé
þar stærsta stáliðjúver
Kanada, sem glöggt má sjá
af mynd af þessu fyrirtæki,
og þessu rabbi fylgir.
Það er sómi íslands að eiga
menn eins og Jón Stál í röð-
um sínum. Hann er kominn
til landsins aftur og ætlar að
dveljast hér í vetur. Jón á
skilið virðingu þjóðarinnar.
íslenzka þjóðin er fámenn, en
hún hefur ævinlega byggt á
gæðum fremur en magni. —
Stál!
Vertu velkominn heim, Jón.
Fr. S.
Eimreiðin, sem Winnipegborg setti upp sem mynjaarrip.
ui ém
Framh. af bls. 13
lausninni. Félög er hægt að
mynda um slíkt fyrirtæki.
Litum nær höfuðborginni fjöl-
mennu. Væri ekki girnilegt fyr-
ir auðugan Reykvíking að kaupa
Selvogshrepp vegna hinnar miklu
sport-aðstöðu sem þar er við Hlíð
arvatn og um fleira? Hvar eru
lög sem banna? Að sönnu á rík-
ið lendur í Selvogi, en ekki væri
meira athugavert þótt ríkið seldi
þær heldur en að selja þær á
leigu jafn óvirðulega og nú er
gert að því er gildir um þær
sumar.
— Og hvað um suma hrepp-
ana á Vestfjörðum? Hugsunin
hreppur til sölu er því miður
engin glórulaus fantasía.
— O —
Að lokum, enginn skyldi halda
að nein orð mín í þessari grein
séu sprottin af óvild í garð auð-
manna, ef við megum nefna ein-
hverja íslenzka menn því nafni.
Mér er meira að skapi að segja
að ísl. þjóðin eigi því miður of
fáa og smáa auðmenn. Ættum við
slíka svo að um munaði mætti
vænta þess að einhver þeirra
gerðist atkvæðasamur til þjóðar-
heilla. Ég trúi ekki á gildi þess
að jafna allt — niður á við.
Enginn sem þetta les skyldi
heldur halda að ég sé að gera
að gamni mínu, því fer víðs
fjarri, hér er sannarlega um al-
varlega hluti að ræða, og ég þarf
ekki annað en að hugsa til minn-
ar uppeldissveitar Hólahrepps til
þess að ég finni eldinn á mér
brenna, svo ótt hafa býlin í þeim
fámenna hreppi lagzt í eyði svo
að segja í næsta nágrenni Bænda-
skólans á hinum fræga Hólastað.
Ég óska fjórmenningunum til
hamingju með þingsályktunartil-
lögu sína, vonandi má eitthvað
gott af henni spretta, en aftur og
enn, svæfið ekki málið í margra
ára nefnd. Hér þarf snör og á-
kveðin handtök svo að þjóðfélag-
ið glopri ekki meiri verðmætum
út úr höndunum á sér en orðið
er, og til þess að setja undir mik-
inn leka sem senn er orðinn hrip-
leki ef ekki fæst aðgert.
Slemdal, á Marteinsmessu,
11. nóvember 1963.
Á. G. E.
Huseigendafélag Reykjavíkur
Skrifstofa á Grundarstig 2A
Sími 15659. Opin kl. 5—7 alla
virka daga nema laugardaga.