Morgunblaðið - 03.12.1963, Síða 17

r Þriðjudagur 3 des. 1963
MORGU N BLAÐIÐ
17
Kristján Albertsson:
Thor Jensen - hinn síðasti
mikli landnámsmaður
hugsa til hans sé hann oft fyrir
mér í stólnum sínum á Fríkirkju-
vegi 11, þegar öll barnabörnin
hópuðust um hann á sunnudög-
um slógust um að komast upp
á hnéið á afa, eða fá að kyssa
hann, og hann kleip dálítið í
litlu nebbana og eyrun, til þess
að hóf yrði á öllu kjassinu —
á slíkum stundum fannst mér
einna mestur ljómi yfir ásjónu
hans. Ef ég horfi lengra aftur í
tímann er hann mér minnis-
stæðastur nýkominn úr smni ár-
legu siglingu; borð, stólar og allt
heimilið flóir út í gjófum handa
barnahópnum, brúðum og biúðu-
vögnum, myndabókura og iita-
kössum, skrautlegum skipum
sem hægt var að draga upp
eins og úr, og og láta bruna út á
Tjörn, fylkingum af litskrúðug-
um tindátum, teinréttu fótgöhgu-
liði og hnarreistum riddurum á
gæðingum. Hver gleðineisti sem
tendraðist í barnsauga margfald-
aðist í augum föðursins, og svo
gat virzt sem hann væri sjálfur
sá sem mest hafði gaman af
öllum leikföngunum.
Frh. á bls. 25
Thor Jensen
Kaflar úr ævisögu Thor Jensen
eftir Valtý Stefánsson ritstjóra
AÐRIR munu til þess verða í
dag að rekja æfiatriði og starfs-
feril Thors Jensens, og margir
lesa að nýju margt í endurminn-
ingum hans. Sögu hans er vel
borgið, og hún mun lengi í
xninnum höfð. Eitt síðasta happ
Ihans og hamingja var vinátta
þeirra Valtýs Stefánssonar, sem
fékk mikla ást á hinum aldna
öðlingi og stóreflismanni í ís-
lenzku framkvæmdalífi, sat hjá
honum öllum stundum, árum
saman, til þess að forvitnast um
æfi hans og störf, og skrá minn-
ingar hans. Sú bók varð ein
mesta mannlýsing og æfistarfs-
lýsing sem til er í bókmenntum
okkar, og mun lengi hafa upp-
eldisáhrif á framgjrarna æsku á
íslandi, á við flest annað sem
ritað hefur verið þarfast á síð-
ari tímum.
Snemma brá til þess sem
verða vildi. Thor Jensen hafði
fengið í vöggugjöf hetjulund og
æfintýrablóð: hugrekki til að
leggja út á nýja stigu, Viðsjála
og erfiða, og traust á hamingju
sína. Hann er fjórtán ára dreng-
ur á skólabekk í Kaupmanna-
höfn þegar kennari spyr hver af
bekkjarsrveinum vilji fara til
verzlunarstarfa á Borðeyri á
íslandi. Thor einn réttir upp
höndina, strax og hiklaust. Það
á við hann að fara lang.t út í
heim, í ókunnugt land — jafn-
vel land sem hafði orð á sér fyr-
ir að hafa upp á lítið að bjóða.
Hann treystir sjálfum sér — og
sinni heillastjörnu. — Kemur
skömmu síðar til íslands, lítill
drengur með tvær hendur tóm-
ar, umkomulaus í hinum nýju
heimkynnum, fátæku harðbala-
landi, og fyrstu árin árin örnur-
legir kuldatímar.
Margur hefði í hans sporum
horfið aftur til fjólskyldu og
ættjarðar, eða látið berast með
straumnum til Ameríku — enda
hefði svo getað farið — En
hann lærir furðufljótt íslenzku,
og les íslendingasögur; við þann
lestur byrjar hann að resta ræt-
ur í hinu nýja landi. Hann getur
vel hugsað sér að verða landi
þess fólks, sem sagt er frá í
sögunum, ®g bænda á Stróndum,
sem kippir í kynið til fornra
feðra. Þegar hann fellir hug til
íslenzkrar stúlku, eru örlög hans
ráðin til fulls, og um alla æfi.
Hann er tvítugur, hún sekstán
ára, þegar þau lofast. Það átti
eftir að ganga á ýrosu fyrir
Thor Jensen. Hann sagði við
Valtý Stefánsson á efri árum:
„Ég hefði fyrr eða síðar farið
vestur, ef Þorbjörg mír. hefði
ekki haldið mér föstum"; hún
hafði aldrei mátt annað heyra
en „að ég legði fram aila krafta
mína til farsseldar fyrir íslenzka
hagsmuni. í hvert sinn sem ég
hafði tækifæri til að horfa fram-
*n í hana, færðist ég allur í
aukana. Þá kom kraftur í karl-
inn, og margt það, sem ég tæp-
lega treysti mér til að komast
fram úr, varð mér leikur einn,
er ég fann, að hún stóð með
mér.M
Það verkefni sem við fciasti,
þegar Thor Jensen . var kominn
á bezta starfsaldur, var að rvðja
braut út úr frumbýlingshætti í
íslenzku atvinnulífi, taka nýja
tækni í þjónustu sína, bæði til
sjáveu* og sveita, kanna nýjar
leiðir í framleiðslu og viðskift-
um, Örðugleikarnir voru miklir;
íslenzk náttúra erfiður mótleik-
ari; fátækt og féleysi tafði og
bagaði; skortur á rekstursfé, —
skortur á tiltrú, og fámenni
þjóðarinnar — allt lagðist á eitt
til að hnekkja hverri viðleitni og
draga mátt úr mönnum. Þeir
sem stóðu í stórræðum á þessum
tímum hefðu helzt þurct að vera
að sem mestu leyti jafnlyndir
járnkarlar — en Thor, Jensen
var ekki þannig farið Hann seg-
ir við Valtý Stefánsson um konu
sína: „Allt það, sem ég aðhafð-
ist í lífinu og nokkru máli skifti
fyrir mig og störf mín, var mót
að af hennar anda. Það var hún,
sem gaf mér styrkinn til að
leggja út í stórræðin. Án hennar
aðstoð'ar þótti mér ég vera hjálp-
arvana og einmana, nærri að
segja bja.rgarlaus í lífinu.“ Þetta
kunna að þykja undarleg orð
af vörum manns, sem var jafn
Jhugaður, viljasterkur og þrek-
mikill, og þau eru auðvitað að
nokkru leyti ýkjur, — þegar hann
hældi konu sinni komu sterk-
ustu orð ein til greina. En sann-
leikurinn var sá, að endaþótt
Thor Jensen væri gjarnt að 'áta
gamminn geisa og treysta sinni
heillastjörnu, þá var honum ekki
öðrum mönnum betur gefið að
taka mótlætí eða óförum af jafn-
aðargeði og stillingu. Hann gat
virzt næsta berskjaldaður þegar
skakkaföll dundu yfir. Hann var
örlyndur tilfinningamaður, við-
kvæmur fyrir æru sinni og fyrir
skyldu pbgnvart konu og heimili,
og öllum sem eitthvað áttu undir
gengi hans. Xiífið mun snemma
hafa lagt þungan geig í brjóst
hans, þegar stórhugur hans varð
honum ungum að falli, og hann
stóð uppi gjaldþrota með fullt
hús af börnum. En ef vonbrigði
og áhyggjur gátu lagzt þungt á
hann, þá var Margrét Þorbjörg
því hæglátari og sterkari sem
harðar blés á móti, tók öllu af
sömu ytri ró, sama öryggi, sama
trausti á framtíðinni. Þann styrk,
sem hann gat brostið á erfiðum
stundum, átti hún, fyrir bæði ef
með þurfti.
Eg man Thor Jensen standa
upp yfir borðum á sjötugs af-
mæli sínu til að mæla til konu
sinnar, þakka henni samfylgd-
ina; eftir fáein orð varð honum
svo tr'egt um mál, að hann kom
engu orði upp; hann þurkaði
augu sin, reyndi að harka af
sér, en Margrét Þorbjörg tók
hönd hans brosandi, sagði að
ræðan gæti ekki orðið betri,
hann skyldi engu við hana bæta.
ÓsérhMfni, ábyrgð og skylda
voru æðstu boðorð í lífi hans og
hann gekk að hverri fram-
kvæmd með brennandi ahuga.
En hinn alvörumikli átakamaður
og erfiðismaður hafði varðveitt
meira en flestir aðrir af við-
kvæmri barnslund, einiægni
barnsins I sorg og gleði, og ást
þess á lífinu.
Þegar hann kom til Akureyr
ar 1912 fékk hann óvænta heim-
sókn á hóteli sínu — Matthías
Jochumsson birtist í gáttinni;
sagðist mega til að heilsa upp
á Thor Jensen! Þeir komu hvor
úr sinni veröld, en urðu fljótt
vinir, og hefur vafalaust ekki
hvað sízt flýtt fyrir hve báðir
áttu mikið af bjartri og elsku-
legri barnslund. Þegar Matthías
kom til Reykjavíkur einhvern-
tíma á næstu áru,m hélt Thor
Jensen honum veizlu. Matthías
gerði orð á því daginn eftir hve
kvöldið „hjá honum Thor mín-
um“ hefði verið gott, og bætti
við: „Við drukkum kampavín
rétt eins og hundar lepja vatn
úr polli!“
Thor Jenseit skildi og elskaði
börn, og þau hann. Þegar ég
III.
Um miðjan dag hinn 5. júní,
þjóðhátíðardag Dana, kom
„Júnó“ inn á Borðeyrarhöfn, eft-
ir 37 daga ferð. Er skipið var
lagzt við festar, fór ég að líta í
kringum mig, því að nú var ég
loksins kominn á ákvörðunar-
staðinn, þar sem ég átti að dvelja
næstu fimm ár.
Loftið var skýjað, svo að ekki
sá til sólar. Fjallabjart var þó og
kyrrt veður. Þóttti mér staður-
inn strax aðlaðandi og hugði ég
gott eitt til veru minnar þar,
þrátt fyrir ísinn og kuldann, er af
honum lagði.
Aðkoman til landsins var vissu
lega kuldaleg þetta ísavor. En ég
fann ekki til þess. Æskufjör mitt
og allt hið nýstárlega, sem fyrir
augun bar, bægði áhrifum kuld-
ans á brott.
Byggðin á Borðeyri var ekki
önnur en verzlunarhús og íbúð-
arhús Clausens-verzlunar og
gamall torfbær, sem fylgdi þeirri
eign. Grunnur hafði verið hlað-
inn um vorið undir húsið, sem
Valdemar Bryde ætlaði að láta
reisa.
Nú hófst mikið annríki hjá
okkur komumönnum á „Júnó.“
Þurfti að gera margt í senn. í
skipinu var allmikið af tilhöggn-
um viði í verzlunarhúsið, en jafn-
framt venjulegar vörur fyrir vor-
kauptíðina. Þurftum við sem
fyrst að koma okkur þannig fyrir
í skipinu, að unnt væri að hefja
þar verzlun.
Fyrst var rýmt til með því að
koma húsaviðnum í land. í mið-
lest skipsins var síðan útbúin af-
greiðslubúð, eins og venja var í
„spekulantsskipum". Þar voru
settar upp hillur fyrir kramvör-
ur og ýmsa smávöru og gert búð-
arborð fyrir afgreiðslúna. í aft-
ari lestinni var kornvaran, og var
hún afhent þaðan. En rýmt var
til í framlestinni, svo að þar
mætti koma fyrir ullinni er
bændur lögðu inn.
Æði þröngt var í skipiriu, eftir
að gengið hafði verið þannig frá,
að hægt væri að hefja þar verzl-
un. Við þurftum eftir sem áður
*að hafa þar bækistöð, því að ekk-
ert húsnæði var handa okkur í
landi.
En þeir sem hér áttu í hlut
voru því vanir að gera ekki mikl-
ar kröfur til lífsþæginda, þegar
því var að skipta. Enda var okk-
ur ekki vandara um en öðrum,
sem þá ráku verzlun í hinum litlu
vöruflutningaskipum. Einn starfs
mann fengum við til viðbótar í
skipið. Það var Theodór Ólafsson
frá Melstað. Hann var fjörugur
og skemmtilegur ungur maður og
drengur hinn bezti.
Verkaskipting við verzlunina í
„Júnó“ var þannig: Theodór
Ólafsson var bókari. Nielsen
stýrimaður annaðist afhendingu
á þungavöru, kornmat og þess
háttar, og tók á móti ullinni. Ég
var búðarmaður, í miðlestinni.
Sveinn Guðmundsson hafði að
sjálfsögðu umsjón með öllu og
samdi við viðskiptamennina, og
þeir Bryde báðir, eftir að hann
kom. Hann kom til Borðeyrar
nokkru á eftir okkur. Hafði hann
farið með póstskipi til Reykja-
víkur og landveg þaðan til Borð-
eyrar.
Undir eins og við vorum komn-
ir inn á Borðeyrarhöfn, fóru við-
skiptamenn að gera vart við sig.
Héraðsmönnum hafði fallið vel
að skipta við Bryde undanfarin
sumur, enda töldu þeir sér hag-
kvæmt, að kaupmennirnir á staðn
um væru fleiri en einn.
,.Júnó“ lá um hundrað faðma
frá landi. Annaðist ferjumaður
flutning viðskiptamanna út í
skipið með ull þeirra og annan
farangur og úttektina til lands
aftur. Ferjumaðurinn var aldrað-
ur maður, að nafni Jónadab.
Hafði hann haft þetta verk á
hendi fyrir Bryde undanfarin
sumur.
Settur var bryggjustúfur í flæð
armálið, til þess að fólkið gæti
komizt þurrum fótum út í ferj-
una. Voru búkkarnir úr bryggj-
unni og flekarnir, er lagðir voru á
þá, geymdir á landi yfir veturirin.
Jónadab ferjaði fólkið í skips-
bátnum. Hann stóð sjálfur í skut
og réri með einni ár. Það þótti
hentugt, þar sem stutt var að fara.
Fólk og farangur rúmaðist líka
betur í bátnum á þennan hátt.
Ferjumaður varð, eftir því sem
hann gat, að sjá um að flytja fólk
ið út í skipið í sömu röð og það
kom á Eyrina, og að samferðafólk
fengi að halda hópinn.
Þegar aðsókn var sem mest,
varð að takmarka aðgang að skip-
inu og sjá um, að þeir sem lengst
höfðu dvalið þar væru teknir í
land, áður en fleiri voru fluttir út.
En fólk var venjulega fljótt að
ljúka erindum sínum. Var fram-
reitt kaffi í káetunni handa öll-
um, sem það vildu þiggja, með
kringlum og öðru erlendu kaffi-
brauði. Lengdi það vitaskuld við-
stöðu fólksins. Aðallega var það
langferðafólk, sem notaði sér
þessar góðgerðir.
Allan daginn var ég önnum
kafinn við afgreiðslustörfin í mið
lestinni. En það háði mér illilega,
að ég kunni ekki stakt orð í ís-
lenzku. Hafði ég ekki gert
mér neina grein. fyrir þeim
erfiðleikum s em af vandkunn-
áttu minni kynnu að stafa,
fyrr en að því kom. Theo-
dór Ólafsson varð í fyrstu að
skrifa handa mér afhendingar-
seðla, svo að ég sæi hvaða vör-
ur hver ætti að fá. íslenzka heit-
ið á vörunum skrifaði hann jafn-
framt á seðlana. Þessir afhend-
ingarseðlar urðu því einskonar
orðabók fyrir mig. En eins og gef-
ur að skilja urðu þetta sífelldar
endurtekningar, svo að ég lærði
fljótt íslenzku heitin á öllum
þeim vörutegundum, sem til voru
í búðinni. Og þá þurfti ég ekki
lengur á seðlunum að halda.
Leyndardómar íslenzkunnar upp-
lukust smátt og smátt fyrir mér,
enda sá ég, að þarna gæti ég ekki
Framh. á bls. 22.