Morgunblaðið - 28.05.1964, Qupperneq 9

FÍmmfudasuT 28. mai IS64
MORGU N BLAÐIÐ
9
Steíngrímur Davíðsson:
Stærstu vandamalin
Aldamótaæskan
í byrjun aldar vorrar, þegar
enginn íslendingur gat talizt rík-
ur, fáir meira en bjargálna, en
flestir fátækir, voru vandamál
heimilisfeðra eiginlega aðeins
tvö: í fyrsta lagi, að afla fjöl-
skyldu sinni og öðrum heima-
mönnum nægilegra nauðþurfta,
er á þeim dögum reyndi mjög
á þrek og hyggindi húsbænd-
anna og varð sumum ofraun, og í
öðru lagi að koma börnum sín-
um til nokkurs þroska. Mikill
meiri hluti þjóðarinnar þreytti
ennþá sitt skeið í kyrrlátu dreif-
býli, eins og verið hafði frá upp-
hafi íslandsbyggðar. Hægfara
þróun er stefndi að bættum lífs-
kjörum, aukinni menntun og
sjálfsforræði var orðin stað-
reynd og víst þótti að sú þróun
mundi hvorki koðna niður eða
Btaðna.
Um síðustu aldamót og þó fyrr
var vaknaður almennur áhugi
fyrir bættri alþýðumenntun. Með
eamþykkt fræðslulaganna 1907
urðu merk þáttaskil í skólamál-
um. Þá fyrst var viðurkenndur
réttur allra barna, án manngrein
ingar og efnahagsástæðna, til að
njóta nokkurrar menntunar og
andlegs þroska.
íslenzkar bókmenntir gátu
ekki á þessum tímum talizt fjöl-
skrúðugar, en þær voru auðug-
ar að efnisgæðum. Þær voru afl-
gjafi æskunnar.
íslendingasögurnar og bækur
þeirra Snorra og Sturlu höfðu
frá öndverðu verið í senn fræði-
og skemmtilestur íslendinga. Þá
komu þjóðsögur, rímur o. fl. auk
guðsorðabóka. Á nítjándu öld-
inni eignaðist þjóðin mörg sín
öndvegisskáld. Á öndverðri öld-
inni bar hæst þá Bjarna og
Jónas en seinna þá Matthías,
Steingrím og Jón Thoroddsen.
Sumir þeirra heilsuðu nýju öld-
inni enn í fullu fjöri, þó aldnir
væru að árum. Og allir lifa þeir
í sígildum bókmenntum meðal
þjóðarinnar meðan íslenzk tunga
er töluð og lesin.
Um og eftir aldamótin fylltu
ný skáld skörðin fyrir þau er
fallin voru og enn auðguðust bók
menntir vorar af ljóðum og sög-
um, er aldrei fyrnast. Á sama
tíma óx útgáfa tímarita og ann-
ara fræðibóka.
Bókmenntirnar voru sá and-
legi heilsubrunnur, er æskulýð-
urinn ásamt eldra fólkinu bergði
af. Ur þeim brunni fengu ungl-
ingarnir þá svölun og styrk er
entist þeim ævilangt.
Bókmenntir þessar voru
sprottnar úr jarðvegi, er geymdi
gróðurmátt til vaxtar ómegnaðri
föðurlandsást, skyldurækni, fórn
fýsi og öllum öðrum fornum
dyggðum. Þess vegna reyndust
bækurnar ómetanleg hjálpartæki
forráðamönnum barnanna til að
búa þeim hollt veganesti. Bók-
menntir þær sem aldamótaæsk-
an drakk í sig voru einn sterkasti
aflvaki þeirra, sem börðust skel-
eggast og án hagsmunahvatar
fvrir sjálfstæði þjóðarinnar, fram
förum atvinnuveganna og al-
mennri menntun.
Við þessar aðstæður, sem hér
að framan hefur að nokkru ver-
ið lýst var siðferðislegt uppeldi
ekkert verulegt vandamál.
Flestir æskumenn þessa tíma
ti'einkuðu sér næstum ótrúlega
fljótt — eða þegar á bernskuár-
um hugsjónir leiðtoganna í frels-
is- og framfarabaráttunni. Ungl-
ingarnir þráðu að verða dugandi
liðsmenn við nýtt landnám í föð-
urlandi sínu. Allir skólar við
aliiýðuhæfi, gagnfræðaskólar,
búnaðarskóli, lýðskólinn á Hvít-
árbakka, kvennaskólar og kenn-
araskóli yfirfylltust af mennta-
þyrstum ungmennum, sem marg-
ir voru svo fátækir, gð gott þótti
*ð hafa það naumasta til hnífs
og skeiðar, þó ekkert væri þar
fram yfir. Að loknu námi, sem
oft var minna en margur þráði,
leituðu þeir sér að starfi, þar sem
liðs var þörf og þó frekast þar,
ef kostur var, sem þeir þráðu
mest að duga í umbótastarfinu
og töldu sig hæfasta til. Flestir
settu hugsjónir og markmið ofar
gjaldinu.
Sú takmarkaða svipmynd, sem
hér að framan var brugðið upp
af hugarfari og hugsjónum alda-
mótakynslóðanna er ekki sett á
tjald til að telja mönnum trú
um, að allir menn, er byggðu
þetta land þá, hafi verið englum
líkir. Hjörðin hefur á öllum tím-
um verið æði mislit. En fullyrða
má að færri voru svörtu sauð-
irnir kringum aldamótin og á
fyrstu þrem tugum þessarar ald-
ar en um og eftir síðustu heims-
styrjöld. Þeir sem efast um sann
leiksgildi þessarar fullyrðingar
skulu kynna sér réttarfarsskýrsl-
ur og dómarabækur, svo langt
sem þær ná. Myndin er dregin
upp svo hún sé tiltæk til saman-
burðar við „aldarfar“ vorra tíma,
og sem verður nokkuð tekið til
athugunar hér á eftir. í öðru
lagi má telja, að mikið megi af
læra, sem hollt er að hafa til hlið
sjónar og eftirbreytni nú, þegar
sókn er hafin til aðkallandi úr-
lausnar æskulýðsvandamálanna.
Vandamál er annars það óhlut-
lægt nafnorð, sem oftar er á vör-
um manna og'í rituðu máli, en
nokkurt annað. Mörg eru vanda-
mál þjóðfélagsins og mikilsvert
hvernig úr þeim rætist hverju
einu. En hér verður aðeins rætt
um það vandamálið, sem stærst
er og örlagaríkast og sem mest
á veltur fyrir þjóðina í nútíð og
framtíð að vel ráðist.
Oft er orðið við ðskum út-
varpshlustenda um endurflutning
á snjöllum erindum eða góðum
leikritum. Heitir það á útvarps-
máli „endurtekið efni.‘‘ Þó „end-
urflutt" eigi betur við, þegar uim
orðréttan flutning er að ræða,
verður það ekki hér nánar rætt.
„Ekkert er nýtt undir sólunni"
segir í fornum fræðum. Enda
þrátt fyrir nýjustu uppgötvanir
í breyttum formum. Því miður
endurtekst ekki siður það sem
hverfa ætti úr mannlífinu en
það sem vel er fallið til anþ-
legs þroska og fegrunar. Illgres-
ið vex þar sem rósir einar ættu
að spretta.
Við, sem höfum verið nemend-
ur og kennarar, þekkjum vel, að
námsefnið verður að endurtaka
margsinnis til þess að sá árang-
ur náist, sem krafizt er af skóla-
námi, í fyrsta lagi til skyldu-
prófs, og í annan stað að námið
verði aflgjafi tilvonandi þroska
nemendanna. Hægt er að full-
nægja fyrra atriðinu. Með,endur-
tekningu getur hver meðalgreind
ur nemandi lært runur af manna
nöfnum, staðaheitum, ártölum
o.s.frv. Og bregðist minnið ekki
í nokkrar vikur er þrautin unn-
in. En mannssálin á ekki að vera
aðeins safnþró fyrir nafnarunur
eða vistarvera fyrir alls konar
teoriur. Hún á að þroskast og
mótast í skyni háleitra hugsjóna.
Mesta alúð þarf að leggja við
það nám er rnestan þroska elur.
Þá er námsefnið skýrt og skoð-
að í víðfeðma sjónhring.
Nú eru bækurnar ekki lengur
einu hjálpartæki skólanna, þó
alltaf verði þær sem fyrr, gull-
þræðirnir í uppistöðu og ívafi
menntunarinrar. En nýju tækin,
vélræma með myndum, - tali og
tónum, eru mikils Verð, og ættu
að auðvelda námið, það sækjast
hraðar en áðpr, og ávextir þess
verða safarríkari. — Hverjum
kennara barna eða unglinga á
að vera ljóst, að hann er, ásamt
heimilunum ábyrgur fyrir þroska
og mótun sáiariífs nemenda
sinna.
Eins og garðyrkjumaðurinn ver
af kostgæfni garðinn sinn fyrir
illgresinu, hlýtur hver skóla-
kennari að loka úti allt það, sem
truflar námið og spillir mótun-
aráhrifum þess. Hann hvetur
nemendur sína til að binda fé-
lag við þroskandi og göfgandi
bókmenntir, en varar við sorprit-
FORSETI fslands, herra Ásgeir Ásgeirsson, og frú Dóra Þór-
hallsdóttir, héldu utan með Gullfossi sl. laugardag. Fara for-
setahjónin ferðina sér til hvíldar og hressingar, hafa viðdvöi i'
Edinborg og Kaupmannahöfn meðan skipið kemur þar við,
en koma síðan heim með sömu ferð.
í fjarveru forseta fara forsætisráðherra, forseti Sameinaðs
alþingis og forseti Hæstaréttar með forsetavald, samkv. 8. gr.
stjórnarskrárinnar. — Myndin sýnir forsetahjónin ganga til
skips á laugardaginn. (Ljósm. Mbl.: Ól. K. M.)
kennarar skólanna verða í nánu
samstarfi, að gróðursetja ómeng
aðar dyggðix í sálum urrgling-
anna og búa þeim skilyrði til
vaxtar, svo þær verði þeim vörn
gegn spillingaröflunum er bíða
Utandyra. Vekja þarf snemma
heilbrigðan metnað, skyldurækni
og viljastyrk, svo æskumaðurinn
viðurkenni áhyrgð sína á eigin
gerðum, en kenni ekki öðrum
um.
í fyrri hluta þessarar greinar
um, sem hvarvetna eru á vegi ' var frá því greint hversu rík á-
manns — frásagnir af hryliileg- 1 herzla var lögð á ræktun þess-
ustu glæpum og kynórum á 1 ara dyggða hjá aldamótaæskunni.
lægsta stigi mannlegra hvata. | Þær tapa aldrei gildi sinu. Nú
Hann skýrir og fyrir nem.endun- ] eins og þá þarf hverjum æsku-
, ... um skaðsemi „hrollvekjandi“ 1 manni að vera skyldan ljós, því:
visindanna á niörgum sviðum, er | kvikmynda. Skylduræknir for- | „Seinna á þínum herðum hvíla/
líf kynslóðanna endurtekið efni ráðamenn ungmennannanna og heill og forráð þessa lands.“
Hvort
eða
Rítdeilur í Rússlandi:
á að segja „Félagi"
„Herra“
og hljóma eins og þegar sagt
er í dómssal „Borgari dóm-
ari . . .“
FRÉTTARITARI New York
Tinos skrifar fyrir skömmu:
Hugsanlegt er að sovézkir
félagar fari brá<ðlega að
ávarpa hver annan herra og
frú. Tillagan um að þessi orð,
sem bannfærð voru í bylting-
unni, verði tckin i málið á
ný hefur verið rædd undan-
farnar vikur í vikublaði, sem
málgagn Sovétstjórnarinnar,
Izvestija, gefur út.
Blaðinu hafa borizt hundr-
uð bréfa og greina frá les-
endum um þetta mál og yfir-
gnæfandi meirihluti hlynntur
því að þessi tvö orð verði
tekin inn í málið á ný.
Ástæðan til þe&s að tillagan
var borin fram er sú, að rit-
höfundurinn Vladimir Solou-
k'hin, gat ekki boðið konu
salat vegna þess að hann gat
ekki fundið viðeigandi orð til
að ávarpa hana. Soloukhin
ákvað að skrifa grein um
þennan atburð. Hann var í
veizlu með salatskál í hend-
inni, en konan, sem sat við
hlið hans leit ekki á hann og
ekkert orð í nútíma rússnesku
gerði honum kleift að draga
að sér athygli dömunnar á
viðeigandi hátt. Ef hann hefði
vitað fornafn hennar eða föð-
urnafn, hefði 'hann getað sagt:
„Má ég bjóða þér salat, Nina
Ivanovna?" En þetta var stór
veizla og hann hafði ekki lagt
sér nafn hennar á minnið.
Hann er kurteis og þess
vegna fannst honum útlokað
að gefa konunni olnbo’gaskot
eða segja halló. Hann gæti
hafa sagt: „Má bjóða þér
salat, félagi (tovarish)," En
það fannst honum of hátíð-
legt.
„Borgari, fáðu þér salat'*
fannst honum of kaldranalegt
„Stúlka (devusha)", var
það síðasta, sem honum datt
í hug, en hann þorði ekki að
nota það af ótta við að hún
snéri sér að honum og segði:
„Þú veizt fullvel að ég á fimm
börn“.
Það var eftir þessa raun,
sem Soloukhin datt i hug
nauðsyn þess að taka ávörpin
Iherra og frú aftur inn í málið.
„Tovarish“, skrifar Soloukhn,
„er auðvitað dásamlegt forn-
rússneskt orð sem táknar
sameiningu“. En 'hann bætir
við: „Það er dálítið hátíðlegt,
og ég nota það auðvitað þegar
ég tala á fundum, en öðru
máli gegnir þegar þarf að
bjóða salat". Einnig bendir
hann á, að stundum væri óvið
eigandi að nota orðið félagi,
t. d. við fullorðna konu, sem
kynni að vera innilega trúuð.
„Hvernig félagar erum við?“
spyr Soloukhin.
„Hvað ungur nemur, gamall
temur.“
Þeir forráðamenn barna finn-
ast nú margir er ekki
aðeins vanrækja uppeldi barn-.
anna, heldur einnig leiða þau á
glapstigu, með eigin óreglu. Slíka
menn verður að svipta rétti yfir
börnum, og sjá þeim fyrir upp-
eldi á góðum heimilum, eða fóst-
urstofnunum. Það er skylda, er
þjóðfélagið má ekki vanrækja.
Þá fyrirfinnast rnargir foreldr-
ar, sem sinna uppeldismálunum
of lítið, þrátt fyrir ástríki á
börnunum. Börn þessa foreldra
vantar ekkert — nema aga og
ræktun höfuðdyggðanna, sem
hér hefur verið getið, að aldrei
mætti vanta. Slík börn verða
venjulega svörul og heimtufrek,
enda fá þau allt sem þau girn-
ast og foreldrar þeirra geta veitt
þeim. Þessi börn reynast venju-
lega erfiðir nemendur, og því
aðeins getur v^l úr ræzt með
námið, að í skólanum ríki strang-
ur agi, samfara ástúð og mildi.
Vart verður við hjá mörgum
foreldrum þann skaðlega mis-
skilnimg, að skólunum beri ekki
aðeins að sjá börnunum fyrir
prófskildum þekkingarforða,
heldur engu að síður að létta sið
ferðis uppeldinu af heimilum. Er
þá skólum um kennt, ef mis-
brestir verða á siðferði ungling-
anna.
Þá er það á röngum rökum
reist, sem oft er haldið fram af
sumum uppalendum að frjáls-
ræði barna mogi á engan hátt
hefta, jafnvel allar takmarkanir
séú skaðlegar eðlilegum þroska
þeirra. Þessar taumlausu sjálf-
ræðiskenningar hafa verið að
stinga upp kollinum æ síðán að
Rousseau bar þær fyrst á borð.
En hann sagði m.a. að barnið
mætti hvorki þekkja hlýðni né
skyldur. Sjálfum tókst honum
ekki að sannprófa eigin kenn-
ingar, þegar honum sem föður
og kennara gafst tækifærið.
Maðurinn hvorki getur eða má
hverfa aftur til frumstæðs lífs út
í villtri náttúrunni, þó hollt sé
likairnsþroska hans. Manninum
er ætlað það hlutverk í þróun
lífsins, er þarfnast víðari sjón-
hrings en þar gefst. En þrátt
fyrir það er „fagnaðarboðskapur
Framhald á bls. 21