Morgunblaðið - 28.05.1964, Blaðsíða 14

14
MORCUNBLAÐIÐ
i
FimmtudagUT 28. maí 1964
— Stjórnmála-
baráttan
Framhald af bls. 11
hafi mátt kallast prúðmannleg, i
samanburði við sumt, sem komið'
hefur fram á síðari árum.
En þetta bar engan árangur.
Þingið samþykkti samninginn og
síminn var lagður árið eftir.
Gekk það allt eftir áætlun og
þar með hfjóðnaði.um þessi mál.
Sími og loftskeyti hafa tekið
miklum framförum síðan, en ég
minnist ekki að hafa heyrt að
loftskeytin hafi neins staðar út-
rýmt símanum. Aftur á móti hafa
þau orðið til ómetanlegra nota,
þar sem símanum verður ekki
við komið.
Þjóðin var 1905 eins og maður
sem stendur þar sem tvær ieiðir
bggja framundan inn á óþekkta
lóð, þar getur miklu skipt að
valin sé rétta ieiðin. Valdi þjóð-
in þá réttu leið eða röngu? Hvað
segja menn um það nú? Þeir
hafa nær 60 ára reynslu að styðj-
ast við.
Friðrik VIII varð konungur í
Ðanmörk í byrjun árs 1906. Hann
var sagður íslandsvinur frá æsku
ámtm og vildi hann bæta sambúð
þjéðanna. Þá um sumarið bauð
hann alþingismönnum í heimsókn
til Danmerkur, 1907 kom hann
til ísiands og heimsótti ýmsa
staði og árið 1908 var að hans
ráði skipuð nefnd af báðum að-
iiúm til að semja um samband
þjóðanna og sambúð þeirra, voru
íslenzku nefndarmennirnir kosn-
ir í byrjun árs 1908. Var það
íysrsta stjórnmálaathöfnin á því
ári, sem mörgum þótti svo merki-
legt í stjórnmálasögu þjóðarinn-
ar. —
Nefndin átti að hefja störf sin
f Kaupmannahöfn 28. febrúar.
Það var ísiendingum óhagstæðara
að fundurinn var haldinn þar og
staðan var ójöfn þar sem Danir
höfðu nær tvöfaida fuiltrúatölu
á við fsiendinga.
Það heyrðist lítið af störfum
nefndarinnar, en útlit er fyrir
að treglega hafi gengið að ná
fullu samkomulagi, því komið
var fram í maí þegar fréttist að
nefndin hefði lokið störfum sín-
um. Það fylgdi fréttiinni að árang
urinn væri góður, en brátt fréttist
að Skúli Thoroddsen, sem var
einn nefndarmanna, hefði verið
métfaiiin niður.stöðunni. Þeir
nefndarmanna sem samþykktu
uppkastið fóru strax heim og
bjuggu sig undir kosningar, sem
þá stóðu fyrir dyrum, en Skúli
var erlendis nokkurn tíma. Hann
mun hafa tilkynnt sínum mönn-
um aðstöðu sína og skoðanir.
Hófst þá 'þegar kosningabardag-
inn og var aðalmálið Uppkastið,
en svo var frumvarp nefndar-
innar kallað.
Uppkastsmenn töldu sig þar
hafa náð mikluml réttarbótum
og þeir töldu það tryggja þjóð-
inni fullveldi og full ráð á öllum
sínum málum eftir ákveðiinn ára-
fjölda. Hinir hógværustu i flokki
andstæðinganna munu hafa við-
urfeennt að nokkur bót væri í þvi
fólgin, en hún væri ofdýrt keypt,
því í frumvarpinu væru ákvæði
sem bindu þjóðina við Dani svo
hún fengi aldrei meira sjálf-
stæði. Þó skoðanamunurinn væri
svona mikill, má telja vist að
beztu naenn beggja flokka unnu
þar eftir beztu sannfæringu að
þvi sem þeir töldu þjóðinni fyrir
beztu. Hinir frekustu andstæð-
inganna munu hafa kallað þetta
full landráð af hálfu þeirra nefnd
armanna, sem samþykktu Upp-
kastið.
Meðal uppkastsmanna var þó
maður sem ólíklegastur var til að
binda ■ þjóðina við Dani langt
fram í tímann, eftir því sem menn
þekktu hann, en það var Jón
Ólafsson. Ef Uppkastið var jafn
hættulegt og andstæðingarnir
töldu, þá hefur sá maður verið
orðinn breyttur, eða hann hefur
ekki athugað vel það mál. And-
staðan gaf þó ástæðu til að at-
huga það vel.
Kosningarbaráttan var afaj?
hörð og hún endaði með sigri
ándstæðinganna, einhverjum
mesta kosningasigri sem menn
minnast. Sem eðlilegt var fögn-
uðu Uppkastandstæðingar þess-
um mikla sigri, þeir höfðu tryggt
sér að taka við stjórnartaumun-
um og flestir voru þeir. sann-
færðir um að þeir hefðu bjargað
þjóðinni frá miklum voða. Upp-
kastmenn sátu hinsvegar með
sárt enni, en þeir höfðu þó von
um að marki þeirra yrði náð,
þó síðar yrði. Hefðu þeir séð
aftur í tímann hefðu þeir mátt
vel við una, því þjóðin var orð-
in viðurkennt fullvalda iýðveldi
engu síður en þeir gátu vænst
þó Uppkastið hefði verið sam-
þykkt.
Uppkastið varð ekki að ’.ögum
og kom ekki undir dóm reynsl-
unnar, enda hefði hann orðið
dýr, ef hann hefði staðfest skoð-
un andstæðinganna. Menn geta
því enn deilt um þetta mál og
vera má, að á 100 ára afmæli
þess komi nokkrir menn saman
og minnist þess afreks forfeðra
sinna, er þeir björguðu þjóðmni
úr þeirri hættu, sem hiún var
þá í.
Sem við var að búast varð
Hannes Hafstein að víkja fyrir
vantraustsyfirlýsingu þegar þing
kom saman. í stað hans var kjör
inn Björn Jónsson ritstjóri ísa-
foldar, sem hafði staðið framar-
lega í kosningabaráttunni og var
mikill atkvæðamaður. En hann
sat þó ekki í ráðherrastóli nema
tæp 2 ár, var þá samþykkt van-
traust á hann, frgmborið af
flokksmönnum hans. Ekki er
mér kunnugt hvað Heimastjórn-
armenn sögðu í hans garð, en
ekki löngu eftir að hann tók við
ráðherraemþættinu, birtist harð
orð greih í Þjóðviljanum í hans
garð. Var hann þar meðal annars
kallaður „Danasleikja". Björn
svaraði í blaði sínu og sagði
það meðal annars:, „Mér er
ekkert illa við Dani, danskur
læknir hefur bjargað lífi
mínu . . . og eitthvað fleira
taldi hann sig eiga dönskum
mönnum að þakka.
Ég minnist ek'ki að heyrði mik
ið sem Björn kom í framkvæmd
og jafnvel flokksmenn hans
kvörtuðú um að lítið munaði í
sjálfstæðismálinu. Það sem mest
bar á var „Bankafanganið" svo-
nefnda. Hann var búinn að vera
ráðherra í rúma tvo mánuði, þeg
ai' hann sagði Tryggva Gunnars-
syni, bankastjóri, upp stöðunni
með 6 mánaða fyrirvara. En
;hann lét ekki þar við sitja. Áður
en fresturinn var útrunninn vís-
aði hann Tryiggva og gæslustjór-
um bankans fyrirvaralaust út og
setti áðra menn í þeirra stað.
Þetta vakti harða mótspyrnu og
mun hafa flýtt fyrir vantrausts-
yfirlýsingunni. Þess má geta, að
annar gæzlustjórinn, að minnsta
kosti, var flokksmaður Bjarnar.
Við ráðherrastöðu eftir Björn,
tók Kristján Jónsson, annar af
fyrrverandi gæzlustjórum bank-
ans, en hann baðst sjálfur lausn
ar eftir rúmt ár og við tók Hann-
es Hafstein.
Það bar lítið á framförum í
sjálfstæðismálinu nokkur næstu
árin, en á þeim var þó stigið eitt
merkasta sporið til efnahagslegs
sjálfstæðis. Var það gert með
stofnun Eimskipafélags íslands.
Það voru sameiginleg átök
margra manna, algerlega óháð
nokkrum stjórnmálaflokki. Það
voru smáar upphæðir sem fjöld-
inn gat lagt fram og margir þátt
takendurnir hpfðu fulla þörf á
peningunum tíl annars, en þeir
sáu ekki eftir því og voru hreykn
ir af að eiga þessa upphæð í skip
unum. Lægsta upphæðin var 25
krónur og þykir nú ekki mikið
en geta má þess, að þá urðu
verkamenn ag 1 vin.na 8 tólf
stunda vinnudaga og 4 stundir
betur til "að fá þá upþhæð. Nú
geta þeir lægst launuðu fengið
hana fyrir 40-50 mínútna vinnu.
Þeir sem nú virðast geta veitt
sér allt sem þeir óska og eru þó
óánægðir, geta haft gott að at-
’huiga þennan samanburð .
Skipin komu á heppilegum
tíma. Samband við viðskiptaþjóð
irnar var að lokast af völdum
heimstyrjaldarinnar, svo leita
varð til fjarlægra heimsálfa og
fá þar ný sambönd. Stríðsárin'
voru á margan hátt erfíð, en full-
yrða má, að sjálfsbjargar- og
sjálfstæðisþróttur þjóðarinnar óx
mikið á þeim reynsluárum.
Þá kom árið 1918, sem lengi
mun talið merkisár í sögu þjóð-
arinnar. Þá var enn skipuð nefnd
af hálfu Islendinga og Dana, til
að semja um sambúð þjóðanna
í framtíðinni. Nefndin -tti að
•koma saman í Reykjavík og í
henni sátu fjórir fulltrúar frá
hvoru landi. Nefndin kom saman
2. júlí og hafði lokið störfum 18.
sarna mánaðar .Var hún þá bú-
in að iganga frá frumvarpi til sam
bandslaga, sem samþykkt var af
öllum aðilum og jafnframt gert
samning um bætur af 'hálfu Dana
fyrir það sem með valdi var af
íslendingum tekið undir konung.
Bætur sem voru þó helzt til litl-
ar. Þetta var fljótari afgreiðsla
en búast mátti við og ber vott
um minni andstöðu af 'hálfu
Dana. Frumvarpið átti síðan að
samþykkjast að þingum beggja
þjóðanna, og bar meirihlutinn
sem fram kom í þingi Dana, vott
um minni andstöðu þar en við
mátti búast. Það er eftirtektar-
vert að meðal fulltrúa Dana var
I.C. Cristensen, sem einnig var
í nefndinni 1908. Hann var for-
sætisráðherra 1907 og var þá svo
viðkvæmur, að honum lá við að
fá taugaáfall, þegar hann heyrði
konung sinn tala um ríkin tvö,
Danmörk og ísland. Það virðist
að hugarfarsbreyting hafi átt sér
stað hjá þeim manni á þeim ár-
um.
Aukaþing var kallað saman til
að raéða um frumvarpið. Var það
samþykkt nær samhljóða og af-
greitt á átta dögum, en þá var
eftir síðasti áfanginn, þar sem
lögin voru lögð undir þjóðarat-
kvæði.
Meðal þingmanna voru tveir
sem greiddu at'kvæði móti lögun
um og er ekki ástæða til að ætla
að þeir hafi ekki gert það af
fullri sannfæringu. Þeir drógu þá
ályktun af einhverjum atriðum
laganna, að þau yrðu þess vald-
andi að landið fengi ekki fullt
sjálfstæði á sínum tíma, eins og
fiöldinn tald iöruggt. Var það
lí-kt 'því sem átti sér stað 1908.
Sem eðlileigt var gerðu þeir
nokkuð til að útbreiða skoðanir
sínar til að hafa áhrif á atkvæða
greiðsluna og kom annar þeirra,
sem var þingmaður næsta kjör-
dæmis, í sveit mína og hélt fund
þar sem hann flutti mál sitt. Ég
man óljóst málflutning hans, en
málflutningur fylgdarmannsins
vakti athygli manna, þó ekiki
fengi hann þar neinn ómgrunn,
og allar raddir sem fram komu
mótmæltu honum. Ræða hans
var stórorð iþýrði í garð Dana.
Salgði hann meðal annars: „Danir
ættu allir að leggjast við eitt
trog.“
Maður þessi var aldraður upp-
gjafa prestur og var talinn merk
isprestur. Lífsstarf hans haíði
verði að boða mönnum boðskap
kærleikans. Þetta hefur veyið
nokikuð andstætt því sem hann
kenndi söfnuðum sínum. Hefði
hann» hitt á óskastundina og
fengið ósk sína uppfyllta, hefði
hann líklega verið fús að vera
við trogið og hefði þá ef til vill
fengið sömu hempuna, til að vera
í við þá helgiat'höfn.
Atkvæðagreiðsla þjóðarinnar
féll þannig að lögin voru sam-
þykikt með miklum atkvæðamun.
Tæplega þrettándi 'hluti þeirra
sem atkvæði greiddu, var á móti
þeim. Þau voru því orðin að gild
andi lögum með kostum sínum
og löstum, eins og frumivarpið
kom frá nefndinni.
Lögin öðluðust gildi 1. des-
ember sama ár, og var þeim fagn
að þó ytri ástæður líðandi stund
ar væru ömurlegar. Sá daigur hef
ur síðan verið kallaður fullveld-
isdagur þjóðarinnar og hans
minnst sem merkisdags í sögu
hennar.
Mestur hluti þjóðarinnar fagn-
aði þessum sigri. Menn töldu sig
sjá framundan fuUkomið sjá'lf-
stæði, sem ekkert gat hindrað,
nema stefnubreyting innan þjóð
arinnar. Lögin voru óbreytt þann
ttma sem þeim var ætlað að gilda
og lokadagurinn kom með stofn-
un lýðveldisins. Mun enginn hafa
orðið fyrir minnstu vonbrigðum.
Ef lögin hefðu haft í sér þá
leyndu hættu, sem andstæðing-
arnir töldu, þá hefði hún átt að
koma fram ,en ekki heyrðist um
neitt sem væri til hindrúnar eða
tefði framgang málsins. Allt fór
eftir áætlun. Ótrúlegt er, ef and
stæðingarnir hafa ekki sann-
færzt um það af reynslunni, að
otti þeirra var ástæðulaus. Það
virðist engin fjarstæða, þó mönn
um komi ti'l hugar að svo hafi
emnig verið 1908.
Ég 'heyri menn seigja, að stjórn
málabaráttan sé harðvítugri 'hér
á landi, en víðast annars staðar,
en veit ekki sönnur á því. En
oft hef ég heyrt það sem mér
þykir ljótt bæði í málflutningi
sumra þingmanna og framkomu
kjósenda ,einkum við kosningar.
En það má ekki eigna það öllum.
Margir koma fram sem prúð
menni og hvort sem er í ræðu
eða riti, þá ræða þeir málin án
persónulegra ásakana. Það er eðli
legt ag menn 'hafi mismunandi
skoðanir á ýmsum málum og það
fer vel að litið sé á þau frá fleiri
hliðum, en þeir eru líka sam-
mála í sumu cig þá virðist þeir
ættu að fylgjast að. Á því er
milkill brestur, mundi þó oft
gott af því leiða. Það er eðlilegt
að hver og einn vinni samkvæmt
sinni skoðun og sannfæringu, en
Minning
Fæddur 20. maí 1949.
Dáinn 9. febrúar 1964.
ÞEGAR atburði eins og dauða
Péturs litla beir að höndum verð-
ur manni á að spyrja: Hvernig
má slíkt ske? er þetta kannske
sönnun þess að þeir deyja ungir
sem guðirnir elska.
Hann var aðeins orðinn 14 ára
gamall er dauðinn hreif hann
burt og hafði án alls vafa oi-ðið
að ganga í gegnum mairgt fleira
en margur sá maður ex deyr að
liðnu löngiu æfiskeiði.
Það skihir eftir óafmáanleg
merki í barnssálinni að sjá heim-
ili sitt leggjast í rúst af bruna
og vita ekkert hvert hverfa skal,
en það skilur líka eftir óafmá-
anlega sólarbletti í barnssálinni
að fyrirhitta á leið sinni mann-
veruir, sem viJja liðsinna henni
og hjálpa áfram til nýs og betra
lífs.
Pétur heitinn lézt af slysför-
um í sundlauginni að Reykholti
í Biskupstungum, eftir að hafa
allt of skaman tíma fengið að
njóta þess að eigmast indaít
heimili, að nýju hjá fólkinu að
Felli.
Pétur hafði erfiða heilsu við að
stríða og hefux kannske ekki
valdið svo litlu þar um hinar
ofboðslegu sdiptingar er átt
höfðu sér stað undan farið í sáilar
lífi bairnsins, vegna allra þeirra
atburða og örlaga er herjað
höfðu heimili hans. Svo þung geta
slík örlög síundum orðið, að full
orðnir fái ekki valdið, hvað þá 14
ára gömul börn. Þó mun í þessu
tilfel.li hafa að bjálpazt, sjúk-
leiki og and/ag vanlíðan, hún
getur stundum verið þungbær
þótt hún sé ekki íyrjrferðarmik-
il á yfirborðinu.
Gamall málsháttur segir: „Dag
skal að kveldí lofa.“ Það má
kannske segja og heimfæra í til-
fellum sem þvi er svona ungir
menn eru kallaðir frá ástvinum
og félögum, en hver er sá er
kann um að dæma hvað var
fyriv laeztú? Hann hefir hlotið
hvild og er nú heimtur til þeirra
er biðu Hans handan landamæra
lífs og dauða. Hví skyldum við
sem eftir lifum ekki mega vona
og trúa' því, að þar sé hann
hólpinn og varðveittuir író þeim
það er dkki gott að sjá hver
skoðun sumra er. í ræðum þeirra
virðist eitt homið rekast á ann-
að og þéir ásaka aðra fyrir það
sem þeir mundu sjálfir hafa gert
i sömu aðstöðu. Að ekki sé tal-
að um þá sem virðast enga skoð
ur bafa en stjórnast af öðrum.
slundum erlendu valdi.
Það verður ekki gengið fram
hjá því að baráttan var ekki
mýkri 'hjá gömlu stjórnmála-
mönnunum. Misjafnir voru þeir
og með rökum má eitthvað að
flestum mega finna, og þag er
eðlilegt að menn geri það stund-
um. En það á að gera það með
sanngirni og ékki ganga fram
hjá því hverjir þeir voru að öðru
leyti. Flestir unnu þeir að heill
þjóðarinnar eftir beztu sannfær-
ingu og þjóðin á 'þeim mikið að
þakka .Það var misjafnt, hve
mik'lu þessir menn komu i fram
kvæmd, einn var þar öðrum
meiri, en ekki 'heyrði ég að neinn
notaði aðstöðu sína til eigin haga
muna.
Ég kann illa við að heyra ó-
sanngjarna dóma um 'þessa raenn.
Það var á sínum tíma sagt um
einn þeirra að 'hann væri „bæði
gull og grjót." Það má sjálfsagt
segja það um fleiri, en það má
ekki skoða þá gegnum þannig lög
uð gleraugu, að eltki sjáist annað
en grjótið. Kr. G. Þ.
þungbæru örlögum er brjáðu
bamssálina hérna megin grafar.
Hu,ggun er það eina sem gert get-
ur sorgina bærilega, hún er af
Guði gefin, þeim er vilja hugg-
ast láta. Og í tiifellum sem þess-
u,m hefir huggunin vissulega síu
rök.
Ykkur sem eftir lifið vottast
dýpsta samúð sérstaklega móð-
ur og systkinuim.
Frændi.'
Gísli Jónsson
bóndi og smibur
— Kveðjn
F. 11/10 1869. — D. 9/1 1964
Gistir dauða Gísli að Hofi,
gisti þar heilsubótalindin,
gistingar er glataður rofi,
gisting var þar fyrirmyndin.
Nýja og horfna notaði tímann,
nýju alls kyns græddi sárin,
nýja og forna nægði glíman,
níutíu og fjögur árin.
Gróðamaður Gísli á Hofi,
góður var í sinni og minni,
góðum hjá var gróinn lofi,
góður í fyrsta og hinzta sinnL
Tólf embætti hafði á höndum,
Hrólfa maki sem ei
rýrnar,
tólf hann gildum girti
böndum,
gólf í kirkju, hús og brýmar.
>
Fyrirmynd í flestu var hann,
fyrirhyggju laun upp skar
’ann,
fyrir granna festu bar hann,
fyrirgreiðslu — hérna og þar
vann.
Foringi sem fylgdi hreinn,
forarsporin rakti ei hinna,
forvitri er fjölgaði beinn,
forsvari, — þegnskyldu að
vinna.
, \
Fullhugi á fjölda þingum,
fullstyrkur í orði og verki,
fullkannaði fyrir slyngum,
fullvissu und sigurmerki.
Gull af manni Gísli að Hofi,
gull í ranni lífs og dauður,
gull var hann, þó gjarna sofi i
gull það fann bæði ríkur og
snauður.
10/1 1964
AndrÁs Johnson
Pétur Pétursson