Morgunblaðið - 23.08.1964, Qupperneq 10

10
MORCU NBLAÐIÐ
SunnudagUT 23. ágúst 1964
A SÓGUSLÓDDM

MARGIR eru sögustaðir á
landi voru. Flestir eru byggð
ból, aðsetur höfðingja, valds-
manna og auðmanna um ára-
bil eða aldaraðir, miðstöðvar
héraða. Nokkrir eru menning-
arstöðvar, svo sem biskups-
stólar, klaustur- og skólaset-
ur. Þessir rausnargarðar allir
gnæfðu yfir kotin í kring eins
og höfðingjarnir, andlegir eða
veraldlegir, yfir bændur og
allan almúga.
En svo eru aðrir sögustaðir,
sem tengdir eru einstökum at-
burðum, misjafnlega merkileg
um eða afdrifaríkum. Þeir
stíga allt í einu fram úr
skugga horfinnar fortíðar og
gleymast ekki síðan. Þeir eiga
frægð sína að þakka einni ör-
skotsstund, en koma síðan
ekki við sögu framar.
Einn þessara sögustaða
vorra er Örlygsstaðir í Blöndu
hlíð í Skagafirði. Þeir eru í
sviðsljósi sögunnar einn ein-
asta dag, en sá dagur hefir
verið íslenzkri þjóð lifandi
veruleiki í 726 ár. Slíkir dag-
ar standa kyrrir í þúsund ár.
Á þessum stað var háð fjöl-
mennust orrusta á ísiandl,
þótt ekki væri hún sú mann-
skæðasta (sú var háð í sömu
sveit tæpum 8 árum síðar),
og þar var endi bundinn á
valdadrauma Sturlu Sighvats-
sonar. Þar lét hann líf sitt á-
samt föður sínum öldruðum
og þremur bræðrum. Þar var
veldi Sturlunga hnekkt, þó
að Þórður kakali, bróðir
Sturlu, sem nú var í Noregi,
léti allmikið til sín taka hér
á landi og hefði mikil völd
á næsta áratug, og nokkrir
Sturlungar aðrir kæmu við
stjórnmálasögu fslands eftir
þetta og hefðu nokkur manna-
forráð.
Ekki er vitað til, að Örlygs-
staðir hafi nokkurn tíma ver-
ið lögbýli, og hugsanlegt er,
að þar hafi aldrei verið búið.
Tilviljun ein réð því, að ein-
mitt á þessum stað^ urðu
straumhvörf í sögu íslands.
Tæpast er unnt að segja, að
hann hafi „orðið fyrir valinu"
sem orrustusvæði, það var
neyðarúrræði aðþrengdra og
fyrirhyggjulítilla foringja, sem
áttu ekki annars völ á örlaga-
stund, en mættu skapadægri
sínu á holti þessu.
Við erum svo lánsöm, að
einn vandvirkasti og óhlut-
drægasti sagnaritari fslend-
inga fyrr og síðar, Sturla Þórð
arson, var einmitt í liði Sturl-
unga þennan dag og hefir
skýrt nákvæmlega frá tíðind-
um. Þar eigum við ekki að-
eins samtíðaheimild, heldur
frásögn sjónarvotts, sem ekki
verður rengdur með neinni
sanngirni. Vart hafa þeir
frændur, Gissur Þorvaldsson
og Klængur Bjarnason, vitað,
hve mikinn greiða þeir gerðu
síðari tíma mönnum og ís-
lenzkri sögu, þegar þeir buðu
Sturlu Þórðarsyni grið í Mikla
bæjarkirkju síðar um daginn.
n.
örlygsstaðir eru í landi Víði-
valla, norðaustur frá bænum,
um 5 mínútna gang ofan við
þjóðveginn eins og hann ligg-
ur nú. Hins vegar lá gamli
þjóðvegurinn ofar í hlíðinni
fast hjá orrustustaðnum. Ör-
lygsstaðir sjást ekki neðan af
veginum og heldur ekki heim-
an frá Víðivöllum, tveir hól-
ar, Örlygsstaðahólar, skyggja
á. Allt um það er ómaksins
'vert fyrir ferðafólk sem leið
á um Blönduhlíð, að skreppa
upp í hlíðina og sjá staðinn,
þó ekki væri til annars en
skynja nálægð atburðarins,
sem einn heldur uppi frægð
hans, og sjá í anda, hvar fylk-
ingar sigu saman og glæsileg-
ar hetjur hnigu til jarðar í
heift og hita bardagans.
Þegar komið er upp á Ör-
lygsstaðahóla, tvo harðbala
efst í mónum ofan við veg-
inn, blasa Örlygsstaðir við.
Þeim er svo lýst í Sturlungu:
„Þá æptu þeir allir (þ.e. menn
Sturlu og Kolbeins Sighvats-
sona) ok sneru upp í gerði
þat, er heitir á Örlygsstöðum.
Sauðahús stóð í gerðinu. En
garðrinn var lágr, svá at þar
var með öllu ekki vígi.“ Það
er ekki ofsögum sagt. Frá
■ «
grónar rústir, önnur skammt
norðan við miðju gerðisins, en
hin sunnarlega, um 25—30 m
frá suðurmörkum þess. Ekki
eru menn á eitt sáttir um,
hvor rústin sé sauðahússins.
Sigurður Vigfússon, sem skoð-
aði stað&m á 9. tug 19. aldar
(Árb. Fornlfél. 1892, bls. 82 o.
áfr.), taldi sauðahúsið hafa
verið norðantil í miðju gerð-
inu, þar sem holtbungan er
hæst, og hafa snúið frá norðri
til suðurs, þó að lögunin sæist
ekki glöggt. Einnig getur hann
syðri rústarinnar. Brynjólfur
Jónsson frá Minna-Núpi (Árb.
Fornlfél. 1906, bls. 25) féllst
á skoðun Sigurðar, en taldi
sig sjá merki þess, að sauða-
húsið hefði verið sett ofan á
eldri rúst. Br. J. var þeirrar
Séð til austurs af Örlygsstaðahólum
örlygsstöðum.
yfir orrustusvæðið
isins Ásgarðs, gnæfir Hellu-
borg við loft, aflangur kletta-
ás frá norðri til suðurs. í suð-
austri rís svo Sólheimafjall og
í austri Akrafjall, en á milli
þeirra er Miðskytjuskarð,

Hér féll Sturla Sighvatsson.
Orlygsstoðir
hólunum hallar landinu til
austurs niður að gerðinu, en
að norðan og austan við það
eru sléttar mýrar, smáþýfðar.
Að sunnan hallar nokkuð nið-
ur frá garðrústinni, svo að
þar hefir verið einna skást til
varnar, enda varð þar snörp-
ust viðurtakan. Allvel sér enn
fyrir garðinum að sunnan,
austan og suðvestan, en sízt
að norðan og norðvestan.
Gerðið er nær hringlaga og
þó aðeins aflangt, um 100 m
í þvermál frá norðri til suð-
urs, en um 85 m frá austri
til vesturs.
Irman garðsins eru tvær
Garðrústin að sunnan. Hér féll Sighv»*«v Sí*»u-lus©n. Séð til
v*ss*Mrs. Reykjatunga í baksýn.
skoðunar, að þarna hefði áður
verið bær, smbr. nafnið, en
hvorki staðið lengi né verið
annað en smákot. Próf. Magn-
ús Jónsson telur hins vegar
(Ásbirningar, 1939), að syðri
rústin sé af hinu umrædda
sauðahúsi, sem Sturlunga get
ur um, og birtir í bókinni 4
uppdrætti, þar sem það er
sýnt. í Sturlunga sögu (1946)
I., bls. 433, er einnig birtur
uppdráttur gerðisins, en þar er
nyrðri rústin ein sýnd. Að
mínum dómi er skoðun Sig-
urðar Vigfússonar mun senni-
legri en Magnúsar Jónssonar,
og ber aðallega tvennt til:
Skynsamlegra virðist hafa ver
ið að velja sauðahúsi stað sem
næst miðju gerðisins fremur
en í öðrum enda þess. Svo tel
ég ósennilegt, að allur sá
mannfjöldi, sem sagan greinir
frá, að verið hafi innan garðs
„fyrir neðan (þ.e. sunnan)
húsit“, hafi komizt fyrir á því
svæði, ef það hefir takmark-
azt af syðra húsinu. Hvað
sem um það er, nefnir Sturl-
unga ekki nema eitt hús. Við
rústunum hefir aldrei verið
hróflað né í þær grafið, og
svæðið er friðlýst.
Mýrlendi er í kringum Ör-
lygsstaði að vestan, norðan og
austan, grösugt land og gróið
vel. Melholt er í suðvestri, og
þar munu menn Gissurar hafa
rifið upp grjótið til að kasta
í lið Sturlunga í upphafi bar-
daagns. í suðri, handan býl-
beint upp af Örlygsstöðum.
Neðan þess eru margar kletta-
borgir og grýttir hólar. í
norðri ber svo klettastapann
Miklabæjarborg við himin, en
ekki sér heim að Miklabæ
fremur en til Víðivalla.
Á Örlygsstöðum er ekkert
sjáanlegt, sem bendir til þess,
að þar hafi nokkru sinni ver-
ið býli, og engar heimildir eru
kunnar, sem styðja það. Nafn-
ið eitt gæti bent til mannvist-
ar þar. f Jarðabók Árna Magn-
ússonar og Páls Vídalíns er
þessi afchugasemd, þar sem
rætt er um Víðivelli:
„Orlygstader eður Orlogs-
stader heitir hér í landinu
gamalt gerði nafnkunnigt af
bardaga þeim, er Sturlungar
féllu. Var það þá ekki byggt,
og það ætla menn að aldrei
hafi verið byggt verið, líkast
til að þrælsgerði muni. Það
er og hefur verið vafalaust
eign Víðivallna.“
Tilgátan um þrælsgerði,
sem þarna kemur fram, er
fjarri því að vera ósennileg og
hún gæti skýrt nafnið að
mestu, þ.e. að kennt skuli við
mann. Talið er ,að þrælar
voru stundum látnir hafast
við í hreysum eða kofum ut-
an bæjarhúsanna með hyski
sínu, þar sem þeir höfðu ein-
hverja aðstöðu til rætkunar
sér til viðurværis til að létta
á fóðrum og húsnæði heima
á búinu. Hugsanlegt er, að
Örlygur þessi hafi verið þræll
Víðivallabónda á söguöld, en
ekki er þræla getið á íslandi
eftir 1100.
m.
Laugardagur, 21. ágúst 1238.
Sólskin í Skagafirði. Fjand-
samlegur her í héraði, sem
veitti bændum þungar búsifj-
ar. Sturla Sighvatsson, sem
lýst hafði því yfir á Apavatns-
fundi um vorið, að hann ætl-
aði sér meiri hlut en öðrum
mönnum á íslandi, hafði þang
an komið með mikinn her af
Vesturlandi og Borgarfirði
hinn 10. ágúst, en faðir hans,
Sighvatur Sturluson á Grund,
hafði komið norðan um heiði
16. ágúst með tæplega 500
manna. Þar í för voru synir
hans allir, sem þá voru á land-
inu. Aðfaranótt laugardagsins
gisti Sturla á Miklabæ, Kol-
beinn bróðir hans á Víðivöll-
um, Markús á Miðskytju (nú
Miðsitju) og Sighvatur á Sól-
heimum. Kolbeinn ungi Arn-
órsson, höfðingi Skagfirðinga,
hafði hörfað suður um fjöll
með tæp 200 manna til fund-
ar við Gissur Þorvaldsson, þeg
ar hann spurði liðsafnað
Sturlu, og vissu Sturlungar
nú ekki um fyrirætlanir
þeirra,_ ráðgerðu jafnvel að
elta þá suður. Höfðu þeir að
nokkru ferðbúizt, m.a. bundið
skildi sína í klyfjar. Ekki er
ljóst, hve mikið lið þeir höfðu,
en gizkað hefir verið á 1200—
1300 manna.
Engar fregnir bárust Sturlu
af för þeirra Gissurar og Kol-
beins unga, þó að hann sendi
hvern Skagfirðinginn af öðr-
um suður á fjöll til njósna.
Þeir komu engir aftur, en
hurfu í flokk Kolbeins, höfð-
ingja síns. Á föstudagskvöld
fékk hann þó pata af því, að
flokkurinn mundi ekki vera
langt undan, og reið þá til
fundar við Kolbein bróður
sinn á Víðivöllum. Bundu þeir
fastmælum, að þeir Kolbeinn
skyldu verjast á og í húsun-
um á Víðivöllum, en Sturla
og þeir hinir koma skjótt til
hjálpar. Sturla lét varðmenn
vaka á Miklabæ um nóttina,
en yfirleitt varð mönnum ekki
svefnsamt.
Snemma morguns sást hvar
Kolbeinn ungi með skagfirzkt
og húnvetnskt lið og Gissur
með Sunnlendinga sína geist-
ust handan úr Reykjatungu,
yfir Héraðsvötnin og stefndu
til Víðivalla, Kolbeinn þó að-
eins sunnar, sennilega til að
hindra Sighvat og Markús í að
sameinast Sturlu og Kolbeini
Sighvatssyni. Þar fór stærsti
her, sem saman hefur verið
dreginn á íslandi, nærri 1700
manna.
Fátt varð um varnir af
hálfu Kolbeins, og flýði hann
þegar frá Víðivöllum og kom
í flasið á Sturlu bróður sínum,
sem skundað hafði til liðs við
hann frá Miklabæ, þegar sást
til fjandmannanna. Var nú
Framhald á bls. 19.