Morgunblaðið - 17.01.1965, Blaðsíða 8

8
MORCU N BLAÐIÐ
Surmudagur 17. janúar 1965
WÓÐL.EIKHÚSIÐ frumsýndi á
fimmtudagskvöldið sjánleikinn
„Hver er hræddur við Virginíu
Woolf?“ eftir bandaríska höf-
undinn Edward Albee, sem reyk-
vískir leikhúsgestir kynntust fyrr
á þessum vetri af einþóttungnum
„Saga úr dýragarðinum“ í túlkun
Leikfélags Reykjavíkur.
Edward Albee virðist hafa sam
ið „Hver er hræddur við Virginíu
Woolf?“ samkvæmt formúlunni
„in vino veritas“, sem við íslend-
ingar túlkum með orðtakinu „öl
tr innri maður“. í>að er mikið
drukkið í þessu langa leikriti, og
drykkjan gegnir m. a. því hlut-
verki að gera persónurnar opn-
ari, naktari, hreinskilnari, misk-
unnarlausari.
Síðan leikritið var fyrst sýnt
(á Broadway) í október 1962,
hafa orðið miklar boilaleggingar
um hvað það „þýddi“, hver væri
raunverulegur „boðskapur“ þess.
Hafa menn komið fram með hin-
ar skemmtilegustu tilgátur í því
sambandi — jafnvel skilið leik-
ritið sem táknræna túlkun á
aögu og hlutverki bandarisku
þjóðarinnar! Hér skal ekki gerð
ný tilraun til að ráða rúnir leiks-
ins, enda hefur höfundurinn látið
þeas getið, að honum sé ekki hug-
leikið að koma á framfæri til-
teknum boðskap, heldur vaki
fyrst og fremst fyrir honum að
akapa persónur sem verði raun-
• j.
Martha (Helga Valtýsdóttir) o« Georg* (ftábert AmfiniuMo)
Þ;óðleikhúsið:
Hver er hræddur
við Virginíu Woolf?
Höfundur: Edward Albee
Þýðandi: Jónas Kristjánsson
Leikstjóri: Baldvin Halldórsson
verulegar, gildar og áhrifasterk-
ar á leiksviðinu. Hann dáir leik-
skáld eins og Tsékov, Tennessee
Williams og Beckett meira en
skáld eins og Ibsen, Arthur Mill-
er og Brecht.
Ekki verður annað sagt en
Aibee takist mætavel að gæða
persónur sínar fullgildu lífi á
leiksviðinu. Þær eru í senn sann-
færandi, hrollvekjandi og ein-
kennilega nátengdar áhorfand-
anum. Með þessu verki virðist
Albee fyrst og fremst stefna að
því að draga upp magnaða mynd
a/ lífi nokkurra einstaklinga sem
hver með sínum hætti lifir á
blekkingum og fyrir blekkingar
af ótta við sársauka sannleikans.
Af grimmdarlegri snilld etur
hann þessum persónum saman,
lætur þær opinbera hver annarri
leyndustu hugsanir sínar og sál-
flækjur, tæta sundur blekkinga-
hjúpinn sem þær hafa sveipað
um sig, þangað til þær standa
uppi naktar og allslausar. Hann
vekur margar spurningar, t. d.
um hugsanlega framtíð hjónanna
í leikslok, en gefur engin svör
— ekki einu sinni um gagnsemi
þess uppgjörs sem hann hefur
sett á svið. Við fáum sem sé enga
vitneskju um hvort það sé per-
sónunum fjórum til góðs eða ills
að ganga gegnum hinn náttlanga
hreinsunareld — að því leyti m.a.
er Albee gerólíkur höfundum
eins og Ibsen, Arthur Miller eða
Sartre.
Þó víndrykkjan fari kannski
í fínu taugarnar á ýmsum við-
kvæmum sálum meðal áhorf-
enda, er því ekki að leyna að
hún veitir höfundinum mikið
svigrúm og frjálsræði — hún skil
ar leiknum yfir örðugustu hjall-
ana, gerir Aibee kleiftr að ganga
lengra í hispursleysi sínu og
miskunnarlausri afhjúpun en hon
um hefði verið fært með því að
stilla upp fullkomlega „algáðum“
persónum. Hér er nefnilega fjall-
að um fólk sem á að vera „venju
legt“ og „heilbrigt“ í hversdags-
legum skilningi — af þeim sök-
um höfðar leikritið til áhorfenda
með enn áhrifameiri hætti held-
ur en leikrit um „afbrigðilegt“
fólk hefði gert. Hér skiptir engu
máli hvort það er vísindalega
sannreynt, að öl sé innri maður.
Kannski er ekkert af því sem
fram kemur í leiknum raunveru-
legur sannleikur um þessar fjór-
ar persónur, heldur einungis af-
leiðing mikillar drykkju, eins
konar „óráð“, en það verður á-
horfandanum jafn mikill sann-
leikur fyrir því, og þar er auð-
vitað kjarni málsins: hvaða áhrif
leikritið hefur handan við sviðs-
ljósin.
Albee leikur sér fimlega að
andstæðunum blekking og sann-
leikur eða veruleiki — svo fim-
lega að áhorfandinn getur aldrei
verið endanlega viss um hvað
af því sem persónurnar segja sé
satt og hvað blekking. Þessum
áhrifum nær hann bæði með
drykkjunni og þó fyrst og fremst
með byggingu leiksins og þeim
innri rökum sem stjórna fram-
vindu hans.
„Hver er hræddur við Virginíu
Woolf?“ er ekki raunsætt verk í
venjulegum skilningi nema rétt
á yfirborðinu og einkanlega
framan af. Undir niðri og í vax-
andi mæli eftir því sem lengra
dregur hefur það eins konar
rítúelt form, sem höfunditr undir
strikar í 3. þætti með því að láta
<5eorge þylja kirkjulegar helgi-
formúlur meðan Martha engist
í kvöl sinni eftir að síðustu blekk
ingunni hefur verið svipt burt.
Annað bragð höfundar til að gefa
leikritinu meiri vídd og marg-
slungnari merkingu felst í leikj-
unum innan leiksins — þeir
minna líka á trúarlegt rítúal,
hafa verið margleiknir, eru
„fastur liður“ í lífi eldri hjón-
anna.
Það sem er kannski merkileg-
ast við þetta harða og hispurs-
lausa leikrit er kímnin sem það
býr yfir (hún kom ekki nærri
öll til skila á frumsýningu Þjóð-
leikhússins). Albee hefur þvílíkt
vald yfir leikrænni samtalslist,
að vekur undrun og aðdáun
— og hann hefur fágætt lag á að
stilla orðum, setningum og hug-
myndum þannig saman, að þser
orka á hláturtaugarnar — stund-
um jafnvel án þes's að áhorfand-
inn geri sér fulla grein fyrir,
hvers vegna hann sé að hlæja.
Þessi kímni er einatt nokkuð
gróf, en hún sprettur m. a. af
því hve höfundinum er tamt að
draga fram hræsnina í daglegu
lífi manna — sýna hina innan-
tómu frasa í Ijósi þess sem fólk
raunverulega hugsar og gerir.
Þetta misræmi verður fyrst og
fremst spaugilegt, þó það sé líka
hörmulegt, þegar dýpra er
skyggnzl.
Sýning Þjóðleikhússins á þessu
viðamikla verki Edwards Albees
var vissulega merkur og gleði-
legur viðburður, þó hún væri
langt frá því að vera gallalaus.
Hún var með köflum dálítið
langdregin — og kom það mér
á óvart, því leikritið er óvenju-
lega spennandi aflestrar. Hygg
ég að þetta stafi af túlkun leik-
stjórans á verkinu og þá einkum
á hlutverki Mörthu.
Þegar ég las leikritið á frum-
málinu virtist mér Martha tví-
mælalaust vera sterkari aðilinn
í stríði eldri hjónanna í fyrsta
og öðrum þætti. Hún er skarp-
greind kona og gneistandi orð-
heppin, regluleg eiturtunga. Hún
er hreyfiafl leiksins og undirrót
þess sem gerist í hinu langa næt-
ursamkvæmi. George stendur í
skugga hennar þar til við lok
annars þáttar, þegar hvörfin
verða og hann tekur málin í sín-
ar hendur. Það er stærð Mörthu
og yfirþyrmandi návist sem skap
ar spennuna framan af.
Leikstjórinn, Baldvin Halldórs-
son, hefur greinilega lagt annan
skilning í leikritið og þá einkum
hlutverk Mörthu, og skal ég ekki
deila við hann um það atriði, en
tel að með sinni túlkun dragi
hann úr allri spennu leiksins og
geri niðurlagið máttminna en
efni standa til.
í túlkun Helgu Valtýsdóttur
verður Martha miklu „mýkri“ og
gæfari persóna en ég hafði hugs-
að mér hana. Örvar hennar verða
ekki nærri eins eitraðar og text-
inn gefur tilefni til. Hún fær
sjaldan yfirhöndina í átökum
Iþeirra hjóna. Ahorfandinn hefur
ekki á tilfinningunni að hér sé
komin dóttir rektorsins, mennt-
uð, skörp, ráðrík, lífsleið — reglu
legt skass. Það er án efa að ráði
leikstjórans sem Helga túlkar
þersónuna á miklu hlýrri, lág-
stemmdari og átakaminni hátt.
í þeirri túlkun verður hún venju-
leg kona, full af lífsiþorsta og
duttlungum, orðheppin að vísu
og stundum hrottafengin, en fyrst
og fremst kvenleg og tilfinninga-
næm. Þetta kemur hvað skýrast
fram undir lok annars þáttar,
þegar hún er í þann veginn að
hverfa úr stofunni með Nick. Þá
brestur hún í grát og verður um-
komulaus, en á samkvæmt fyrir-
mælum höfundar að vera „gráti
nær af reiði og óð yfir vanmætti
sínum“. Fyrir vikið fer broddur-
inn úr þessu mikilvæga atriði.
En innan þeirra takmarka, sem
persónunni eru sett með þessari
túlkun, leikur Helga hlutverkið
af innlifun og skapar heilsteypta
mannlýsingu, en það er ekki sú
Martha sem ég sá fyrir mér við
lestur textans, og það sem mestu
varðar: mér virðist leikstjórinn
hafa raskað hlutföllum leiksins
og veikt sýninguna með þessari
túlkun.
Róbert Arnfinnsson leikur
George, söguprófessorinn sem er
orðinn bældur af ævilöngum
vonbrigðum og tveggja áratuga
sambúð við ábúðarmikla dóttur
rektorsins. Þetta er beygður mað-
ur, en ekki brotinn, og hann á
enn í fullu tré við konu sína þeg-
ar til stóru kastanna kemur.
Róbert sýndi öruggan og blæ-
brigðaríkan leik, dró upp marg-
slungna mynd af margbrotnum
manni, og skilaði kaldranalegu
skopi textans með ágætum. Af
ástæðum, sem þegár eru nefndar,
di-ottnaði hann yfir leiknum frá
upphafi, ekki vegna þess að hann
rangtúlkaði sitt hlutverk, heldur
vegna þess að hann fékk ekki
þann öfluga mótherja í Mörthu
sem bæri hann ofurliði. Sigur
Róberts í þessu hlutverki var
eftirminnilegur.
Með hlutverk yngri hjónanna
fóru lítt reyndir leikarar og féllu
að sjálfsögðu í skugga hinna eldri
og reyndari, þó margt væri vel
um frammistöðu þeirra beggja.
Gísli Alfreðsson túlkaði hlutverk
Nicks, nýja prófessorsins í líf-
fræði, á nokkuð einhæfan hátt.
Persónan er að vísu heldur ógeð-
ug og hlutverkið vanþakklátt, en
Gísli hefði mátt vera þjálli og
eðlilegri í framkomu. Hann átti
marga góða spretti, en yfir leik
hans var einhver þvingun, sem
gerði hann með köflum of stífan.
Mér fannst vanta hið opinskáa
sjálfsöryggi vöðvamannsins og
námshestsins, sem trúir á mátt
sinn og megin, þann glaðhlakka-
lega tómleik sem vekur óbeit
eldra mannsins. Á stöku stað var
líka óeðlilegt fum á honum, t.d.
þegar hann fer fram á gangina
á eftir konu sinni.
Anna Herskind lék ungu kon-
una, Honey, og sló réttan tón, þó
túlkun hennar hefði augljós við-
vaningseinkenni. Blær þessarar
ungu konu og öll framkoma var
að mínu viti hárrétt túlkuð, 03
hún náði furðugóðum tökum á
ölvunaratriðunum, þó hún ætti
dálítið erfitt með að tolla í rull-
unni. Ég sé ekki betur en hér
sé komið efni í liðtæka leikkonuu
Ég hef þegar minnzt á túlkuni
leikstjórans, Baldvins Halldórs-
sonar, sem ég er ekki sáttur við^
og skal ekki fjölyrða um hana
frekar. Þess gætti víða á frum-
sýningunni, að leikritið er ekki
nægilega vel æft ennþá. Sumí
staðar skorti nokkuð á um hnit-
miðun i orðaskiptum, og hrynj-
andi sýningarinnar í heild var
helzti handahófskennd, óregluleg;
og ekki lögð nægilega rík áherzla
á það ritúela í verkinu. Fráleitt
var að láta George lesa latnesku
formúlurnar af bók í lok leiks-
ins. Hann á auðvitað að fylgjast
með stríði Mörthu óskiptur, og
vitanlega kann hann þessar for-
múlur utanbókar!
Þorgrímur Einarsson gerðl
smekkleg leiktjöld sem gáfu hí-
býlum hjónanna réttan blæ, en
Framhald á bls. 21
Nick (Gísli Alíreðssoa og G«ohk«.