Morgunblaðið - 17.01.1965, Síða 10

19
MORGU N BLAÐIÐ
Sunnudagur 17. janúar 1965
Hvað er hægt að gera til að
efla íslenzk raunvísindi?

INIokkrir visindamenn og yfirmenn
vísindamála svara þessari spurningu
MORGUNBLAÐIÐ hefur
snúið sér til nokkurra vís-
indamanna og yfirmanna
vísindamála hér á landi og
lagt fyrir þá spurninguna:
„Hvað er hægt að gera til
að efla íslenzk raunvís-
indi?“
. Spurningin er raunar
mjög víðtæk og getur svar-
ið við henni falið í sér bæði
hvað gera skal í þessum efn
um til eflingar vísindanna
í þágu þeirra verkefna, sem
þörf krefur á hverjum tíma
og einnig hvað gera skuli
til eflingar grundvallarvís-
inda. Þá er einnig ætlast til
að fram komi hvað séu ís-
lenzk vísindi, grundvölluð
hér á landi og lausnir
fengnar hér.
Með þessu ætlast blaðið
til að almenningi gefist
kostur á að kynnast í stór-
um dráttum vísindastarf-
seminni hér á landi svo og
hvar skórinn helzt kreppir
í þeim efnum, að áliti
manna sem til þekkja. —
Væntir blaðið þess að svör-
in gefi tilefni til frekari
umræðna um þessi mál og
veki menn til umhugsunar
um hina miklu þörf nútíma
þjóðfélags fyrir vísindaleg-
an grundvöll undir rekstri
þjóðarbúsins, til heilla og
hagsældar fyrir þjóðina.
Hér á eftir fara svör
fimm þeirra, sem spurning-
in var lögð fyrir. í næsta
blaði birtast svör fleiri sér-
fræðinga við spurningunni.
Arinbjörn Kolbeinsson, laekn-
ir svarar spurningunni þannig:
Efni spurningarinnar er svo
viðamikið, að það er ósvikið
ársverkefni heillar nefndar að
semja verðugt svar og senni-
lega yrði það að vöxtum efni
í álitlega „hvíta bók“. Ef vel
tækist, gæti slíkt svar haft
heillarík áhrif á framtíðarþró-
un þjóðfélags okkar. Það er ó-
/ kleift að gera þessu verkefni
viðunandi skil í fáum línum
undirbúningslaust, enda mun
það ekki ætlunin, heldur að-
eins að vekja fólk til skipu-
legrar íhugunar_um aðkallandi
vandamál í nútíð og framtíð.
Hér á landi hefur tíðkazt að
skipta vísindastarfsemi í tvo
meginflokka: Hugvísindi og
raunvísindi. í fyrri flokkinn
falla málvísindi, bókmenntir,
saga, þjóðfélagsvísindi, sumir
þættir stærðfræði o. fl. Raun-
vísindi (natural sciences)
fjalla hinsvegar einkum um á-
þreifanleg, sýnileg og mælan-
leg fyrirbæri auk stærðfræði.
Raunvísindum má skipta í tvo
undirflokka: Hagnýt vísindi
(applied sciences) og grunnvís
indi (basic sciences). Flokkun
þessi hefur ekki nein skörp
takmörk og við nánari athug-
un sést að nöfn flokkanna eru
heldur ekki vel heppileg. Öll
vísindastarfsemi hefur það t.d.
sameiginlegt að vera hugvís-
indi, hagnýt og raunveruleg.
Með hagnýtum vísindum er
venjulega átt við beitingu vís-
indalegra rannsóknaraðferða
til þess að fá svör við ákveðn-
um spurningum um einstök
tiltekin atriði. Venjulega er
stutt leið að slíkum svörum,
þau hafa umsvifalaust meira
eða minna hagnýtt gildi, sem
þó er takmarkað í tíma og
rúmi. Grunnvísindi fjalla aft-
ur á móti um rannsóknir, sem
miða að því að finna nýjar
staðreyndir og leysa ráðgátur,
finna ný efni, nýjar rannsókn-
araðferðir, orsakir sjúkdóma
o. s. frv. Leiðin að mark-
inu við þessar rannsóknir er
oft óviss og tekur venjulega ó-
fyrirsjáanlega langan tíma.
Svarið við spurningunni mið-
ar að því að útskýra á hvern
hátt unnt er að efla þessa tvo
þætti vísindastarfseminnar og
á hvorn beri að leggja megin-
áherzlu.
Tækni og vísindi eru talin
meginstoðir nútíma menning-
arþjóðfélags, en réttara væri
að líta þessi fyrirbæri sem
tvær hliðar á sömu stoð. Án
visindalegra vinnuaðferða
og rannsókna fer
hagnýting tækninnar úr-
hendis, við þekkjum of mörg
dæmi þess í okkgf eigin þjóð-
félagi. Framsókn tækninnar
hefur farið hraðvaxandi und-
anfarin ár og sá, sem ekki
fylgist með henni, á það á
hættu að verða dæmdur úr
leik. Stöðugt fjölgar þeim
verkefnum og vandamálum,
sem a^eins verða leyst með
vísindalegum vinnuaðferðum
og rannsóknum og þörfin fyrir
vísindalega menntun í nútíma
þjóðfélagi vex hröðum skref-
um. Hinar afstæðu stærðfræði
kenningar Einsteins, sem fyrir
nokkrum árum voru aðeins við
fangsefni fárra stærðfræðinga,
eru nú notaðar við lausn al-
gengra og hversdagslegra verk
efna. Áhugi almennings og
valdahafa á vísindamenntun
og vísindastarfsemi hefur
skyndilega vaknað og er nú
mjög í tízku að ræða um á-
gæti og nauðsyn þessara mála.
Ýmsilegt hefur verið vel gert
á þessu sviði og má þar merk-
ast nefna stofnun Rannsókna-
ráðs, Vísindasjóðs og fyrirhug
aða Raunvísindadeild Háskól-
ans. Sú staðreynd hefur jafn-
vel hlotið almenna viðurkenn-
ingu, að bætt kjör einstakl-
inga og þjóða, verði fyrst og
fremst fyrir áhrif hagnýtingar
tækni og vísinda. Almenning-
ur er farinn að skilja að stjórn
málamenn og aðrir félagsmála
leiðtogar, gera harla lítið gagn,
ef þeir sniðganga þessa stað-
reynd.
Undirstaða vísindalegrar
starfsemi er:
1. Vísindalega menntað fólk.
2. Menntað og þjálfað aðstoð-
arfólk við rannsóknastörf.
3. Fullkomin starfsskilyrði í
víðtækustu merkingu.
Til eflingar ofangreindra at-
riða má benda á eftirfarandi:
a) Ráðstafanir þarf að gera
til þess að þeir íslendingar,
sem nú stunda vísindanám,
geti fengið starfsaðstöðu hér
heima við verkefni, sem eru
jákvæð fyrir atvinnulíf eða
þjónustugreinar þjófélagsins.
b) Tryggja þarf, að hæfi-
leikar yngstu kynslóðarinnar
finnist fljótt og nýtist í þágu
vísindastarfsemi. Til þess að
svo megi verða, þarf að endur
skipuleggja allt fræðslukerfi
landsins, breyta fyrirkomulagi
skóla, námsefni og kennslu-
tilhögun. Breytingin þarf að
hefjast í barnaskóla, en að
sjálfsögðu þarf hún að vera
víðtækari á miðskólastigi. — f
menntaskólum er nauðsyn að
stofna nýjar deildir með
breyttu námsefni og kennslu-
tilhögun, þannig að unnt verði
að undirbúa nemendur til há-
skólanáms á skemmri tíma og
betur en nú gerist. í þessu sam
bandi má t.d. minnast á víð-
tækar rannsóknir á eðlisfræði
kennslu, sem gerðar hafa ver-
ið í Bandaríkjunum, eru þær
að leiða til gerbreytingar á
kennsluaðferðum í þeirri
grein.
Að sjálfsögðu þarf að skapa
stúdentum miklu fjölbreytt-
ari námsmöguleika í vísinda-
legum greinum. Það þarf að
hraða bróun Háskólans úr
„embættismannaskóla" í „vís-
indalega rannsóknastofnun",
sem yrði meginstoð vísinda-
legrar hámenningar í landinu.
Vísindalega framhaldsmennt-
un og reynslu verðum við að
fá erlendis frá um næstu fram
tíð. annað hvort með eriendu
fóiki eða íslenzku, sem hlotið
hefur haldgóða þjálfun við
framsæknar erlendar vísinda-
stofnanir.
2. Það háir allri vísinda-
starfsemi hér á landi að eng-
inn skóli er til fyrir
aðstoðarfólk, sem vinnur við
rannsóknarstörf. Þörfin fyrir
fólk með slíka menntun fer
hraðvaxandi og það er ger-
samlega ókleift að þjálfa það
öðruvísi en að hagnýta nú-
tíma kennslutækni, sem að-
eins er unnt að gera í skipu-
lögðum skóla. Það er hin brýn
asta þörf að stofnsettur verði
skóli eða skóladeild, sem ann- '
ist kennslu fyrir þetta mennt-
unarstig.
3. Starfsskilyrðum þeirra,
sem vinna við yísindastörf, er
víða ábótavant, húsakostur ó-
hentugur og þröngur, tæki ó-
fullnægjandi o. s. frv. Reisa
þarf byggingar þar sem haft
er í huga, að starfsemi þessi
er í stöðugri þróun og bygg-
ingar þurfa að vera með þeim
hætti, að unnt sé að breyta
herbergjaskipun þeirra án
mikillar fyrirhafnar og kostn-
aðar. Við þurfum áreiðanlega
miklu fleiri sérfræðinga á
sviði hagnýtra vísinda fyrir at
vinnuvegi okkar, læknisþjón-
ustu og aðrar þjónustugreinar.
Gera þarf- áætlun um brýn-
ustu verkefni, fjölda sérfræð-
inga og aðstoðarfólks. Einnig
þarf að gera áætlun um nauð-
synleg tæki og heildarkostn-
aðaráætlun um framkvæmd-
Þá er eftir að minnast á
seinna atriði spurningarinnar,
hvort leggja beri meiri á-
herzlu á hagnýt vísindi eða
grundvallarvísindi. Röðin er
tvímælalaust þannig, að hag-
nýt vísindi koma fyrst. Að
sjálfsögðu ber einnig að efla
grunnvísindi og einbeita kröft-
unum á þeim sviðum, sem
þörfin er brýnust fyrir at-
vinnuvegina eða þar sem að-
staða okkar er betri en ann-
arra þjóða, t.d. við rannsóknir
á erfðafyrirbærum, þjóðfé-
lagslegar og landfræðilegar
rannsóknir sjúkdóma, jarð-
fræði o. fl.
Þróun hagnýtra vís
inda er bráðanauðsyn ýmsum i
þjónustugreinum svo sem
læknisfræði engu síður en £§|f
framleiðslugreinum þjóðfélags |§§|
ins. Án þeirra getum við t.d. |||§|
ekki hagnýtt á heillavænleg-
an
anna.
tíð
meiri háttar sjúkrahús lands
ins og hvernig samvinna þess
ara stofnana verður háttað,
Án fullkominna rann-
sóknastofnana í öllum grein-
um læknisfræðinnar er ekki
unnt að veita sjúklingum þá
læknisþjónustu, sem krafizt er
af sjúkrahúsum í nútíma þjóð-
félagi. í þessu efni er þörf mik
illa átaka hér á landi.
Atvinnuvegir þjóðarinnar
hafa um of reynt að hagnýta
tæknina án þess að hún væri
í fylgd með vísindalegri þekk-
ingu, vísindálegum vinnuað-
ferðum og rannsóknum, slíkt
blessast ekki til lengdar. Nú
er svo komið að yfir 20% af
tekjum ríkissjóðs er varið til
styrktar einum atvinnuvegi
þjóðarinnar, sem sennilega
ræður yfir meiri tækni en sam
svarandi atvinnuvegir hjá
ýmsum öðrum þjóðum. Það
virðist eðlilegra að stórauka
fjármagn til vísindalegra rann
sókna í þágu þessa atvinnu-
vegar og freista að auka fram-
leiðni hans svo að hann þurfti
á litlum eða e.t.v. engum fjár-
hagslegum stuðningi að halda.
Það er alltaf mikið vanda-
mál, hve miklu fé skuli verja
til rannsóknarstarfsemi og
hvernig þess skuli aflað. Hjá
mörgum erlendum þjóðum
rennur mikið fjármagn til vis-
indastarfsemi án þess að það
fari í gegnum rikiskassann. í
tækniþróunarþjóðfélögum ber
ætíð svo við, að ýmsir ein-
staklingar og hópar manna fá
aðstöðu til þess að græöa stór
fé á tæknilegum nýjungum,
án þess að þeir hafi í raun-
inni nokkuð til þess unnið.
Það virðist eðlilegt að þeir
leggi hluta af þessu fé til rann
sókna á þeim sviðum þjóðfé-
lagsins, þar sem þörfin er
mest, en slík framlög kæmu til
frádráttar við almenna skatt-
lagningu.
Þessar lauslegu ábendingar
geta ekki skoðast svar við
spurningunni, svo sem að
framan segir, en fullnaðar-
svar hefði grundvallar gildi
fyrir eflingu raunvísinda í
landinu. Ráðlegast er að setja
á laggirnar nefnd, til þess að
leysa þetta viðfangsefni og
verði þá vikið frá þeirri
gömlu reglu að tilnefna í
nefnd menn, sem hlaðnir
eru störfum, en tekinn upp
nýr háttur, sá að þeir, sem
sæti taka í nefndinni þurfi
ekki að sinna öðrum störfum
á meðan unnið er að verk-
efninu. Skipulagning þess-
ara mála er svo mikils
verð að ekkert má spara um
of í þeim efnum.
Morgunblaðið á þakkir skil-
ið fyrir að taka þetta mikil-
væga mál á dagskrá, sem
raunverulega er fjöregg efna-
hagslegs sjálfstæðis og menn-
ingar þjóðarinnar.
Arinbjörn Kolbeinsson.
& £i
|| . |
íSíföís
Ásgeir Þorsteinsson, efna-
verkfræðingur, fyrrv. formað-
ur Rannsóknaráðs rikisins,
svarar spurningunni svo:
Mér finnst í heild að segja
megi að aðbúnaður æðri vís-
inda hér á landi sé á margan
hátt góður eftir því sem ætl-
ast verður til af ekki stærra
þjóðfélagi en við búum L
Segja má að þjóðfélagið hafi
tekið vísindamönnum sínum
einkar vel, þegar þeir hafa
komið frá námi og búið þeim
velflestum allgóð skilyrði og •
sumum ágæt. Þeir hafa feng-
ið góð tæki til að vinna með
og húsnæði er nú óðum að
koma og sums staðar ágætt.
Sjávarútvegurinn hefir þegar
fengið ágætt húsnæði. Land-
búnaðurinn er að fá nýtt hús-
næði og á sviði sjúkdómsrann-
sókna er vel að honum búið.
Iðnaðurinn er enn tiltölulega
ungur atvinnuvegur hér á
landi og vísindaleg undirstaða
hans enn á frumstigi, en
þeirrar þekkingar er auðveld-
ara að leita sér S erlendum
vettvangi en á sviði aðalat-
vinnuvfega okkar.