Morgunblaðið - 15.06.1965, Blaðsíða 21

Þriðjudagur 15. júní 1965
MORGUNBLAÐID
21
Landakotsspítala laugardag fyr-
ir hvítasunmu. Hann sagði mér
þá draum, sem hann hafði
dreymt kvöldið áður. Hornun
virtist hann eiga í kappræðu um
íslenzkan orðaforða og aðallega
um óþarfaorð, sem hann vildi
láta fella niður úr málinu.
Kvaðst hann þá hafa verið kom-
inn fram úr rúminu í óráði sínu
— eða kappi. Svona var hann
vakinn og sofinn í áhugaefnum
sínum allt til hinztu stundar.
Tveimur dögum síðar var hann
Játinn.
Sú hafði verið kenning hans,
að öll tungumál veraldar væru
runnin frá einni og sömu frum-
tungu. Það má virðast eins og
til staðfestingar þessari kenn-
ingu, að boðandi hennar skyldi
kallaður héðan á hvítasunnu,
þeirri hátíð, þegar eldlegar tung-
ur birtust og menn töluðu ann-
arlegum tungum, svo að hver
heyrði mælt á sínu máli, þótt af
óskyldu þjóðerni væri, og allir
skildu. Hömiur tungumálamarka
máðust út. Um þetta segir í Post-
ulasögunni: „Fyrir því gladdist
hjarta mitt, ,og tunga mín fagn-
aði, og meirá að segja mun og
líkami minn hvíla í von.“
Steingrímur J. Þorsteinsson
T
Dr. Alexander Jóhannesson
var einn af þeim mörgu íslend-
ingum, sem réttu ungum fræði-
mönnum hjálparhönd, þegar þeir
komu til landsins í fyrsta sinn
og voru ókunnugir námstilhögun
við Háskóla íslands. Á þann hátt
varð ég aðnjótandi hjálpar hans
og ráða í svo ríkum mæli, að ég
mun alla mína ævi standa í þakk
arskuld við hann og þann há-
skóla, sem hann veitti forstöðu
um 14 ára skeið.
Þó að dr. Alexander hafi skrif-
að doktorsritgerð sína og allmarg
ar aðrar bækur á þýzku og hefði
jafnvel bezt vald á henni í ræðu
og riti af öllum þeim mörgu
tungumálum, sem honum voru
töm, varð öllum ljóst við nánari
kynni að hann var algjörlega
laus við ofmat á^>ýzkri menn-
ingu og vísindastarfsemi. Miklu
frekar leitaði hann eingöngu
uppi hið sanna og góða í vísind-
um og skáldskap allra hinna
mörgu þjóða, sem hann hafði
kyrtni af, og notfærði sér það í
sinni eigin vísindastarfsemi, sem
byggðist nær eingöngu á ís-
lenzkri tungu og norrænum
menningararfi.
Bæði fyrir og eftir síðari
heimsstyrjöld hafði ég náægju
arið 1931 var ég kominn norður
í Vatnsdal eftir margra vikna
ferðalag. Dagar voni teknir að
styttast og óvissa haustins kom-
in í huga minn. Ég hafði gert
mér vonir um stöðu fyrsta sendi-
kennara í þýzku við Háskóla ís-
lands, en allt var í óvissu um
stofnun þessarar stöðu, þegar
ég lagði af stað úr Reykjavík um
miðjan júní. Nú talaði ég við
dr. Alexander í landssímann og
safði orð á áhyggjum mínum.
Hann svaraði einfaldlega: „Þér
skulu bara halda áfram ferðlag-
inu um Norðurlndið og njóta
þess. Síðar mun rætast úr öllu
hinu.“ Það var orð að sönnu.
Magnús Teitsson.
t
Dr. Alexander Jóhaneesson
var hugsjónamaður og fram-
kvæmdamaður. Hann setti svip á
umhverfi sitt og á samtíð sína
með glaðri trú sinni á góð mál-
efni og með athafnasemi sinni og
rannsóknargleði. Hann var í
ýmsu á undan sínum tíma og
kom í framkvæmd málum, sem
öðrum þóttu illa eða ekki fram-
kvæmanleg. Þetta kom fram í
brautryðjendastörfum hans að
flugmálum og í háskólanum.
Hann átti mestan þátt í bygg-
ingaframkvæmdum hans. Hann
var efalaus maður og úrtölulaus,
geiglaus og fylginn sér, þar sem
áhugamál hans áttu í hlut, en
lrávaðalaus og yfirlætislaus.
Hann gat verið harður í horn
að taka, þó að hann væri a.ð
eðlisfari mildur maður. Starfs-
gleði hans og starfsþrek greind-
ist merkilega sundur, án þess
að kljúfa hann. Hann gat satrf-
að að flugmálum, byggingarfram
kvæmdu », bókaútgáfu eða fjár-
öflun öðrum þræði og þurfti þá
oft að standa í stappi. I aðra
röndina var . hann kyrrlátur
fræðimaður og hafði yndi af
fögrum bókmenntum ,einkum
kveðskap. Hann var málamaður,
ekki einungis margfróður mál-
fræðingur, heldur hafði hann
vald á lifandi máli, svo að hann
gat þýtt vel úr þýzku á íslenzku
og úr íslenzku á þýzku. Seinasta
bók hans var fallegt kver með
þýzkum þýðingum á íslenzkum
kvæðum. Hann kunni einnig góð
skil á norrænum og frönskum
bókmenntum. Hann var vel og
sköruglega máli farinn, þegar um
áhugamál hans var að ræða. Dr.
Alexander samdi' fjölda ritgerða
og bóka, sem voru vel metnar
og sumar undirstöðurit á sínum
sviðum, s.s. um frumnorræna mál
fræði og samanburðarmálfræði.
Fræðirit hans komu út á ís-
lenzku, en einkum á þýzku og
síðan á ensku. Hann flutti fyrir-
lestra við marga háskóla í Evr-
ópu og Ameríku. Hann var við-
urkenndur einn af öndvegis-
mönnum þeirra fræða, er hann
stundaði, og var ýmis sómi sýnd
ur. M.a. var hann meðlimur er-
lendra vísindafélaga og heiðurs-
doktor háskólans hér og áður
lengi rektor hans og forystumað-
ur í mörgum málum hans. Hann
var áhugasamur og góður kenn-
ari, vinur nemanda sinna og lét
sér annt um hag þeirra og feril.
Auk háskólakennslu sinnar
stundaði hann um skeið aðra
kennslu, m.a. við Verzlunarskól-
ann.
Dr. Alexanders verður lengi
minnzt sem framkvæmdamanns
og fræðimanns. Hann var tillaga
góður drengskaparmaður.
V.Þ.G.
t
EKKI fyrir ýkja löngu, eða á
útmánuðum, hitti ég Alexander
Jóhannesson á förnum vegi. Það
var heldur kalt í veðri og hrá-
slagalegt. Samt tók hann mig
tali. Ég spurði, hvað væri tíð-
inda. Þá fór hann að tala um
handritamálið. Þar var áhugi
hans mestur. Síðan minntist
hann á ljóðaþýðingar sinar. Þá
sagði hann mér frá ritgerð, sem
hann hafði. samið í framhaldi af
fyrri athugunum sínum á tung-
unni. Það var hressandi að heyra
hann tala. Það var ekki lengur
kalt að standa úti í þurri nepju
hálfsólardagsins. Að endingu
sagði ég: Ég sé að þú ert við
góða heilsu, dr. Alexander. Hann
svaraði engu, en mér sýndist
hann brosa. Ég skildi það svo,
að hann ætlaði sér að vera a.m.k.
við sæmilega heilsu, þangað til
handritamálið væri komið í höfn
í danska þinginu. Við það sem
annað í lífi sínu stóð Alexander
Jóhannesson.
Dr. Alexander var góður vin-
ur og kennari. Þegar ég kynnt-
ist honum fyrst ungur stúdent,
þótti mér heldur en ekki standa
gustur af þessum yfirbragðs-
mikla kennara, sem lifði sig svo
inn í kennslustundir sinar, að
okkur þótti á stundum nóg um.
En við nánari kynni var það hlýj
an í viðmóti hans og góðvildin,
sem mest mótuðu samstarf kenn-
arans og nemandans. Hann vissi
vegna náinna kynna af kviku
líðandi stundar, að enginn fær
þokað þroska sínum áleiðis af
skólalærdómi einum saman,
Ihversu heillandi og nauðsynlegt
sem námiS annars er. Sú varð
því raunin, að vinátta kennarans
og nemandans stóð þá fyrst
djúpum rótum, þegar hinn síð-
arnefndi var laus við skræðurn-
ar og lauk prófi, en þurfti að
fikra sig áfram í gnipahelli þess
lífs, sem bælist í gjömingaveðr-
um kaldra stríða. Þá var gott að
eiga dr. Alexander að vini og
sterkum bakhjalli. Hann kom oft
niður á Morgimblað til að spyrja
frétta, og þá helzt um handrita-
málið — eða gefa gömlum nem-
anda holl ráð. Fyrir þessar ferð-
ir er ég honum ávallt þakklátur.
Vonandi hafa lesendur Morgun-
blaðsins notið þeirra að ein-
hverju.
Dr. Alexander sá ísland fram-
tíðarinnar í fallegri draumsýn,
þegar hann var ungur drengur.
Síðan helgaði hann líf sitt allt
þeirri þrá æskunnar, að draum-
sýn þessi um gott land og and-
lega frjósama þjóð mætti verða
að bláköldum og skilyrðislaus-
um veruleika. Hann þurfti ekki
á að halda að hylja sig reykskýi
hátíðleikans, hörfaði ekki í vigi
þeirra virðingar, sem sómdi em-
bættum hans. Hann var heill og
allur þar sem hann var sjálfur,
éinlægur og aðsópsmikill. Og ó-
sjálfrátt hlaut þetta grímulausa
fas að hafa áhrif á okkur, nem-
endur hans. Dr. Alexander hef-
ur ekki lagt hvað minnstan skerf
til þess, að nútímalegt ísland
yrði skemmtileg staðreynd. Um
þann þátt hans í þjóðarsögunni
mun öld bregða við aðra. Hann
var viljans maður, enda traustur
aðdáandi Einars Benediktssonar.
Ef ég ætti að hugsa mér eink-
unnarorð fyrir líf hans, mundu
þau vera: Vilji er allt sem þarf.
Ef dr. Alexander hefði orðið
pólitískur valdamaður á fslarxfl,
væri öðruvísi umhorfs hér em
nú er. Þá væri hann búinn aM
framkvæma margt sem enn e*
deilt um. Hann lét reisa stón-
hýsi, sem voru að sagt var kom-
in í notkun, þegar margir aðrir
héldu að teikningar lægju ekkl
enn fyrir. Þessi þáttur í fari dr.
Alexanders kom einnig fram i
kennslu hans. Hann fór, án þesa
maður fylgdi honum alltaf eft-
ir, hamförum milli Velleklu og
Wulfila. Stundum var ferðinni
heitið þangað sem fljót tungunn-
ar átti að hans dómi upptök sín.
Þessi ferðalög gátu að vísu ver-
ið allerfið með köflum, en þó
oftast eftirminnileg eins og dr.
Alexander sjálfur. Hann fór
ekki alfaraleið; hann var land-
brotamaður og sér þess stað
bæði í Vatnsmýrinni og á víð-
lendum samanburðarmálfræð-
innar. Stundum hvarflaði jafnvel
að manni, hvort stúdentspróf
væri rétt undirstaða undir slíkt
nám. Dr. Alexander segir í grein
sem er nýbirt í Skími og heitir
„Um rannsóknir mínar í mál-
fræði“: „Nú vaknaði áhugi minn
að athuga önnur „óskyld" mál til
þess að gá að því hvort ýmislegt,
er ég hafði séð í indógermönsku
sæist t.d. í hebresku, og þessu
næst í frumkínversku, polynes-
isku, tyrknesku og grænlenzku“.
Af þessum áhuga dr. Alexanders
fórum við nemendur hans ekki
varhluta.
Minningin um dr. Alexander
er í senn aðhald og hvatning.
Það er ekki ónýtt að eiga slíkar
minningar, eins og ástatt er og
margt fer úrhendis; eins og það
góða sem maður vill.... á oft í
vök að verjast.
Matthías Johannessen.
Fyrir 17. júni
Nýkomið fallegt úrval af höttum og húf •
um, telpna og drengja.
j-eddy m
U bCidir*
Aðalstræti 9. — Sími 18860.
Bezt að auglýsa i Morgunblaðinu —
og tómstundagaman af því að
vinna við hina miklu etýmolo-
gisku orðabók, sem dr. Alex-
ander lauk við árið 1956. Þó að
ég væri þá hættur við málfræði-
legar rannsóknir vegna annara
starfa, var það vinnan við þá
bók, sem hélt mér í tengslum
við áhugamál æskuára minna,
sem á sinum tíma höfðu dregið
mig til íslands. Ef mér væri
leyft að segja nokkur orð um
þá miklu bók dr. Alexanders,
vildi ég láta í ljós þá skoðun,
að vinnuaðferð hans hafði einn
mikinn kost fram yfir verk ann-
arra, sem létu sér nægja hugdett-
ur og umdeilanlegar ályktanir:
Alexander Jóhannesson byggði
rannsóknir sínar á sögu og upp-
runa hinna ýmsu tungumála á
staðreyndum, á þeim orðum og
orðasamböndum, sem sannan-
lega höfðu varðveizt í mæltu
máli, bundnu og óbundnu, um
þúsundir ára. í þá bók lagði dr.
Alexander aldarfjórðungs starf.
Mér og öðrum var það óskiljan-
legt, hvar og hvernig hann gat
fundið þrek og einbeiting hug-
ans til þessa verks meðfram
öllum þeim önnum, er fylgdu em
bættum hans og ótöldum nefnd-
arstörfum. En þar var hann í
essinu sínu. Tungumál, saga
þeirra og líf, var sá heimur, sem
lá opinn fyrir honum, sem hann
skildi og virti framar öllu öðru.
Mannsins Alexanders Jóhann-
essonar munu mér færari menn
minnast í ræðu og riti, en ég vil
að lokum geta eins atviks, sem
varpar ljósi á hann sem hug-
hreystanda ráðgjafa og vin. Sum
ULGARIA!
Gisting í ágætum hótelum við
ströndina. Kynnið yður sérlega
hagstæð kjör fyrir börn.
Skemmtiferðir til Aþenu,
Istanbul og Odessu.
í sumarleyfið 1965.
14 daga dvöl á Svartahafsströnd.
400 kílómetra óslitin baðströnd
Gullinn, mjúkur sandur.
Nýtízku hótel, búin öllum þægindum.
Sólskin dag hvern. — Lágt loftrakastig.
Notið sjóinn og sólskinið á þessari Rivieru
Svartahafsins. — Gómsætir þjóðarréttir,
ávextir og vín við ótrúlega vægu verði. —
Ferðamenn fá 70% yfir skráð gengi er þeir
skipta gjaldeyri sínum við komu til lands-
ins. — Flogið með skrúfuþotum fram og til
baka með viðdvöl í Kaupmannahöfn á út-
og heimleið. — Allt þetta fyrir aðeins
kr. 12.600.00. — Allar upplýsingar veita:
FERÐASKRIFSTOFA RÍKISINS, Lægjargötu 3.
Ferðaskrifstofan LÖND & LEIÐIR, Aðalstræti.
Ferðaskrifstofan LANDSÝN, Skólavörðustíg 16.
j