Morgunblaðið - 31.08.1965, Síða 10

10
MORCUNBLAÐIÐ
ÞriSjudagur 31. águst 1965
Vilhjálmur Ögmundsson frá
Narfeyri - Minning
ÞEGAR ég las andlátsfregn
Vilhjálms frá Narfeyri í Morg-
unblaðinu, á dögunum rifjuðust
upp fyrir mér gamlar minning-
ar. í>að var víst fyrir 18 árum,
að ég var sendur um sumartíma
vestur á Skógarströnd á Snæ-
fellsnesi, en þar var hafin smíði
brúar yfir Sefcbergsá. Á þeim
tíma var sveitin afskekkt, vegir
afar slæmir, aðeins færir jepp-
um og litlum vörubílum. Til
Stykkishlóms lá leiðin yfir leir-
ur Álftafjarðar en þar þurfti að
sæta sjávarföllum. Samgöngur
um héraðið voru af þeim sökum
strjálar. Svo atvikaðist, að ég
átti erindi í landssímann og
næsta símastöð við brúna var
Narfeyri. Fór ég þangað heim,
en símatími var ekki kominn og
ég þurfti að bíða nokkra hríð.
Húsfreyja bauð mér inn í her-
bergið þar sem síminn var. Þeg-
ar ég var orðinn einn inni lit-
aðist ég um í herberginu. Við
símann var borð og tveir eða
þrír tréstólar, engin bókahilla,
en skápúr stóð við vegg. Á borð
inu lágu nokkrar bækur og til
að drepa tímann fór ég að blaða
1 þeim. Mér til undrunar voru
þetta stærðfræðibækur, voru
bækurnar á íslenzku, dönsku,
ensku, þýzku og frönsku. Hafði
ég heyrt því fleygt í sveitinni
að bóndinn á bænum kynni
nokkuð fyrir sér í reikningslist,
en á þessu átti ég ekki von.
Eftir nokkra bið kom bónd-
inn heim af túni, lágvaxinn mað
ur, frekar grannur, hvatlegur,
með greindarleg augu og ég tók
eftir, að hann tók hlýlega í
höndina á mér. Er við höfðum
spjallað saman nokkra hríð,
hafði ég orð á því að ég hefði
litið í bækurnar á borðinu. Jú,
hann átti þær og sagðist hafa
gaman að glugga í þær, en
gerði lítið af því nú orðið. Svo
var eins og hann ætlaði að segja
eitthvað meira en hætti við það
og fór út í aðra sálma. Var mér
forvitni í hug en beið átekta.
Að samtalinu loknu kvaddi ég
og fór.
Nokkrum dögum síðar fórum
við saman í .ferðalag vestur í
Helgafellssveit. Af og til minnt-
ist ég á stærðfræði, en hafði
frekar lítið upp úr því, en ein-
hvem veginn lá það þó í loftinu
að margt væri ósagt enn. Svo
gistum við eina nótt í gistihús-
imi í Stykkishólmi. Að afloknu
dagsverki gengum við niður að
höfninni og horfðum á sólina
skína yfir Breiðafjörðinn, bát-
ana og fuglinn. Um kvöldið
gengum við til náða. Hann sett-
ist á rúmið og sagði mér sögu
sína, sem mér finnst enn jafn
furðuleg og er ég heyrði hana
í fyrsta sinni. Hann var alvar-
legur á svip, en yfirbragðið milt
og drengilegt, einstaka íinnum
brá fyrir glettni og gneistuðu þá
augun af fjöri:
Hann fæddist 4. jan. 1897 I
Vífilsdal í Dalasýslu, sonur Ög-
nvundar Hjartarsonar af Geit-
eyjarætt og Málfríðar Hansdótt-
ur. Uppalinn í Vífilsdal og bjó
þar til 1930. Kvæntist Láru Vig-
fúsdóttur úr Brokey 1929.
Bjuggu þau næstum alla tíð á
Narfeyri. Eignuðust þau þrjú
börn. Hér er farið fljótt yfir
sögu.
Var í Verzlunarskólanum frá
1912-1914 og lauk þaðan prófi,
síðan vann hann eitt ár í Reykja
vík en eftir það snéri hann heim
í átthagana.
í fornsölu 1 Hafnarstræti
keypti hann nokkrar stærðfræði
bækur þar á meðal eina franska
frá 1857 og fór með þær heim
í sveitina og byrjaði fyrir al-
vöru 1916 að lesa þær, þar á
meðal Tölvísi Björns Gunnlaugs-
sonar. Stundaði hann þessa
fræðigrein að jafnaði í frístund-
um sínum til 1929. Stærðfræði-
bækurnar voru fáar og gamiar,
og náðu ekki langt, en hugurinn
var /frjór og af nauðsyn bjó
hann sér til nýtt merkjakerfi og
mál yfir stærðfræði til að geta
haldið lengra áfram. Fjáráð til
kaupa á bókum voru lítil, þeg-
ar hann vantaði logarithma
reiknaði hann út tölugildin sjálf
ar og stöðugt bættust við nýjar
sannanir og niðurstöður. Árið
1920, þegar hann hafði fengizt
við stærðfræðina í fjögur ár fann
hann svokallaðar Hamiltons
Quaternionir af eigin rammleik
seinna frétti hann að þær hefðu
verið fundnar 67 árum áður.
Þvílíkt afrek nægði útlendingn-
um til að nafn hans gleymdist
ekki. Og svo fór um fleiri upp-
götvanir hans. Aðal torfæran í
starfi hans var einangrunin.
Hann sat við sín fræði heima og
gat ekki rætt um þau við nokk-
urn, hvað þá að fá lítilsháttar
Skilning og uppörvun. Ferðalag
til Reykjavíkur tók tvo daga.
Þó brá hann sér suður einstaka
sinnum á þessum árum og dvaldi
dagstund hjá dr. Ólafi Daniels-
syni og „þangað var gaman að
koma“ sagði hann. Þar fékk
hann nokkuð af því sem hann
þráði. Dr. Ólafi hefur litizt vel
á manninn, því hann getur hans
í formála að kennslubók í
homafræði: „Naut ég þar góðra
bendinga frá Vilhjálmi Ög-
mundssyni, ungum bóndasyni
vestur í Dölum“.
Ég spurði: Áttir þú ekki auð-
velt með reikninginn í Verzlun-
arskólanum? Svarið var jafn
furðulegt og annað: „Ekki sér-
staklega, — en þá vissi ég ekk-
ert af þessu“. En hvernig gekk
þér að lesa stærðfræðigækur á
erlendum málum? „Ég hafði
nægilega undirstöðu úr skólan-
um i ensku og þýzku en fransk-
an var erfið, ég þurfti að lesa
bókina mörgum sinnum til að
skilja hana, erfiðast var hug-
takið Intergration partielle, þar
stóð ég fasfcur lengi, en svo
kom það.“
Og áfram var haldið og fund-
in lausnin á margföldun stærða
á n-víðu rúmi eins og stærð-
fræðingar nefna það, en það er
um hvernig margfalda á saman
stærðir í hversu mörgum vídd-
um sem vera skal. (Sem dæmi
má nefna að flöturinn er tvær
víddir, rúmið þrjár o.s.frv.) Og
meira var að Vilhjálmur skynj-
aði margar víddir og sá þær
fyrir sér.
En svo fór sem áður, þessi
þraut hafði verið leyst alllöngu
áður, en lausn Vilhjálms mun
hafa verið einfaldari og glæsi-
legri. Þetta er líklega bezta af-
rek hérlendis manns á andlegu
sviði og sambærilegt við það
bezta, sem gert hefur verið á
þessu sviði úti í hinum stóra
heimi. En mikill munur er á
aðstöðunni til slikra starfa. Er-
lendis geta vísindamennirnir
unnið saman með nægan bóka-
kost og fjármagn við hendina,
geta skipzt á skoðunuim og gan-
rýnt hvem annan, en hér situr
sveitamaður í frítímum sínum
frá brauðstritinu einn síns liðs
og engan nærstaddan órar fyr-
ir, hvað hann er að gera. Þegar
hann skráði lausnina fyrst, vant-
aði hann stórt blað, leysti hann
líminguna sundur yfir gufu af
stóru brúnu umslagi frá stjórn-
arráðinu og notaði það. Þegar ég
bað hann um að gefa mér um-
slagið, brosti hann og sagðist
víst vera búinn að týna því.
Ég starði á hann sitjandi á
rúminu, álútann veðurbarinn,
talsvert slitinn og hendurnar
voru erfiðismannshendur og
spurði hvenær hefurðu haft
tíma til alLs þessa? Og svarið
var sem fyrr: „Bezti tíminn var
þegar ég vakti yfir ánum á
vorin.“
Nú var fuglinn við Breiða-
fjörð löngu sofnaður og við buð-
um góða nótt.
Á stærðfræðiiðkunum varð
nokkurt lát um 1929 og fékkst
hann frekar lítið við þær næstu
tvo áratugina, en alltaf skutu
upp einhver vandamál í kollin-
um annað slagið, sem þurfti að
leysa, og svo þurfti að endur-
bæta fyrri lausnir. Ástæðurnar
fyrir því voru að hann gat
vænzt þess, að aðrir hefðu leyst
þrautirnar á undan, en hann
hafði ekki skilyrði til að fylgj-
ast með því sem gerðist á þess-
um sviðum erlendis. Þá var
hann búinn að festa sitt ráð og
nú þurfti að byggja upp jörðina
og fjöldskyldan stækkaði og
aldraðir foreldrar fluttu heim til
sonarins og búið varð stærra,
túnið víðlendara, ný hús voru
byggð svo nóg var að gera. Ann-
að var, að niú kom útvarpið til
sögunnar og þá þurfti að nema
allt sem því kom við, síðar
beindist hugurinn að rafmagns-
tækni og loks þegar jeppinn góði
kom, þá þurfti að kanna hvern
hlut í honum. Alltaf var at-
hyglin sístarfandi.
Ári síðar kom ég aftur að
Narfeyri og þá störfuðum við
saman við að mæla fyrir nýj-
um vegarkafla í sveitinni. Mig
minnir að Vilhjálmur hafi ráð-
ið vegarstæðinu. Hann sagði
mér frá því, að harm hefði smið
að sér hallamæli og tæki til að
mæla stærðina á túninu. Þeg-
ar komið var að því að halla-
mæla veglínuna, rétti ég honum
tækið og spurði hvort hann vildi
ekki mæla. Hann gekk í kring-
um tækið, eins og hann þyrði
ekki að snerta svona fullkomið
tæki, síðan byrjaði hann og starf
aði eins og hann hefði aldrei
gert annað úm æfina. Þá bar
það við, að gamli pósturinn í
sveitinni kom ríðandi með
klyfjahest í taumi og fór fram-
hjá meðan Vilhjálmur var að
mæla. Þegar pósturinn var horf-
inn tók ég eftir því að Vilhjálm-
ur varð kátur og glettinn. Hvor-
ugur sagði orð, en báðir hugs-
uðum við það sama: Pósturinn
á eftir að fara heim á hvern bæ
og segja frá hvað hann sá.
Um 1950 voru synirnir farnir
að létta undir við búskapinn og
efnahagurinn að batna, og heim-
ilið gert vistlegra og nú fór Vil-
hjálmur að fá svigrúm til að
sinna hugðarefnum sínum á ný.
Annað var, að mikill gróandi
var í öllum raunvísindum í
heiminum og var öllum ljóst að
askamir urðu kúffullir vegna
bókvitsins. Samgöngur voru
orðnar góðar suður. Vilhjálmur
brá sér suður og komst í sam-
band við stærðfræðinga bæjar-
ins, gat skipst á skoðunum við
nokkra þeirra, en það sem hon-
um varð mest virði, að hann
fékk lánaðar bækur bæði um
stærðfræði og eðlisfræði, sem
hann nú sökkti sér niður i.
Einu sinni mætti ég honum er
hann var að koma af fundi í fé-
lagi stærðfræðinga, en þar hélt
hann erindi. Hvernig gekk
spurði ég, hann svaraði á þá
leið, að það hefði gengið sæmi-
lega, hlustendur hefðu verið á-
nægðir, erindið var of langt,
tók tvær stundir í stað einnar;
kannske hefði hann getað verið
fljótari, því hann hafði aldrei
sett fram hugsmíðar sínar fyrr
á þennan hátt. En varstu ekki
kvíðinn áður en þú byrjaðir? Þá
hló hann og sagðist vera viss
með hvað hann væri að fara,
taugaóstyrk þekkti hann aðeins
af afspurn. Seinna um kvöldið
sóttum við hljómleika hjá hljóm
sveitinni. Vilhjálmur fylgdist
vel með öllu. Að hljómleikunum
loknum þekkti hann heiti hinna
ýmsu hljóðfæra, sem ekki er í
frásögu færandi, en hann var
þar að auki búinn að gera sér
grein fyrir myndun hljóðsins I
þeim, háum tónum og lágum.
tíðni hljóðbylgna og stjrrk. Hann '
hafði ánægju af þessu sagði
hann, ekki sízt vegna þess að
hann hafði ekki séð leikið á
hljóðfæri síðan Þórarinn Guð-
mundsson lék á fiðlu í Hótel
ísland á skólaárum Vilhjálms.
Á síðustu árum kom hann endr-
um og eins í bæinn og hittumst
við þá stundum. Var hann full-
ur áhuga á tilverunni, var gam-
an að heyra hann lýsa lifnaðar-
háttum dýranna, bæði þeirra
sem honum voru kærkomin og
eins hinna sem hann hafði minni
samúð með. Sama var um hvað
var rætt í ríki náttúrunnar, alls
staðar var hans skarp>a afchyglis-
gáfa að verki.
Eftir nokkurra daga dvöl í
bænum, kom heimþráin í hann
Hjá konu og börnum, sem hon-
Um þótti ákaflega vænt um,
vildi hann helzt vera.
1 eitt síðasta skiptið sem hann
heimsótti mig talaði hann um
stærðfræðina og eðlisfræðina og
gat þess eins og af tilviljun að
hann hefði grun um að ein af að
alkenningum Alberts Einsteins
Væri ekki að öllu leyti rétt. Þeg-
ar hann frétti að hópar manna
út um heim væru einnig að fást
við þetta, sagði hann, að þetta
yrði skemmtilegt viðfangsefni.
En því miður entist honum ekki
æfin til að glírna við það.
Ég vona að ég geri engum
rangt til með að halda því fram,
að þessi hjartahreini, drenglyndi
og óframfærni maður hafi verið
mesta afburðarmenni hér á
landi fyrr og síðar. En örlögin
höguðu því til að hann lifði ein-
angraður í einangraðri sveit í
einangruðu landi og varð af
þeim sökum á eftir tímanum.
Hefði hann haft ækifæri til að
stunda fræði sín við góð andleg
og fjárhagsleg skilyrði, hefði
mátt vænta þess áð nafn hans
hefði borizt víða um heim.
Ólafur Pálsuon.
t
NÚ er hann gerugiin'n Narfeyrar-
bóndinn, Vilhjákniur viniur minn
Ogmundsson. — Fátæktegri verð-
ur Skógarströndin að honum
horfnum.
Við vorum af óLílku bergi
brotnir, ekiki á sama reki, og
leiðir iágu heldiur ekki ýkjalengi
saman. Þó tóksi með ofekur
kiunningsskapur, sem þróaðist í
fasfca og trausta viináfcbu. Hann
var veitandinn, ég só, sem þáði
feginsamlega. Við átfcum marga
góða stund saman í ræðum um
íugl, fisk og fólkið við þann
Undurfagra Álfbafjörð.
Það eru ekiki nema ndtokrar
vikur síðan; ég var að koma utan
úr eyjum. Leit að vanda við á
Narfeyri. Fannöt mér þá vini
mínum mjög brugðið. — Að vísu
stóð hann í heyi, en gaf sér þó
fcíma til að sitja með mér góða
stund í sfcofu og rabba um örn-
inn, — okikiar saimeiginlega 'hugð-
arefni. — Bn það var enginn
1 glampi lengur í hivössum augun-
um. Hann viar þreyfctur, þó æðru-
laus og með hugann við framtíð
bús og barna sinma. Tveinint var
það samt, sem bar á góroa, er dró
slký frá sjómum hans. Það var
náimsframi sonarims, sem leggur
sfcund á stærðfræði: þá fræði-
grein, sem Vilhjáílmiur hefur
vafalítið náð lengst í allra ís-
lendinga, þeirra, sem eklki hafa
áfct kost á langstoólagöngu. Og
'hibt var svolítið plagg, sem
Fug’laverndarfélagið hafði ný-
verið sent honum sem staðfest-
ingu þess, að hanm hafði verið
kj'örinn heiðursfélagi þeirra fá-
meninu, en ekiki ómerku samtaka.
Þegar góðir vinir hverfa, rifj-
ast minningarnar upp. — Þær
eru margar, sem ég á um Vil-
hjá'lm frá Narfeyri, og al'lar góð-
ar, því að aldrei vissi ég hann
vikja illu að neinum. Og á marga
ólika hluti bar ihainn betra skyn-
hragð en flestir aðrir. — Það var
garmam að rei'ka með honum um
þær _ sögufrægu slóðir, sem eru
við Álfltaf jörðinn, láta hanm sýna
sér valigrónar tóftir, 'horfa með
honum á fflug hvítvangaðra hels-
ingja, 'klöngrast í amarhreiður
og ganga með honum í lifclu Narf-
eyraitkirkjuna, sem hann unni
svo mijög. — Mér fannst allfcaf
mikiiH friður og andakt yfir þeim
stað. —
Vilihjálmur bar vissulega svip-
mót sinna heimahaga, reisn
Eyrarfjalls og þær rúnir, sem
imargar hrolfkaldar vökunætur á
fjöflum marka í andlit ísLenzika
bóndans og þó ekiki síður þanm
varrna, sem átök við ári og orf
hafa Skilið efltir í harðBigguðum
’höndum.
Það er ekki á mírnu færi að
gera greinargóða mamnlýsingu af
Viihijálmi á Narfeyri. — Ég heid,
að sameigimlegur vinur okikar
hafi þar farið svo nærri lagi,
sem ummt er, þegar hanm sagði
við mig áður en ég hitti ViflhjáLm
í fyrsta simn:
„Traustur gæðadrengur, bregst
aldrei“.
— Hann var meðalmaður á
hæð, grannur, beinvaxmn, með
þykkt, stálgrátt hár, kembt til
hliðar fná breiðu enni. Augun blá
og nöklkuð djúpsefct, augnabrún-
ir ljósar, kinnbeimin há, nefið
beint,. munnsvipurimn eftirtakan-
lega ákveðinn, án þess að vera
hörku'Legur. Hamn var hæglátur
í fasd, en frjálsmammlegur þó.
Enda þófct hann væri djúpíhugs-
andi og ekki alltaf með hugann
við heyskapimn, var hanm a'ldrei
úti á þekju, eins og vitringar eiga
víst að vera; þvert á móti var
hamn nábfcúruglaður rnaðnr og
hliátuirmi'ldiur. Hamm var atgervis-
miaður í hvívetma, en mér er efs
um, að hamn hafi verið aflamað-
ur að sama skapi, emda sfóð hug-
ur til amnars. Þó féll bonum
sjialdan verk úr hendi. Enda er
mim síðasfca mynd af honum, þar
seim harnn stóð í hlaðvarpanum
veifandi mér kveðju sinmi. Hann
v-ar með orfið í hinni hemdinni.
Var að slá óvéltaeka skiák við
bæjarhúsin. Mér famnst harnn
þá sem oftar dæmi-gerður íslenz'ki
bóndinm, fliæiglátur, seigur, sí-
vimnandi og síhugsandi.
Víst er um það, að Viflhjálmur
á Narfeyri var óvenjuiegur mað-
ur, og vissulega er ísland auð-
ugra en önmur lönd, meðan það
ber gæfu til að ala slíka syni.
Það verður trúlega seinfundinn
fl>óndinn í stærri flveimspörtuiv-
um, sem skrifað gebur vísindarit-
gerðir um talnafræði og rætt
við sprenglærða fliástoólamenn
sem jafnimgja, án þess nokkurn
tima að glaia sinmi eðallxnnu
hógværð.
Góð er minnig ViflhjáLms Ög-
mumdssonar frá Narfeyri. Þeim,
sem emgum vildi misgera, hljóta
góðar vættir að unna mildrar
'hvíldar. — Guð blessi ástvini
hans. Birgir Kjaran.
3JA TIL 4 HERB.
íbúð óskost til leigu
Fyrirframgreiðsla. — Upplýsingar í sima 20476.