Morgunblaðið - 01.03.1966, Blaðsíða 10

H)
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 1. marz 1966
Þjóðleikhúsið':
Gullna hliðið
Höfnendur: Davlð Stefámsson
Tonlist: Páll ísólfssco
Leikstjóri: Lárus Pálssom
Rúrik Haraldsson (Jón kotbóndi), Guðbjörg Þorbjarnardóttir (kerlingin) og Anna Guðmunds-
dóttir (Vilborg grasakona).
MAÐUR kemur í manns stað,
segir máltækið, en frumsýning
Þjóðleikhússins á föstudags-
kvöld á „Gullna hliðinu" eftir
Davíð Stefánsson leiddi þvi mið-
ur í ljós, að jafnvel rótgróin
og viðtekin sannindi eins og
þetta gamla orðtak eru ékki ein-
hlít. Sýningin var í flestu tilliti
misheppnuð, og olli því ekki sizt
ófullnægjandi hlutverkaskipun.
„Gullna hliðið“ hefur unnið
sér þvílíkan sess í íslenzkri leik-
listarsögu, að þess munu fá eða
engin hliðstæð dæmi. Á þeim
aldarfjórðungi, sem liðinn er
síðan leikritið var fyrst fært
upp, hefur það verið sviðsett eigi
sjaldnar en átta sinnum. f fyrstu
uppfærslunni var það sýnt 66
sinnum, sem var íslandsmet í
þann tíð. Ásamt „Skugga-Sveini“,
„Fjalla-Eyvindi“ og kannski líka
„fslandsklukkunni“ er „Gullna
hliðið“ orðinn sígildur þjóðlegur
sjónleikur.
Hvað valdi vinsældum verks-
ins, liggur ekki alveg ljóst fyr-
ir. Sem sviðsverk hefur það
ýmsa augljósa og alvarlega
galla, er koma hvað skýrast fram
þegar hönclum er kastað til svið-
setningar, eins og nú átti sér
stað. Það er víða ákaflega lang-
dregið og ódramatískt, t.d. allur
þriðji þáttur og kaflar úr öllum
hinum þáttunum. Ég held að leik
ritið í heild mundi græða mikið
á auknum úrfellingum og meiri
samþjöppun. Önnur brotalöm á
„Gullna hliðinu“ er tvískinnung-
xxr höfundar gagnvart efni sínu.
Yfirlýst ætlun hans er sú að
bregða upp mynd af hugarheimi
íslendinga fyrr á öldum, þegar
himnaríki og helvíti voru jafn
áþreifanlegar staðreyndir eins
og ísar og óáran, hungur og
mannfellir. Víða í leikritinu örl-
ar á þessari viðleitni, en það er
engu líkara en höfundinn
bresti alvöru eða sannfæringu
til að draga myndina nægilega
sterkum og uppmálandi dráttum.
Ég hygg að skopið, sem vissu-
lega er nauðsynlegur og veiga-
mikill þáttur í verkinu, yrði enn
áhrifameira og markverðara, ef
alvaran á bak við það væri
þyngri og eindregnari. Eðli sínu
samkvæmt er „Gullna hliðið“
helgileikur með skoplegu ívafi,
en tvískinnungur höfundar
sprengir kjarna þess. Skop og
hálfkæringur bera trúarlegt
inntak þess ofurliði, og niður-
staðan verður marklítið grín
sem hefur þjóðsögur og alþýðu-
trú fyrri alda að umgerð. Þetta
ætti að vera mönnum ljóst ef
þeir bera t.d. _ saman „Gullna
hliðið“ og „fslandsklukkuna".
Jón Hreggviðsson er engu minni
orðhákur eða spéfugl en nafni
hans Jónsson, en grín hans er
mi'klu mergjaðra og markvís-
ara af því það hefur að bak-
grunni máttuga heildarsýn höf-
undar á kjörum þjóðarinnar.
Mér þykir sennilegt að vin-
sældir „Gullna hliðsins" stafi
öðrum þræði af þjóðsögublæ
þess — hnyttilegri úrvinnslu
þjóðsagnaefnis sem jafnan hefur
verið fslendingum hugstætt (sbr.
„Skugga-Svein“ og „Fjal-la-
Eyvind"). 'En megintöfrar leik-
ritsins eru að sjálfsögðu fólgnir
í tveimur höfuðpersónulýsing-
unum, Jóni kotbónda og kerl-
ingu hans. Þau eru tvímælalaust
burðarásar verksins og ráða úr-
slitum um farnað þess, eins og
berlega kom fram á síðustu frum
sýningu. Syndaselurinn Jón Jóns
son, kjaftfor, veiklyndur, svall-
samur, fátækur, sjálfhælinn,
hreinskiptinn, en þó klókur og
út undir sig, er persónugerving-
ur íslenzka ólánsmannsins sem
ekkert fær bugað. Lífsást hans,
hálfkæringur og orðheppni gera
hann hjartfólginn hverjum ís-
lendingi ekki síður en nafna
hans Hreggviðsson. Kerlingin er
sömuleiðis persónugervingur
margs hins bezta í fari íslenzkra
alþýðukvenna: mannleg og hlý,
barnslega einföld og góðgjörn,
umburðarlynt tryggðatröll og
óbuganleg í ásetningi sínum —
barmafull af blíðu og ást þrátt
fyrir ævilangt basl. Á túlkun
hennar veltur langmest í leik-
ritinu.
Lárus Pálsson hefur sett
„Gullna hliðið“ á svið, bæði hér-
lendis og erlendis, frá fyrstu tíð
og á sinn ótvíræða þátt í vin-
sældum þess og velgengni.
Hann hefur skanað svnineum á
leikritinu ákveðna „hefð“ sem
fylgt hefur verið til þessa. Hvort
sú hefð og engin önnur komi til
álita, er spurning sem gjarna
mætti ræða. Mér hefði fundizt
vel til fallið nú á 25 ára afmæli
verksins, að fengnir væru nýir
kraftar og reyndar nýjar leiðir.
Það kom á daginn í þetta sinn,
að með nýjum -leikendum í
helztu hlutverkum varð hin
gamla hefð ekki annað en skurn-
in ein; túlkunin lánaðist alls
ekki. Er ekki hugsanlegt að með
nýjum stíl, bæði í túlkun og leik
tjöldum, hefði verið hægt að
gera sýninguna markverðari en
raun varð á?
Ég þykist ekki vera að kasta
neinni rýrð á Guðbjörgu Þor-
bjarnardóttur, þá ágætu leik-
konu, þó ég haldi því fram að
hlutverk kerlingar hafi alls ekki
átt við hæfileika hennar. Hún
náði einfaldlega ekki þeim tóni
og þeim sálrænu blæbrigðum,
sem gerðu henni fært að túlka
þessa langhrjáðu og hjartahlýju
alþýðukonu. Viðleitni hennar
var sannarlega virðingarverð,
hún lagði sig alla fram eins og
vænta mátti, en túlkunin reis
sjaldan til þeirrar mennsku tján-
ingar sem gerði hana áhorfend-
um verulega hiartfólgna. Auk
þess var hún mikils til of ungleg
og glæsilega klædd. Hefði ekki
verið vænlegra að fela Önnu
Guðmundsdóttur hlutverkið? Ég
hef grun um að hún hefði náð
réttum tóni. Hafi það ekki ver-
ið ljóst áður, tók þessi sýning
af öll tvímæli um þann stóra
þátt sem Arndís Björnsdóttir
átti í vinsældum verksins fyrr
á árum.
Rúrik Haraldsson var miklu
nær lagi í hlutverki Jóns kot-
bónda, þó hann væri líka helzti
unglegur. Tilsvör hans úr skjóð-
unni voru einatt ísmeygilega
glettin og hnyttileg, framganga
hans og viðureign við postulana
í síðasta þætti hressileg, en
samt var eins og eitthvað skorti
á sannfæringarkraftinn í því
atriði, ekki sízt þegar Óvinurinn
birtist.
Gunnar Eyjólfsson lék Óvininn
af talsverðum ytri tilþrifum í
ágætu gervi, en mér fannst hann
hvergi verða verulega „djöful-
legur“. Hann flutti rímaðan texta
sinn á óþarflega háttbundna vísu
með aðkenningu af upplestrar-
tóni og skorti þá innri mögnun og
ísmeygileik er gerði Óvininn að
því óttalega afli sem kerlingu
stendur mestur stuggur af. Óvin-
urinn varð í rauninni góðlátleg
grínfígúra og andstæður leiks-
ins fóru forgörðum. Nú má að
vísu segja að áðurnefndur tví-
skinnungur höfundar eigi nokk-
urn þátt í máttleysi djöfsa, en
Lárus Pálsson sýndi það þó á
sínum tíma að Óvininn má túlka
með áhrifasterkari og ógnvæn-
legri hætti.
Önnur hlutverk í leiknum eru
mun veigaminni og ekki ástæða
til að rekja þau öll hér. Valur
Gislason og Jón Sigurbjörnsson
voru virðulegir og fyrirmann-
legir í hlutverkum postulanna,
Péturs og Páls, og gerðu þeim
góð skil. Anna Guðmundsdóttir
lék Vilborgu grasakonu á hóf-
saman hátt, en hefði mátt vera
forneskjulegri. Af sveitungum
Jóns bónda í öðrum þætti kvað
mest að Bessa Bjarnasyni í hlut-
verki drykkjumanns og Ævari
Kvaran í hlutverki sýslumanns.
Bessi vakti allmikla katínu með
gamalkunnum tilburðum sínum,
en ef satt skal segja leiddi annar
þáttur greinilegast í ljós alvöru-
leysi sýningarinnar. Hann fjall-
ar þó um glataðar sálir á leið til
vítis, en varð hvorki ógnþrung-
inn né einu sinni alvarlegur.
Hólpna sveitunga Jóns í þriðja
þætti léku þau Róbert Arnfinns-
son og Margrét Guðmundsdóttir
á einkar viðfelldinn hátt. Prest-
inn lék Valdimar Lárusson og
foreldra kerlingar þau Valdimar
Helgason og Nína Sveinsdóttir,
og skiluðu þau öll hlutverkum
sínum sómasamlega, en þau eru
að vísu harla litlaus.
Lárus Ingólfsson gerði eins og
fyrr leikmynd og búningateikn-
ingar og hefur ekki að ráði vik-
ið frá fyrri hefð nema í öðrum
þætti, þar sem hann hefur ger-
breytt sviðsmyndinni. Er sú
breyting sízt til batnaðar. Renni-
brautirnar, sem glötuðu sálirnar
renndu sér niður, voru sjáanleg-
ar víða úr salnum og orkuðu
hjákátlega. Staðsetning vítis var
vægast sagt einkennileg: fólkið
varð að klöngrast upp klif á
hægri hönd til að hrapa síðasta
spölinn. Yfirleitt virtust mér
leikmyndir gerðar af furðulegum
vanefnum og skorti á hugmynda-
flugi. Torfveggirnir í afdalakot-
inu voru t.d. til að sjá eins og
bókahillur, og ætti ekki að vera
miklum vandkvæðum bundið að
komast eftir hvernig torfveggir
voru hlaðnir í gamla daga. Sviðs
mynd þriðja þáttar minnti á aust
urlenzkar glansmyndir, og má
kannski til sanns vegar færa að
hugmyndir almúgafólks hafi að
einhverju leyti mótazt af erlend-
um helgimyndum. En þegar
sveitungi Jóns ræðir um bú-
sældarlegar sveitir í himnaríki
gerir maður ráð fyrir að sjá
þess einhver merki í sviðsmynd-
inni, enda er mun sennilegra að
alþýðuhugmyndir um himnaríki
hafi fremur mótazt af því sem
bezt var og eftirsöknarverðast
heima á íslandi. Nú má að vísu
segja að „Gullna hliðið" sé ekki
svo alvarleg eða veigamikil þjóð
lífslýsing, að umgerð leiksin9
skipti miklu máli, en ég er þeirr-
ar sannfæringar að gera mætti
verkið kröftugra og gildara með
markvissarinotkun íslenzkra stað
hátta og alþýðuhugmynda fyrri
alda. Um svipað leyti og „Gullna
hliðið“ var samið gerði sænskur
kvikmyndamaður, Rune Lind-
ström (sem margir fslendingar
kannast við) stórmerkilega kvik
mynd, „Himlaspelet", þar sem
hann fjallaði um þjóðtrú og hug-
arheim alþýðufólks fyrr á öldum
í Dölunum í Svíþjóð. Þar hag-
nýtti hann helgimyndir og önn-
ur minni úr þjóðtrú og þjóðlífi
rneð eftirminnilegum hætti,
skapaði verkinu viðeigandi og
áhrifamikla umgerð sem gaf því
dýpri merkingu og sannferðugra
svipmót. Þetta væri að mínu viti
sjálfsagt að reyna við sviðsetn-
ingu á „Gullna hliðinu." Eina
og það er nú sett á svið minnir
það mest á billegar glansmyndir
á jólakortum.
Um aðra tæknilega annmarka
mætti skrifa langt mál, en hér
skal einungis drepið á fátt eitt.
Langspilið í fyrsta þætti er lang-
sótt hugmynd um íslenzkt af-
dalakot og notkun þess við
sálmasönginn er fullkomlega
fjarstæð. Ríkisbubbinn í öðrum
þætti birtist í gervi Gyðings með
rauða kollhúfu á höfði, og er
mér ráðgáta hvaða tilgangi slík
túlkun þjónar. í sama þætti skil-
ur kerlingin skjóðuna við sig
meðan hún er að klöngrast um
klettana, þó Óvinurinn sé á
næsta leiti, og er slíkt gáleysi
algerlega í mótsögn við um-
hyggju hennar fyrir sálarheill
bónda síns. Fiðlungurinn i þriðja
þætti er innskot sem bæði rýf-
ur samhengi leiksins og gerir
atriðið allt fáránlegt. Þó söngv-
arnir séu áheyrilegir og rödd
Guðmundar Guðjónssonar blæ-
fögur, er innkoma hans út í hött,
og má reyndar svipað segja um
mörg fleiri atriði. Úr því leik-
ritið hefur á annað borð verið
stytt og lagað fyrir sviðið, hvers
vegna er þá ekki þannig frá þvi
gengið, að augljósustu agnúarnir
hverfi?
Um tónlist Páls ísólfssonar
þarf ekki að fjölyrða. Hún er
löngu landskunn, hugþekk og
áheyrileg, en undir lokin, þegar
hún fær á sig sterkan helgiblæ,
er eins og hún verði viðskila við
leikritið, af því alvara þess
hrekkur ekki til að ljá lokaatrið-
unum neitt trúarlegt, sögulegt
eða raunhæft gildi. Bodhan Wod-
iczko stjórnaði hljómsveitinni
af röggsemi og smekkvísi. Leik-
stjórinn flutti sjálfur Prologus
að upþhafi sýningar og hefur
oft gert betur. Flutningur hans
var höktandi og óinnblásinn,
hvernig sem á því stóð.
Viðtökur frumsýningargesta
voru heldur dræmar.
Sigurður A. Magnússon
Gunnar Eyjólfsson í gervi Ovinarins