Morgunblaðið - 24.09.1967, Page 19

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. SEPT. 1967
19
Hannes Þorsteinsson fann Galdra-Loft
Síðari hluti
Sú venja virðist hafa verið
noktouð almenn í skólunum hér
á landi á seytjándu öld og fram
undir miðbik átjándiu aldar, að
brottfarendur fengu síðasta
veturinn, sem þeir voru í skól-
anum, vottorð skólabraeðra sinna
um góða hegðun, ásamt þakklæti
fyrir samveruna og heillaóskum
fyrir framtíðina. Voru vottorð
þessi því eins konar kveðja til
brottfaranda, er hann geymdi
til minningar um skólaíbræður
sína, enda rituðu allir nöfn sín
undir slík vottorð með eigin
hendi. Eru vottorð þessi venju-
lega fallega rituð með munka-
letri, og eru hin mestu mætis-
skjöl. En því miður niokkuð fá-
séð nú. Þó eru enn til fáein
þessara vottorða, einkum úr
Hólaskóla, og þaðan er hið elzts
þeirra frá 1623, en hið næsta frá
1655, svo 1669, 1682, 1709, 1715,
1719, 1725 og 1740, að eins eitt
frá hverju ári. Eitt þessara vott-
orða, sem hér sikiptir máli,' er
dagsett á Hólum 3. febrúar 1719,
og gefið Jóni Guðmundssyni,
síðar presti á Þóroddsstað
(f 1749), með samþykki Snorra
skólameistara Jónssonar. Frum-
rit þessa skjals er í Landsskjala-
safninu. Hafa 35 skólapiltar rit-
að nöfn sín undir mgð eigin
hendi, og þar á meðal Loftur
Thorsteinsson, þ. e. Loptur frá
Vörðufeli, Galdra-Loptur, Er
óhiætt að segja, að rithönd hans
muni nú hvergi til vera nema á
þessu eina skjali. [Skjal þetta
var hin fyrsta áreiðanlega heim-
ild, er eg fann um skólavist
Galdra-Lopts, og var mér skjótt
Ijóst, að hér gat ekki verið um
annan mann að ræða en hann,
og að hann hefði, verið Þorsteins
son, en ekki Gunnarsson, eins
og síðar sannaðist betur, þá er
eg (í fyrra haust) fann bréf
Hannesar prófasts í Reykholti
til -hans, er sannaði, að Loptur
hefði stúdent orðið, eins og síð-
ar staðfestist nánar með um-
mælum Páls Vídalíns, og þótti
mér þá mikið fengið. Var þá
að eins eptir að, fá vissu um ætt-
erni hans og uppruna, og það
heppnaðist mér loks í Manntal-
irnu 1703, sem áður er sagt] Að
hann ritar sig Thorsteinsson, en
ekki blátt áfram Þorsteinsson,
þarf ekki að bera vott um for-
di'ld eða tilgerð, því að þá var
slíkur hégómi tíðkanlegur með-
al lærðra manna, að rita Th í
stað Þ í nöfnum sínum. Annars
gæti verið, að skriptfróðir
menn (skriptþýðendur) nú á
tímum gætu lýst eitthvað lund-
erni Galdra-Lopts eptir drátt-
unum í nafni hans.
Af því að mörgum mun þykja
fróðlegt að sjá hverjir hafi verið
samtíða Galdra-Lopti í Hóla-
skóla veturinn 1718-1719, og
len.gur, þá verða þeir hér taldir,
sem ritað hafa nöfn sín undir
skjal þetta ásamt Lopti, að við-
bætt/um skýringurr, um síðari
lífsstöðu þeirra, að því 'leyti,
sem mér er kunnugt. En þeir eru
þessir, að mestu leyti í þeirri
röð, er þeir rita undir: Eiríkur
Hallsson (prestur í Grímstung-
um f 1779), Stefán Einarsson
(prófastur í Laufási t 1754), Guð
mundur Ólafsson (djákni á
Munkaþverá, faðir síra Friðriks
á Borg), Jón Jónsson (prestur
í Grímsey t 1727), Stefán Ólafs-
son (prestur á Höskuldsstöðum
t 1748, faðir Ólafs stiptamt-
manins), Hans Lárusson Schev-
ing (klausturhaldari, faðir Vig-
fúsar og Davíðs Scheving sýslu-
manna), Sigurður Jónsson (pró-
fastur í Holti undir Eyjafjöll-
um t 1778), Grímólfur Illuga-
son (prestur í Glaumbæ t 1784),
Jón Rafnsson (frá Ósi í Hörgár-
Vottorðið, sem Loftur Þorsteinsson (Galdra-Loftur), skrifar undir ásamt 34 öðrum Hólasvein-
um — Vottorðið er varðveitt í Þj óðskjalasafni íslands.
Undirskrift Lofts Þorsteinssonar.
til grundvallar einhverjar galdra
glettur og særingatilraunir
ncikkurra ófyrirleitinna og hjá-
trúarfullra skólapilta undir for-
ust-u Lopts, því að slíkt var eikki
einsdæmi í skólum hér á landi,
nokkuð fram á átjándu öld. En
vitanlega hefir Steinn "biskup
gert al'lt til að þagga slíikan
ósóma niður í skólanum, og því
lítt hljóðbært orðið, þótt ein-
hverjir skólapiltar yrðu uppvis-
ir að fávjslegum bernskubrek-
um eða kuklarabrellum, ef til
vill bæði í gamni og alvöru. En
þjóðsagan hefir náð tökum á
þeim og gert Lopt að hinum
rammasta galdramanni, er seldi
sig fjandanum til að ná Rauð-
skinnu eða Gráskinnu, svo að
hann yrði fremstur allra fjöl-
kynngismanna, og engin gæti
staðið honum á sporði. En
hefndin var sturlun á geði og
sviplegur dauði á sjó úti, þar
sem kölski sótti eign sína. Þann-
ig fara þjóðsögurnar með yrkis-
efni sitt.
Síðustu þrjá árin, sem Loptur
var í skóla (1719-1722), voru þar
samtíma* bonum tveir fóstursyn-
ir Páls Vídalíns lögmarins: Jón
Sigurðsson og Jón Ólafsson [þ.e.
Jón frá Grunnavík eða Jón
Grunnvíkingur f 1779]. Var Páll
lögmaður kunnur að því að hafa
enga ó'beit á forne9kju, og ekki
fjarri því að leggja trúnað á
kukl og jafnvel fara með það
sjálfiur, þótt undarlegt megi
virðast um svo lærðan og merk-
an mann. Jón Ólafsson frá
Grunnavík, fóstursonur hans,
var og trúaður á hindurvitni og
gerninga, hafði alizt upp í því
andrúmslopti. Er sennilegt, að
allgoit vinfengi hafi verið'milli
Lopts og nafnanna frá Víðidals-
tungu. Voru þeir þrír útskrifaðir
undir eins, seint í marzmánuði
17212, af Guðmundi skólameist-
ara Steinssyni, og enn þrír piltar
aðrir. Hefir Loptur þá staðið
rétt á tvítugu. Segir Páll lög-
maður í bréfi ti'l Hannesar próf-
asts Halldórssonar í Reykholti
17. apríl 1722, að Hólaskóla hafi
verið sagt upp 18. marz, og það-
an hafi útsikrifazt sex piltar, og
bætir svo við: „eg veit Loptur
hefir þetta sagt“ (þ. e. sagt pxóf-
asti frá þessu). Þessi Loptur, er
lögmaðurinn minntist á, er ein-
mitt Galdra-Loptur. En í hverju
sambandi stendur hann við
Hannes prófast í Reykholti? Það
sést nokkuð af eiginhandarbréfi
síra Hannesar til Lopts, dag-
settu í Reykholti 9. desember
1722, og þykir réttast að prenta
það hér í heilu lagi, því að það
er samhliða undirskript Lopts í
skólanum 1719, merkasta heim-
ildarskjaiið um hann.
dal, dó ungur), Eyjólfur Bjarna-
son (prestur í Grímsey f 1778),
Grímur Þorláksson (frá Viðvík,
fór úr skóla), Páll Gunnarsson
(þjónn Odds lögmanns, síðar
bóndi í Fagurey), Jón Jónsson,
Páll Sveinsson (djákni á Gufu-
nesi f 1784), Björn Magnússon
(prestur á Grenjaðarstað f 1766),
[Hér ritar Loptur nafn sitt næst
á eptir], Þorlákur Sigurðsson
(prestur á Kirkjubæjarklaustri
f 1778), Davíð Lárusson Schev-
in.g (drukknaði ungiur), Pétur
Eiríksson (Arnsted prestur á
Hofi í Vopnafirði f 1738), Ingj-
aldur Jónsson (drukknaði í Hér-
aðsvötnum 1722), Magnús Ein-
arsson (frá Hraunum í Fljótum),
Einar Jónsson (Hó'laráðsmaður
í Viðvík f 1779), Einax Ha'lldórs-
son (prests á Bægisá Þorláksson-
ar, síðari bóndi), Ólafur Þórar-
insson (prestur á Eyjadalsá f
1742), Halldór Guðmundsson (úr
Vatnsdal), Halldór Pálsson
(prestur á Knappsstöðum f
1754), Skúli Illugason (prestur á
Möðruvallaklaustri f 1744), Páll
Jónsson, Jóhann Kristjánsson
(prestur á Mælifelli f 1780),.
Ólafur óiafsson (aðstoðarprests
á Þóroddsstað Jónssonar f 1757),
Sigurður Benediktsson (prestur
í_ Garði í Kelduhverfi f 1780),
Árni Daðason (prestur á Hofi á
Skagaströnd f 1747), Þorlákur
Runólfsson (úr Skagafirði), Jón
Jónsson, Sveinn Eyjólfsson
(drukknaði 1723, með Guðmundi
skólameistara Steinssyni), og
Eiríkur Jónsson (prestur á Hofi
á Skagaströnd f 1779).
Lengst þessara manna lifði
síra Grímólfur í Glaumbæ, eins
og fyrr er getið. Hann andaðist
2. nóvember 1784, en næst hon-
um Páll Sveinsson djákni á
Gufunesi, er andaðist 16. janúar
sama ár — en hann var einmitt
útskrifaður 1722, um leið og
Loptur.
Um 1720 munu þeir Skinna-
staðabræður, Einar og Ari, synir
Jóns prests greipaglennis, hafa
komið í Hólaskóla, þótt áreiðan-
legar heimildir séu ekki fyrir
hendi um skólavist Ara, og víst
er það, að skólanámi lauk hann
ekki. [Hann var kallaður
Galdra-Ari, og var illa kynntur,
því að hann fór með hindur-
vitni og kukl, ,sem fleiri ætt-
menn hans. Einar bróðir hans
varð prestur á Skinnastöðum
eptir föður sinn, en gekk hrurn-
ult, og börn hans úrættust.
Hann dó 1784, áttræður að
aldri]. Með því að forneskja og
kukl var svo að segja ættgengt
hjá Skinnastaðafólki, eða afkom-
komendum síra Einars Nikulás-
sonar galdrameistara, er ekki
ósennilegt, að Loptur háfi lagt
lag sitt við þá bræður, Einar
og Ara, og að þeir hafi verið að-
stoðarmenn hans í einhverjum
brellum, ásamt Jóhanni Krist-
jánssyni, er var jafnaldri Lopts
og kom í skóla jafnsnemma
honum. En hvort nokkur sögu-
leg átyl'la sé fyrir særingarat-
höfnum Lopts og þeirra félaga í
Hólakirkj'U, er nú ekki unnt að
segja, og bezt að láta allar slíkar
getgátur liggja á milli hLuta.
Fyrir þjóðsögn þessari geta legið
Bréf Hannesar prófasts Hall-
dórssonar í Reykholti til Galdra-
Lopts 9. desember 1722. [Eptir
bréfábók prófasts bl. 258 b. í
Landsskj alasaf minu. E'iginhand-
rit].
Bréf mitt til Lopts Þorsteins-
sonar.
Æruprýddi vellærði yngis-
sveinn, elskulegi vin, Loptur
Þorsteinsson, mín vinsamlega
heilsan. Yðar vinsemdar tilskrif
af dato 28. Novembris meðtók
eg í gær, fyrir hvert sem sér-
hver önnur yðar humanitatis
offic[i]a eg yður alúðlega þakka.
En upp á yðar ósk og eptir-
spurn til min þar inni er mitt
einfalt svar þetta, að eptir því
ég séð og lesið hefi yðar gott
Testimon.iium og dimissionem
frá dómkirkjunnar skóla að
Hólum, útgefið af æruverðugum
Domino Rectore Guðmundi
Steinssyni, þá consentera eg svo
mikið sem mig áhrærir og kon-
unglegt lögmál leyfir, að þér,
Framih. á bls. 24